1.Маркетингтің әлеуметтік – экономикалық мәні – маркетинг теориясы ХХ ғасырда АҚШ пайда болды. Отандық экономикаға байланысты маркетингті енгізу мен дамыту рыноктық ортаның қалыптасуымен сипатталады. Ғылыми пән ретінде маркетинг эволюциясы бірнеше кезеңдерден өтеді. Маркетинг бұл рынокта тиімді жұмыс атқару ғылымы мен өнерінің жиынтығы. Маркетинг термині ағылшынша «market» (рынок) сөзінен шыққан және дәлме дәл мағынасы рынокпен байланысты кәсіпкерлік әрекетті білдіреді. Алайда ұғымның мәні кең және ауқымды. Сондықтан мұның көптеген анықтамалары бар. Ағылшын ғалымы Ф. Котлердің анықтамасы бойынша, маркетинг дегеніміз тауарды өндіру, өндірілген тауарды тұтынушыға сату және айырбас жолдарымен жеке және топталған тұтынушылардың сұраныстары мен қажеттіліктерін қамтамасыз ету. Маркетингтің көмегімен, жеке және топтасқан тұлғалар өздерінің қажеттілік пен мұқтаждықтарын, тауарды және тұтыну құндылықтарын жасау, сонымен қатар олармен өзара алмасу арқылы қанағаттандырады. Маркетинг экономикалық үрдіс ретінде өндіруші мен тұтынушы арасындағы күрделі, көпжақты байланысты қамтамасыз етеді, олар жасайтын айырбасты белгілі, нысаналы нәтижелікке бағытталуы тиіс. Осы аспектіде маркетинг рыноктық қатынастардағы жүріп жатқан потенциалды қатысушылардың арасында тек тауарлық қана емес, сонымен қатар ақпараттық айырбасты жүргізуші, оны реттеуші құрал болып табылады. Маркетинг шаруашылық қызметі ретінде капиталдың жекелеген формалары және оны көптеген қолдану сатыларының ішіндегі ең маңыздысы өндірістің өзі даму стратегиялық мақсатына жету жолында бірсыпыра қызмет атқарады. Олардың ішінде ең негізділерін айтсақ өндірісті бастауға фирманың дайындығын, өнімнің шығарылуын, қаржы экономикалық жағдайының қамтамасыз етілуін тек маркетинг арқылы ойдағыдай шешуге болады. Маркетинг қазіргі бизнестің концепциясы ретінде зерттеу, талдау, ойлау және болжау үрдісін қамтиды. Ол әртүрлі шешімдердің әр дәрежеде қолданылуын қамтамасыз етеді. Маркетинг концепциясына сәйкес фирманың жан жақты жұмыстарын рынок жағдайында алдын ала реттеу және әлеуетті тұтынушылардың мұқтаждығы мен қажеттіліктерін нақтылы білу, олардың болашақта өзгеруін болжамдар арқылы есепке алынып отырады.

2. Маркетингтің мәні және оның негізгі түсінігі. Маркетинг – ғылыми пән ретінде зерттеу объектісіне ие, яғни әртүрлі тауарлар мен қызметтер рыноктарын зерттеу. Маркетинг ұғымы – АҚШтың экономикалық әдебиетінде 19 және 20 ғасырлар тоғысында туындады. «Маркетинг» термині ағылшынша «market» (рынок) сөзінен шыққан және дәлме дәл мағынасы рынокпен байланысты кәсіпкерлік әрекетті білдіреді. Алайда ұғымның мәні кең және ауқымды. Сондықтан мұның көптеген анықтамалары бар. Маркетинг экономикадағы ең жас салаларының бірі. Ғылыми негізде жан жақты қалыптасқан жүйеленген пайдалы ғылыми сала. Маркетинг фирмаға экономикадағы барлық қатысушыларға қабілетті бәсеке береді. Маркетингтің қалыптасуына экономикалық процесстер негіз болды. Негізгі себеп АҚШтағы ұлы дағдарыс болды. Бұл кезде Америкада шамадан тыс тауарды көп өндіруден оны сату, өткізу туралы мәселе туындады. Маркетингтің негізін қалаған Филипп Котлер болған. Маркетинг ғылыми негізде жан жақты зерттеліп әр түрлі тармақтарға бөлінген. Оларға: банк маркетингі, туристік, агро, халықаралық, саяси, және т.б. Маркетинг тұжырымдамасы ол қажетті тауарды, қажетті объектіге, қажетті көлемде, қажетті бағамен, қажетті уақытта ең тиімді шарттармен қамтамасыз ету. Маркетингтің шетелдік және отандық ғалымдар ұсынған неғұрлым жиі кездесетін анықтамаларын талдай келе, оларды мазмұнына қарай былай тоатастыруға болады:

• Маркетингті тауарлар мен қызметтерді өткізу және сату ретінде қарастыратын анықтамалар. Мұнда негізінен өткізу қызметіне және тауарды нарыққа жылжытуға назар аударылады.

