37.Элементарлық синоптикалық процестің шекараларын анықтау.

Әр н.с.к бір немес бірнеше э.с.п тұруы мүмкін. ЭСП дегеніміз ол қысымның таралуы мен жылы және суық ауа ағысының бағыты сақталатын уакт аралығы. ЭСП ұзақтығы 2-4 күн. Егер н.с.к үлкен біркелклігімен және уакыт бойынша тұрақтылығымен сипатталса, онда ол бір эсп тұрады. Керісінше болса онда бірнеше э.с.п тұрады. Э.С.П ішінде ауа райы жағдайында бүркелкі болады. Н.С.к басталуы эсп басталуымен сәйкес келеді.

38.Ауа райының ұзақ мерзімді болжаулар әдісінің дамуына с.Т.Пагава зерттеулерінің қосқан үлесі.

Мультановский және Пагава оқушыларымен құрастырылған ауа райын ұзақ мерзімге болжаудың қазіргі әдістерінде келесі негізгі ұғымдар қолданылады. Ол атмосферадағы әрекеттесу орталықтары нағыз синоптикалық аудан, кезең, элементарлық синоптикалық процес, нағыз синоптикалық маусым. 1.Климатологияда атмосфералық әрекеттесу орталықтары деп атмосфералық қысым орташа айлық және маусымдық алабында айқындалатын циклон және антициклон аймақтарды түсінеді.

Пагава жер бетіндегі тропосфераның әр түрлі деңгейіндегі ауа температураның көпжылдық айлық мәндерінің изаномал алқаптарының талдауымен негізделеді. Орташа көпжылдық изаномал карталар дегеніміз ол берілген жерде ауа температураның немесе Н 500/1000 мәндерінің орташа ендік мәндерінен ауытқулары берілетін карта. Осы карталар мұхит пен құрлық арасындағы жылу алмасудың ерекшеліктерін көрсетеді. Әр нағыз синоптикалық ауданда екі изаномал ошағы болады. Оң таңбалы және теріс таңбалы. Бірінші нағыз синоптикалық ауданда қаңтар айында изаномалдың оң таңбалы ошағы нарвеж теңізінің ал теріс таңбалы ошағы қазақстанда орналасқан. 2 нағыз синоптикалық ауданда изаномальдың оң таңбалы ошағы тынық мұхиттың солтүстік батысының теріс таңбалы ошағы шығыс сібірде байқалады. 3 нағыз синоптикалық ауданның изаномальдың оң таңбалы ошағы тынық мұхиттың солтүстік шығысында, теріс таңбалы ошағы солтүстік америка құрлығында орналасқан. Шілде айында оң таңбалы ошақтары құрлық үстінде теріс таңбалы мұхит үстінде орналасқан. Изаномалдың жазғы ошақтары анық көрсетілмейді. Екі жарты жылдықта нағыз синоптикалық ауданда шекаралары шамалы сәйкес келеді. Сондықтан нағыз синоптикалық аудан дегеніміз ол мұхит пенг құрлық арасынд\ағы жылу алмасудың сипатымен байланысты. Синоптикалық процесс дамуының өзіндік ерекшеліктері байқалады. Солтүстік жарты шардың кеңістігінің бөлігі нақты жағдайының орташа мерзімді болжау құрастырған кезде, шекаралары н.с.а ішінде орналасқан жұмыс ауданы анықталады.

. Пагава н.с.к тропосферада негізгі термобарикалық алқаптардың сақталатынын көрсетті. Бір нағыз синоптикалық кезең екіншісінен зональдылық немесе меридианальдылық дәрежесімен ажыратылады. Кац бойынша зональды меридианальды индекстерді есептеп кезеңнің шекарасын анықтауға болады. Нағыз син, кезең ұзақтығы 5-7күнді құрайды. Көбінесе нағыз син кезең барлық тропосферада бірдей басталады кейде жер бетінде рата тропосфераға қарағанда бір күн бұрын немесе кейін басталады. Н.с.к шекаралары жақын орналасқан н.с.аудан әдетте сейкес келмейді.

Б.П. Мультановский мен С.Т. Пагаваның оқушыларымен құрастырылған ауа райын орташа

мерзімге (3 – 10 күнге) жəне ұзақ мерзімге (бір айға, маусымға) болжаудын қазіргі əдістерінде

келесі негізгі ұғымдар қолданылады: атмосфераныϟ әрекеттесу орталыϏы, элементарлыϗ

синоптикалыϗ процесс, наϏыз синоптикалыϗ кезеϟ, наϏыз синоптикалыϗ аудан, наϏыз

синоптикалыϗ маусым, ϭϗсастылыϗ (аналог) және т.б.

1. Климатологияда атмосфераныϟ әрекеттесу орталыϏы деп атмосфералыϗ ϗысымныϟ

орташа айлыϗ және маусымдыϗ алабында айϗындалатын цикло- және антициклондыϗ аймаϗтарды

тϫсінеді. Б.П. Мультановский атмосфераныϟ әрекеттесу орталыϗтарын ауа массаларыныϟ

трансформация және ϗысым жϫйелерініϟ ϗарϗындылыϏыныϟ маϟызды ауытϗулар (кері фазаϏа

ауысуына дейін жететін, циклон антициклонмен ауысады және керісінше) ошаϏы ретінде

ϗарастыруды ϭсынϏан. Европаныϟ ауа райына әсер ететін атмосфераныϟ барлыϗ әрекеттесу

орталыϗтарын екі тϫрге б/лген: азор және полярлыϗ.