• Маркетинг менеджменттің мағызды міндеті ретінде қарастырылады, мұнда ол фирманың өндірістік өткізу әрекетінің басқару жүйесі деп беріледі. Бұл амал тәсіл маркетингтің жалпы экономикалық құбылыс ретіндегі табиғатын ашпайды. Маркетингті менеджмент доктринасына ұштастыру, нарықтық қатынастарды тиімді қалыптастыру құралы ретінде оның әлеуметтік экономикалық негізін айқындауға мүмкіндік бермейді.

• Маркетинг – қазіргі бизнес философиясы, ойлау стилі және тұтынушылардың мұқтаждықтары мен тілектерін қанағаттандыруға бағытталған мақсат. Мұндай көзқарасты ұстанатын авторлар маркетингті әлеуметтік экономикалық жағынан қарастырады, бірақ мұнда оның мақсаттары тым мінсіздендірілген. Бұл көзқарас нарықтық экономикасы дамыған елдердегі фирмалардың маркетиингтік қызметіне сәйкес келеді.

• Маркетингті адамдардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін зерттеуге және қанағаттандыруға бағытталған әлеуметтік үрдіс ретінде қарастырылатын анықтамалар. Бұл көзқарастар маркетингтің әлеуметтік сипатын көрсетеді.

Маркетинг бұл нарықтағы жан жақты зерттеу негізінде тұтынушылардың мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін қанағаттандыру жолымен бәсекелестік қабілеттілігін арттыру арқылы пайда табуға бағытталған тұжырымдама және біріккен қызмет.

3. Маркетинг қағидалары мен қызметтері. Маркетинг қызметінің негізгі мақсаты – тұтынушы мен өндірушіні бір бірімен тығыз байланыстыру, бірін бірі табуға көмектесу болып табылады. Маркетинг қызметіне келесілер жатады:

• Әр түрлі тұтынушылар топтарының мұқтажын, қажеттіліктерін, сұранысын анықтау

• Тұтынушыға керекті және қажеттілігін қанағаттандыратын тауар шығару

Тауардың құндылығына сәйкес тұтынушыға қолайлы және өндірушіге пайданы жеткілікті деңгейде қамтамасыз ететін баңа қою

• Өндірген тауарды тұтынушыға ең пайдалы және ыңғайлы арнамен жеткізуді анықтау

• Рынокқа, сұранысты қалыптастыруға және өтімді ынталандыруға белсенді әсер ету жолдарын табу.

Маркетингтің негізгі қағидалары оның концепциясынан қалыптасып, мыналардан тұрады:

• Фирманың нақты белгіленген коммерциялық түпкі әрекет нысанасына бағытталған ұзақ уақытқа арналған мақсатына сәйкес рынок үлесіне жету. Мақсатқа жетуге арналған маркетинг қызметі Мақсатқа жетуге арналған маркетинг қызметі 3 негізгі компонентін анықтайды: мерзімін, ресурстарды, жауапкершілікті. Осыдан тұтынушылардың төлей аларлық мүмкіндіктерінен бастап барлық маркетингтік жағдайдын ұзақ мерзімге арналған болжамын белгілейді.

• Фирманың өз алдына қойған мақсаттарына жету жолдарын комплексті түрде айқындау. Өйткені табысты әрекетті тек қана барлық маркетинг құралдары жиынтығы ғана қамтамасыз етеді.

• Әрекеттенуге таңдап алған рыноктың жағдайын және өз талабын барынша ұштастырып есепке алу, сонымен бірге ол рынокқа нысаналы әсер ету.

• «келешекті сезу» және соған байланысты жаңа тұтыну қасиеттері мен тауарын өңдеу.

• Фирманың сыртқы ортасының өзгерісіне өзіне ыңғайлы тез және тиімді реакция қамтамасыз ететін белсенділік, бастаушылық, іскерлік көрсету.

4. Маркетинг тұжырымдамалары, олардың ерекшеліктері және рөлі. Маркетинг тұжырымдамасы фирма қызметінің басты мұраты- сатып алушылардың қажеттіліктерін қанағаттандыру және осының өсу мен мол пайда табу мақсатына жетуді көздейді. Маркетинг тұжырымдамасы мына сатылардан тұрады: өндірістік, тауарлық, өткізу, маркетинг(тұтыну), әлеуметтік этикалық.

Өндірістік тұжырымдама- бұл тарихи тұңғыш қалыптасқан маркетингтің өндірістік концепциясы арасында кең тараған тауарларды қолайлы бағамен сатылуын көздейді деген пайымдауға негізделген. Ол техниканы және өндіру процесін жетілдіру, өндіріс көлемін ұлғайту, өндіріс шығындарын азайтуды талап етеді.Осы концепция екі жағдайда қолданылады:а) сұраныс ұсыныстан көп болғанда өндіріс көлемін ұлғайтуға болады. б) тауар шығындарын кең өндіру арқылы төмендетуге болады, ал төмен шығын төмен баға арқылы сатуды қамтамасыз ету, пайданы ұлғайту.

Тауар тұжырымдамасы- концепция негізі тауарды жетілдіру, сапасын,дизайнын, орауын жақсартуға көңіл бөледі. Бұл тұжырымдаманың негізгі қағидасы тұтынушының өзінің сапалық сипаттамалары бойынша бәсекелестердің ұқсас тауарларынан асып түсетін тауарлар мен қызметтерге бейімдеу. Тұтынушылар жоғары сапалы және пайдалану сипаттамалары жақсы тауарларға ықыласты пейіл танытады. Сондықтан фирманың барлық күші үнемі тауарды жетілдіруге жұмылдырады.

Өткізу тұжырымдамасы ұйымдарды мынадай мақсаттарды орындауға бейімдейді: өндірілген тауарды сату, сатып алушыларды табу, өткізу бойынша жоспарды орындау. Өндірушілер және сатушылар өз қызметін, маркетингтің барлық құралдары мен тетіктерін қолдана отырып, тауарларды өткізуге және сатуға бейімдейді. Осы тұжырымдаманы қолданатын өндірушілер тауарлар тапшылығында және монополия жағдайында жұмыс істейді.

Маркетингтік тұжырымдаманың мәні: ұйымның табысты қызмет етуінің шарты тұтынушының қажеттіліктері мен мұқтаждықтарын анықтау және оларды қанағаттандыру есебінен фирма мен компаниялардың өз мақсаттарына жетуі. Демек, маркетингтік тұжырымдама – клиенттердің мұқтаждықтары мен қажеттіліктерін өтеуге бағытталған фирма жұмысын бір арнаға біріктіру және оларды бәсекелестермен салыстырғанда тауармен тиімді қамтамасыз ету.

Әлеуметтік – этикалық маркетинг тұжырымдамасы- қоғам, тұтынушы, фирма арасындағы қатынас, яғни негізгі факторы осылар болып табылады. Бұл қоршаған ортаға, экологияға, демографияға байланысты дамып отырады. Бұл тұжырымдама мынадай сәйкестендірілген үш факторды пайдалануды талап етеді: фирма пайдасы, тұтынушылар қажеттілігі, қоғам мүдделерін қанағаттандыру. Әлеуметтік этикалық тұжырымдама негізінде тұтынушылар мүддесі, қоғамның игілігі, компания пайдасы болып табылады. Ол қоршаған ортаны жақсарту императив ретінде болуын және кәсіпкерлік қызметтің қоғамның даму мақсаттарына сай келуін қажет етеді.

5.Маркетингтік зерттеулердің мәні мен қағидалары

Маркетингті зерттеу – маркетингтік әрекеттерінің ең негізгі буынын ажыратады. Маркетингтік зерттеу дегеніміз маркетингтік дұрыс шешімдерін қабылдау үшін және фирма әрекетіндегі мәліметсіздік жағдайды төмендету үшін мәліметтерді жинау, оларды өңдеу, талдау үрдісі болып табылады. Маркетингтік зерттеулердің мақсаттары әртүрлі болуы мүмкін. Ең бастысы ол зерттеулер әлеуетті тұтынушыларды анықтауы тиіс, олардың қажеттерін зерттеу, нысаналы рынокты таңдап алу үшін тауарға деген бүгінгі және болашақ сұранысты белгілеу болып табылады. Адамның әрекетінің өзі көп жағдайда зерттеуге негізделген. Адамдар немесе тұтынушылар өз әрекетінде интуицияға жоспар болжамдар үнемі жетілдіріп жақсартып отыруға сүйенеді. Маркетинг өз әрекетінде тұтынушының осы қасиетін пайдалана отырып фирманы нарықтағы жетістікке жеткізуге тырысады. Зерттеудің негізі Ақпарат болып табылады. Маркетингтік зерттеулер тиімді болуы үшін келесі талаптарға сүйенеді: 1) зерттеулер кешенді түрде жүйелі жүргізіліп отырылуы тиіс. 2) зерттеуде ғылыми әдістерді көп қолдануымыз керек. 3) зерттеу заңға сәйкес нормативті деңгейде жүргізілуі керек. 4) зерттеу шаралары басынан аяғына дейін толықтай жоспарланып тиянақталып отыруы керек.

Маркетинг зерттеулердің міндеттеріне мыналар жатады: фирманың нарықтағы бәсекелестік позициясын анықтау, оның өткізу және баға саясатын, тауарды нарыққа жылжытудың мәселелерін бағалау, тұтынушылардың мінез құлқын зерттеу, олардың талғамдарын анықтау, нарықтың әлеуетті мүмкіндіктерін зерттеу, сатып алушылардың жаңа тауарға деген әсерін, бәсекелестер тауарын, макроортаны талдау.Зерттеудің негізгі әдістері:

• Қадағалау;

• Тәжірибе (эксперимент);

• Жалпы шолу (сауалнама).

• Қадағалау- компьютерлікөңдеуге негізделген видео камера көмегімен және бақылау көмегімен супермаркетке келушілер ағымының уақытша ауытқуын барлау.