2. Б.П. Мультановский ЕвропаϏа ауа райыныϟ ϭзаϗ мерзімді болжауларын ϗϭрастырϏан кезде

атмосфераныϟ полярлыϗ және азор әрекеттесу орталыϗтарын ϗамтитын аймаϗ бойынша

синоптикалыϗ процесстерді зерттеген, яϏни Гренландиядан Енисей /зеніне дейін /тетін

меридианнан және оϟтϫстікке ϗарай 30ос.е. дейінгі кеϟістікте ϗарастырылϏан. Бϭл кеϟістік

бірінші наϏыз синоптикалыϗ аудан (н.с.а.) деп аталады.

Солтϫстік жарты шарда ϫш н.с.а. б/лінген.

1-ші н.с.а. 50об.б.-90ош.б.

2-ші н.с.а. 90ош.б.-165об.б.

3-ші н.с.а. 165об.б.-50об.б.

Барлыϗ аудандардыϟ оϟтϫстік шекараларына солтϫстік ендіктіϟ 20о-на теϟ параллель

алынϏан. Бірінші және екінші аудандар арасындаϏы шеара ретінде орташа алϏанда 90 ош.б. теϟ

меридиан алынϏан, екінше және ϫшінші аудандар арасында - 165об.б., ϫшінші және бірінші

аудандар арасында - 50об.б. меридиандар алынϏан. Біраϗ синоптикалыϗ процесстердіϟ дамуы әр

ауданда шектелмейді. Макропроцесстер кеϟістікте және уаϗытта бір-бірімен байланысты.

3. Ауа райын орташа және ϭзаϗ мерзімге болжаϏан кезде, Б.П.Мультановскиймен 1915 жылы

енгізілген, наϏыз синоптикалыϗ кезеϟніϟ ϭϏымы ϗолданылады. НаϏыз синоптикалыϗ кезеϟ – ол

наϏыз синоптикалыϗ ауданныϟ кеϟістігінде ϗысым алабыныϟ таϟбасы саϗталϏан кезде белгілі

тϫрде баϏдарланϏан процесс дамитын уаϗыт аралыϏы. С.Т. Пагава, н.с.кезеϟде тропосферада

негізгі термобарикалыϗ алϗаптардыϟ саϗталатыныϟ к/рсетті.

Бір н.с.кезеϟ екіншісінен процесстердіϟ зональдыϗ немесе меридиональдыϗ дәрежесімен

ажыратылады. А.Л.Кац бойынша зональды және меридиональды индекстерді есептеп кезеϟніϟ

шекарасын аныϗтауϏа болады. Н.с.кезеϟніϟ ϭзаϗтыϏы 5-7 кϫн. Жиі (34,5%) бес тəуліктік н.с.кезең

байқалады, одан бір шама сирек (31,0 %) – алты тəуліктік кезең кездеседі; соңғы жылдары жиі

төрт тəуліктік кезеңдер болжанады.

4. Zр н.с.кезеϟ бір немесе бірнеше элементарлыϗ синоптикалыϗ процесстерден (ЭСП) тϭруы

мϫмкін. Бұл ұғым Г.Я. Вангенгейммен енгізілген. Элементарлыϗ синоптикалыϗ процесстіϟ

ϭзаϗтыϏы – 2 – 4 кϫн.

Егер н.с.кезеϟ ϫлкен біркелкілігімен және уаϗыт бойынша тϭраϗтылыϏымен сипатталса,

онда ол бір элементарлыϗ синотикалыϗ процесстен тϭрады. Керісінше болса, бірнеше ЭСП-н

тϭрады. Элементарлыϗ синоптикалыϗ процесстіϟ ішінде ауа райы жаϏдайлары біркелкі болады.

НаϏыз синоптикалыϗ кезеϟніϟ басталуы элементарлыϗ синоптикалыϗ процесстіϟ басталуымен

сәйкес келеді және бір ЭСП екі аралас н.с. кезеϟге жатϗызылмайды.

5. Бұл ұғымды Б.П. Мультановский енгізген.

Мультановский н.с. маусым ретінде белгілі осьтар жиынтығы əсер ететін уақыт аралығын

қарастырған. Н.с.маусым ϭϏымы С.Т. Пагавамен негізделіп, тереϟдетілген. Zр маусым,

тропосферада негізгі термобарикалыϗ алϗаптардыϟ ϭϗсас таралуы байϗалатын біркелкі н.с.

кезеϟдердіϟ басым болуымен (75%-дан жоϏары) сипатталатыныϟ аныϗтаϏан. Сондыϗтн, наϏыз

синоптикалыϗ маусым – ол мϭхит пен ϗϭрлыϗ арасындаϏы белгілі жылу алмасу саϗталатын уаϗыт

аралыϏы.