6.Маркетингтік зерттеулердің бағыттары мен түрлері

Маркетинг зерттеулері дегеніміз маркетингтік дұрыс шешімдерін қабылдау үшін және фирма әрекетіндегі мәлімсіздік жағдайды төмендету үшін мәліметтерді жинау, оларды өңдеу, талдау үрдісі болып табылады. Маркетинг зерттеулерінің мақсаттары әр түрлі болуы мүмкін. Ең бастысы ол зерттеулер әлеуетті тұтынушыларды анықтауы тиіс, олардың қажеттерін зерттеу, нысаналы рынокты таңдап алу үшін тауарға деген бүгінгі және болашақ сұранысты белгілеу б.таб/ды. Маркетинг зерттеулері нәтижелі және тиімді болуы үшін келесі шарттарды орындау қажет: біріншіден,зерттеулер кешенді ж/е жүйелі түрде өтуі қажет; екіншіден, жоғарыда айтылған ақпаратқа қойылған талаптарды ескере отырып зерттеулерде ғылыми тәсілдерді қолдану қажет; үшіншіден, зерттеу заңға сәйкес нормативті деңгейде жүргізілуі керек; төртіншіден, маркетинг зерттеулері жұмыстары мұқият жоспарлануы ж/е жүйелі сатылануы тиіс. Міндеттер мен объектілерге байланысты маркетингтік зерттеулердің келесі бағыттарын бөліп көрсетуге болады: нарық, тұтынушылар, бәсекелестер,нарықтық, фирмалық құрылым, тауарлар, бағалар, тауар қозғалысының жүйесі, иелік етуші субъектінің ішкі ортасы. Мысалы,тұтынушылардың маркетингтік зерттеулері олардың тәтібін анықтау үшін жүргізіледі, тауарлық зерттеулер –ұйымның өнімнің бәсекелестікке қабілеттілігін анықтау үшін жүргізіледі. Маркетингтік зерттеулердің түрлері өте көп, оларды алуан түрлі белгілер бойынша жіктеуге болады. 1. Барлау (іздеу) зерттеулері – мәселелер мен болжамдарды дәлірек анықтау үшін ақпаратты алдын ала алу мақсатында жүргізілетін маркетингтік зерттеулер. Бұл зерттеулер мәселені нақтылауға, идеялар ұсынуға және білімді көтеруге бағытталған.Мысалы, сату көлемінің төмендігі жарнаманың нашарлығына байланысты деген жорамал бар, бірақ барлау зерттеуінің нәтижесінде басты себеп өткізу жүйесінің олқылығында екендігі анықталады. Барлау зерттеулерін жүргізудің негізгі жолдары- екінші ретті мәліметтерді қолдану, әдебиеттермен жұмыс істеу, сарапшылардан пікір сұрау алу, таңдалған оқиғаларды талдау. Барлау зерттеулерде анкеталық пікір сұрау қолданылмайды, оларды жүргізудің нәт/де идеялар мен болжамдар алынады. 2.Сипаттама зерттеулер –маркетингтік мәселелерді, әртүрлі жағдайларды , нарықтарды, тұтынушының өнімге қатысын сипаттауға бағытталған маркетингтік зерттеулер. Мұндай зерттеулерде не, кім, қайда ж/е тұтынушылар өнімді қашан, қалай сатып алады деген сұрақтарға жауап ізделеді. Мұндай мәлімет қайталама ақпаратта бар, сонымен қатар оны пікір сұрау мен бақылау жүргізу арқылы да алуға болады. 3. Казуалды зерттеулер –себеп салдар байланысына қатысты ғылыми болжамдарды тексеру үшін жүргізілетін маркетингтік зерттеулер.

7. Маркетингтік зерттеу кезеңдері. Маркетингтік зерттеулерді келесі бес кезеңмен өткізуге болады:1. Зерттеудің мәселесі мен мақсаттарын айқындау.2. Зерттеу жоспарын құру.3. Ақпарат жинау.4. Жиналған ақпаратты талдау.5. Зерттеу қорытындылары туралы есеп. Маркетингтік зерттеулердің бірінші кезеңінде оны әзірлеу талаптарын қалыптастыру және зерттеу мәселесін анықтау қажет. Мәселені анық баяндау - табысты маркетинггің негізі. Егер мәселе дұрыс тұжырымдалса, ол аздап шешілді деуге болады. Мақсаттар мен мәселелер неғұрлым анық және түсінікті белгіленсе, маркетингтік зерттеулер соғұрлым тиімді болады. Ақпарат жинау - қымбатқа түсетін шара. Сондықтан мәселе бұлдыр немесе дұрыс белгіленбесе, қажетсіз шығындарға ұшыратады. Мәселелерді айқындау процедурасына мәселелер каталогын құру да кіреді. Мәселелер анықталғаннан кейін мақсаттар қойылады. Мақсаттар анық құрастырылып, олардың сандық өлшемі болуы қажет. Шешуді талап ететін мәселені «шешімдер ағашы» сызбасы түрінде көрсетуге болады. «Шешімдер ағашының» түбінде негізгі мәселе орналасады, одан әр түрлі шешу тәсілдерін көрсететін бұтақтар тарайтын. Маркетингтік зерттеулердің екінші кезеңі- маркетингтік зерттеулер жоспарын әзірлеу. Бұл зерттеу сметасын анықтау, мәліметтер көздерін анықтау, оларды жинау және талдау әдістерін таңдау үрдістерінен тұрады. Зерттеулер жоспарын әзірлеудің бірыңғай реттемесі және оны орындаудың стандарты әдісі жоқ. Үшінші кезеңде зерттеудің ақпарат алу көздері анықталады. Маркетингтік зерттеу екінші ретті ақпаратты зерттеуден басталады. Одан кейін ғана бастапқы ақпаратты жинауға көшу керек. Екінші ретті ақпараттарға мән бермейтін зерттеушілер қателеседі. Екінші ретті ақпараттарды алудың маңызды көзіне маманданған зерттеу ұйымдарының есеп берулері, фирмалар жүргізетін "күнделік жазбалары" (сатып алушылардың ай сайынғы тауар түрлерін сатып алу туралы жазбалары) жатады. Көптеген жағдайда маркетингтік зерттеуді өткізу үшін соңғы ақпараттар қажет болады. Оларды жинақтаудың 3 әдісі бар: 1. Бақылау. 2. Эксперимент.3. Пікір сұрау (опрос) -. Маркетингтік зерттеулердің келесі кезеңінде маңызды мәліметтер мен нәтижелерді көбірек алу мақсатымен жиналған мәліметтер бағаланады және талданады. Мәліметтерді талдаған кезде тиісті орта шамалар алынады, ең елеулі өзара байланыстарды анықтау үшін қисындасқан кестелер жасалынады, корреляция (ара қатыстылық) коэффициенттері есептеледі. Маркетингтік зерттеулердің соңғы кезеңінде негізгі қорытындылар мен есеп беру дайындалады. Ол тапсырыс берушінің талабынан шығатындай болуы керек. Есеп беру кіріспе, негізгі және қорытынды болып үш бөліктен тұрады. Алғы сөз - титул парағы, мазмұны, меморандум және қысқаша аннотациядан тұрады. Кіріспеде - зерттеудің мақсаты мен көкейтестілігі келтіріледі. Есеп берудің негізгі бөлімінде қолданылатын әдістеме және ұсыныстар сипатталады. Есеп беруде зерттеу әдістерінің қысқаша шолуы болады, ал техникалық бөлігі қосымшаларда беріледі. Жалпы есеп беру фирма және маркетинг қызметінің қызметкерлері үшін түсінікті және осы мәселе бойынша қажет ақпаратты алуға мүмкіндік беретіндей болып жазылуы керек.

8. Маркетингтік ақпарат: түрлері, оларға қойылатын талаптар. Ақпарат- маркетинг зерттеулері барысында жиналған мәліметтердің жиынтығы. . Жақсы ақпарат мына мәселелерді шешуге мүмкіндік береді: бәсекеде басым\ы алу; шығын қараж\ң қауіп қатерін төмен\у; тұтын\ң тауарға деген ынтасы анықтау; сыртқы ортаны терең бақылау; стратегияны дұрыстау; фирманың өз жұм\н бағалау; тұт\ң жарнамаға деген сенімін арттыру; тиім\і көбейту Ақпарат әртүрлі сипатталады.Шығу мерзіміне қарай мынадай ақпарат түрлерін айыруға болады:тұрақты ақпарат – маркетингтік ортаның ұзақ уақыт өзгермейтін көрсеткіштерін бейнелейді; айнымалы ақпарат – маркетинг объектілерінің өз мәніндегі іс әрекетін ағынды сандық ж/е сапалық сипаттамасымен көрсетеді; ауық-ауық ақпарат – керек кезде ғана анда санда жиналатын мәліметтер. Ақпарат міндетіне байланысты ол былайша бөлінеді:анықтамалық ақпарат – танымды сипат алады ж/е маркетинг объекті/ң біршама тұрақты белгілерін анықтап, анықтама жүйесі ретінде шығады; кепілдемелік ақпарат – арнайы жүргізген маркетинг зерттеулері қорытындысының н/е мәліметтерді талдау/ң негізінде пайда болады; нормативті ақпарат – негізінде өндіріс саласында қалыптасады, өндірістің әртүрлі құрылым ережелері,нормативтері баяндалады; хабаршы ақпарат – маркетинг ортасы объекті/ң іс жүзіндегі өзгеріс бағыты жоспарға үйлеспеген кезде пайда болады; реттеуші ақпарат – хабаршы ақпарттың кемшілік себептерін жоюға бағытталған әрекеттерді баяндайды. Ақпаратты өңдеуге қарай жіктеу маңызды мағына алып, мына түрлерге бөлінеді: бастапқы ақпарат- нақтылы мақсатты көздей бірінші рет жиналған мәліметтерді баяндау; екінші ретті ақпарат- басқа мақсатпен бұрын жиналған қолда бар мәліметтер; туынды ақпарат –басқа мақсатты шешу үшін бастапқы, екінші ретті ақпараттың н/е өзге ақпараттың мәліметтерін баяндау. Ақпаратқа келесідей талаптар қойылады: 1.Ақпараттың өзектілігі – маркетинг ортасының жағдайын әр мезгілде шындықпен нақты бейнелеу; 2.Ақпараттың дәлме дәлдігі – өндірістің, рыноктың, сырқы макроортаның нақты жағдайын ж/е даму өзгерісін айнытпай көрсету; 3.Мәліметтердің релеванттілігі – алға қойылған мақсатқа сәйкес қажетті мәліметтерді іріктеп жинау ж/е іске қатысы жоқ мәліметтерді алып тастау; 4.Толық бейнелеу – маркетинг ортаның жағдайына ж/е оның даму өзгерісіне әсер ететін барлық факторларды объективті түрде есепке алу; 5.Мәліметтердің мақсаттылығы – тауарды өндіру, оны сырқы ж/е ішкі рынокта өткізу арналары мақсаттарына сәйкес мәліметтер жинау; 6.Ақпараттың біртұтастығы ж/е сәйкестігі – мәліметтер көрсеткіштері жиынтығында өзара қайшылықтардың ж/е мәліметтердің өзара сәйкессіздігінің болмауы.

9. Ақпараттарды жинау әдістері. Ақпарат – маркетологтарда негізгі құра болғандықтан, ол қолжетімді, арзан, ескірмеген, шындыққа сәйкес болуы керек. Көбіне маркетингтік ақпаратты бірінші ретті және екінші ретті деп бөледіМаркетологтар бірінші ретті ақпаратты келесі әдістермен жинайды:Сауалнама әдісінде сұрайтын адамдармен жеке кездесу немесе телефон, пошта арқылы олардан жүйелі түрде ақпарат жинауға болады. Жеке кездесу арқылы сауалнама сұраушымен бетпе бет жүргізіледі. Бұл әдіс икемді, толық жауап алуға және мәлімсіздікті төмендетуге мүмкіндік береді. Алайда оның жүргізілуі қымбатқа түсіп, жоспардан ауытқуы мүмкін. Телефон арқылы сауалнаманың ұтымдылығы оның тез уақыт ішінде жүргізіліп, аса қымбат еместігінде. Телефон арқылы алынған жауаптар тым қысқа н/е кейде қажетті жауап алынбауы да мүмкін. Пошта арқылы жүргізілген сауалнама ең арзаны және әр жерде тұратын керекті адамдармен байланысуға болады. Оның кемшілігі жауаптың кешігіп келуі немесе мүлде болмауы да мүмкін. Сұрақ ашық немесе жабық түрінде болуы мүмкін. Ашық сұраққа сұранатын респондент өзі білгенше жауап береді. Ал жабық сұрақта жауаптың әртүрлі варианттары беріледі.Респондент оның ішінен біреуін (екеуін) таңдап алуы мүмкін. Жабық сұрақтар бойынша талдау жасау, қорытынды шығару оңайға түседі. Бақылау әдісі арқылы бүгінгі және кешегі іс әрекеттер нақтылы жағдайда зерттелінеді. Адамдарға сұрақ қойылмайды және олар зерттеу жүріп жатқанын сезбейді. Сондықтан мәліметтер бұзылмай алынады. Бұл әдістің кемшіліктері де баршылық. Бақылау жасырын болғандықтан зерттеушілер кейде бақылауға алынған тұтынушылардың қимылын дұрыс түсінбеуі мүмкін. Тәжірибе арқылы зерттеу әдісінде бір немесе бірнеше факторды өзгертіп, қалған факторды өзгертпей отырып зерттеуге алынған объектінің өзгерісін анықтайды. Мысалы, тауардың орауы сату мөлшеріне тигізетін әсерін белгілеу үшін басқа факторларды өзгертпей, тауардың әртүрлі орауын ұсынады. Осыдан қайсысына сұраныстың көбірек болғанын анықтайды. Еліктеу әдісінде ЭЕМ қолданылады. Мұнда алдымен бақыланатын немесе бақылауға жатпайтын факторлар үлгісі жасалады. Олар компьютерге енгізіледі. Соның негізінде қарекет нәтижесіне жалпы маркетинг стратегиясы қалай әсер ететіні анықталады. Екінші ретті ақпараттың шығу көздері екіге бөлінеді: ішкі (фирма құжаттары: бюджет, есеп беру, қорлар, бұрынғы зерттеулер және т.б.) және сыртқы Екінші ретті ақпараттың негізгі сыртқы қайнар көздері:

• ұлттық және халықаралық ұйымдардың жарияланымдары;

• мемлекеттік органдардың министрліктердің және ұйымдардың жарияланымдары;

• сауда кәсіптік палаталардың және бірлестіктердің жарияланымдары;

• статистикалық ақпарат жиыны;

• саладағы фирмалардың және бірлескен кәсіпорындардың есеп берулері мен баспа материалдары;

• кітап, журнал және газеттер;

• оқу орнының, ғылыми-зерттеу, жоба институттарының публикациясы және қоғамдық ғылыми ұйымдардың, симпозиумдардың, конгресс және конференциялардың жарияланған материалдары;

прайс-парақтар, каталогтар және басқа да фирмалық публикациялар

Екінші ретті ақпарат негізінде зерттеу жұмысын орындау, көбіне-көп олар алдын орау негізді және жазбаша сипатқа ие, оларды кабинетті деп атайды

10.Макроорта және оның факторлары. Макроорта кәсіпорындардың әрекетіне жалпы бірынғай сыртқы жағдай жасайды. Ал жеке алынған белгілі бір фирманың жағдайына айрықша жағдай тудырмайды. Фирмалардың әрқайсысы макрортаның әсерін талдайды,бағалайды және әрекетіне тигізетін жағымды,немесе қолайсыз жақтарын сынайды,алайда оны басқара,немесе өзгерте алмайды. Макроорта қатысушыларына әлсіз ықпал етеді. Макроорта факторлары:демографиялық, экономикалық.табиғи,ғылыми техникалық,саяси құқық,мәдени.Рынок көлемін талдау барысында демогр.факторлар манызды орын алады.Мұнда маркетинг халықтын өсім құрылымын,туу мәселелерін қарастырады.сонын негізінде тауар өндіруші кімге,қанша ж/е қандай тауар өндіретінін біледі.Сонымен қатар демогр/қ факторларға білім алу деңгейі де ықпалын тигізеді.Халық білімі қаншалықты жоғары болса,соншалықты жоғары сапалы тауарларға,баспа басылымдарына сұраныс ұлғаяды.Экономикалық фактор:адамдардың ж/е қоғамның экономикалық жағдайын қарастырады. Оларға халықтың табысы,инфляция деңгейі,жұмыссыздық,тауарды сатып алу қабілеттілігі же т.б. Табиғи факторларды зерттеу жұмысы табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану мәселелерін ж/е қоршаған ортаны сақтау мүмкіндіктерін талдаумен байланысты. Шикізаттың энергоресурстардың шектелінуі кәсіпорындардың алдына көп мәселелерді қояды. Ғылыми техникалық факторларды талдау барысында жана тауар өндіруге,тауарды ж/е технологияны жанартуға,дер кезінде ғылым мен техниканы дамытуға мүмкіндіктер ізделініп,онын іске қосу жолдары жасалуы қажет. Соған байланысты ғылыми техникалық жетістіктерді пайдалану нәтижесінде фирманың қызмет атқаратын ортасы да айтарлықтай өзгереді. Саяси құқық факторлары мемлекет органдарынын талаптарын білу үшін ж/е оларғабейімдеу керек.Кәсіпорыннын жұмысын шектейтін заңдарды білу арқылы рынок әрекеттерін бағыттауға болады. Мәдени фактор:адамдардын өмір сүру ортасын, олардың салт дәстүрін,құндылықтарын,тәртіп пен іс қылықтарын қарастырады. Осы арқылы фирма тауардың әр аймақтағы тұтынушыларына әсер ете алады. Макрорта факторларын зерттеу кезінде екі жағдайды ескеру қажет. Олар: 1)барлық макроорта факторлары бір бірімен аса тығыз байланыста қалыптасады; 2)әрбір макроорта факторының фирма жұмысына әсер ету деңгейі фирманың көлеміне,орналасқан жеріне,іс әрекет саласына т.б. көрсеткіштеріне көптен көп байланысты болады.

11. Микроорта және оның субъектілері. Микроорта фирмаға ж/е оның клиенттеріне,қызмет көрсету мүмкіндіктеріне тікелей қатысы бар күштермен белгіленеді. Сонымен қатар ол фирманын өзіне тікелей әсер етеді ж/е фирма оған да әсер етеді,яғни ықпалы өте күшті ықпал етеді.Субъектілері: жабдықтаушылар,маркетинг делдалдары,бәсекелестер,клиенттер. Жабдықтаушылар фирманы ж/е онын бәсекелестерін тауарды өңдіру үрдісіне қажет материалдық ресурстарымен жабдықтайтын іскер компаниялары мен жеке тұлғалар.жабдықтаушылар түрлері:1)эксклюзивті тек қана белгілі фирмамен жұмыс жасайды; 2)адал фирмаға және онын бәсекелестеріне бірдей адал қызмет көрсетеді; 3)сырттағы тек қана бәсекелестерге қызмет көрсетеді. Маркетинг делдалдары фирманын тауарларын клиенттерге қарай жылжытуға,оларға өткізуге және таратуға көмектесетін,әдетте арнайы компаниялар мамандары. Оларға мыналар жатады:-сауда делдалдары фирма клиенттерін іздеп табуға және оларға тауарды сатуға көмектесетін іскер компаниялар.- Тауар жылжытуды ұйымдастыратын маманданған фирмалар,компаниялары тааур қорларын жинауға және жылжытуға көмектеседі. -Маркетинг қызметін атқаратын арнайы агентстволар ақылы тапсырыспен маркетинг зеттеулерін жүргізеді және жарнамалық агенство компаниялары тауарды ынғайлы рынокқа бағыттауға және оны ұтымды жылжытуға көмектеседі.-қаржы неси мекемелері келісім қаракеттеді қаржыландыруға және ысырапты тәуекелділіктен сақтануға көмектеседі. Микроорта келесі манызды құрылымы бәсекелестер. Бәсекелестер бір типті тауарларды рынокта ұсынатын өзара бәсекеге түскен компаниялары болып табылады. Рынокта алған үлесіне байланысты бәсекелестер Теодор Левит белгілеген төрт түріне бөлінеді: озаттар, озаттыққа үміткерлер,ізбасарлар,рыноктың қуысында жайғасқандар. Микроорта соңғы элементі клиенттер немесе тауарды тұтынушылар. Фирма рыноктың бес түрінде тауарларын ұсына алады. Олар: тұтыну рыногында онда жеке тұтыну үшін тауарды сатып алушы тұлғалар,үй шаруашылықтары. Өндірушілер рынагында онда өндіріс үдерісінде тұтынатын өндіріс құрал жабдықтарын сатып алушы фирмалар. Делдал рыногында басқаларға сату арқылы пайда түсіру мақсатымен тауарларды сатып алатын ұйымдар. Мемлекет мекемелері рыногында коммуналдық қызметін атқару үшін,немесе мемлекет қызметін орындаушылар тұтыну үшін сатып алушы мемлекеттік ұйымдар. Халықаралық рыногында шетел рыногында тауарды сатып алушылар.

12.Медиаорта мәні және медиаорта элементтері. Медиаорта фирманын нақтылы немесе әлеуетті көңіл бөлетін және белгіленген мақсатына жетуіне әсер ететін кез келген топ. Медиаорта фирма қаракетіне көмектесетін немесе кедергі жасайтын топтарға бөлінеді. Соған сәйкес медиаортаны мынадай топтарға бөлуге болады: мейірбанды бұл топтын фирмаға тілектестік ниеті болғаны; ізденуші фирмаға қажет топ; керегі жоқ бұл топтын ниетін фирма өзіне аударғасы келмейді,бірақ олармен санасады (мысалы,бойкот жариялайтын тұтынушылар тобы,салық инспекциясы...). Жалпы алғанда медиаортанын келесі түрлері кездеседі: 1)қаржы қоғамдары- (банктер,қор биржалары) фирманы қаржы ресурстарымен қамтамасыз етеді. 2)Ақпарат тарату құралдары- (радио, теледидар,газеттер,журналдар) кәсіпкерлік жүйесі туралы әртүрлі ақпарат таратады. 3)Қоғамдар- (тұтынушылар тобы,жергілікті тұрғындар) фирманын жұмысын бақылайды. 4)Фирма қызметкерлері -олардын фирма жәйлі қалыптасқан пікірлері жұмысшылардын өз міндеттерін орындау сапасы ықпалын тигізеді. Мұндағы маркетинг зерттеулерінін мақсаты: медиаортанын жалпы жағдайы туралы ақпарат жинау,фирмаға қатысты әрекеттерді болжау және қоғаммен бірлесу жолдарын іздеу.

13. Тұтынушылардың түрлері,олардың мәні мен ерекшеліктері. Тұтынушылар түпкі тұтынушылар және тұтынушы ұйымдар деп үлкен екі топқа бөлінеді. Түпкі тұтынушылар- тауарларды өздері жеке қолдану үшін алатын тұтынушылар,яғни жеке тұлғалар,отбасылар,неке немесе қаны бір туыстыққа негізделген шағын қауым,үй шаруашылықтары бір немесе ортақ шаруашылыққа біріккен бірнеше отбасы.Тұтынушы ұйымдар- тауарларды өңдіріс процесінде пайдалану үшін сондай- ақ,қайта сату үшін алатын көтерме тұтынушылар. Олардың мінез құлқы түпкі тұтынушылардан мына жағдайлар бойынша елеулі түрде ерекшеленеді:1) тауарларды сатып алу мақсаттарымен;2) алу себептерімен; 3)сатып алу туралы шешім қабылдау әдістерімен; 4)тауарды сатып алғаннан кейінгі қызмет көрсетуге қойылатын талаптарымен; 5)сатып алу жиілігімен. Тұтынушы нені,қашан,қай жерден сатып алу керектігі туралы шешім қабылдай отырып, қандай тауар өңдіру керектігін анықтайды. Қазіргі кезде сатып алушылардың тауар таңдау еркіндігі жарнама, БАҚ, Интернет желісі көмегі арқылы жақсы ақпараттануының арқасында күшейе түсті. Нарықты зерттеушілер сатып алу туралы шешім қабылдау кезіндегі тұтынушылардың мінез құлқына әсер ететін көптеген факторларды зерттейді. Қазіргі кезенде қоғамның әлеуметтікқұрылымы қарқынды дамуда,әлеуметтік топтар саны үнемі өсу үстінде. Бұл тұтынушылардың жаңа сұраныстарының пайда болуына әсер етеді. Адамдар бір бірінен жас,жынысы,табыс денгейі мен мәдениеті,қалыптасқан салт дәстүр,әдет ғұрпы,өмір сүру қалпы жағынан ерекшеленеді. Осы сипаттамалар негізінде олардың әр түрлі тауарларға деген ықтимал реакциясын анықтауға болады. Бұл тауарды сатып алу процесіндегі тұтынушының мінез құлқын зерттеуді қажет етеді. Маркетингтітиімді іске асыру үшін фирма барлық күштерін тұтынушының қажетін қанағаттандыруға шоғырландыруы тиіс. Ал адам қажеттері жиі өзгеріп тұрады. Сол өзгерістерге неғұрлым икемді бейімделген кәсіпорындар ғана рынокта көп уақыт сәтті өмір сүре алады. Сондықтан тұтынушыларды зерттеудің манызды бағыты олардың қажеттіліктерін неғұрлым толық,талдау,даму бағытын анықтау болады.