47.Мемлекеттік салық жүйесі. Салықтар және

олардың түрлері.

Салық, алым, баж және басқа төлемдер деп заң актілерімен белгіленген тәртіп пен шарттарға сәйкес, толеушілердің бюджетке, немесе, бюджеттік емес қорларға міндетті түрде жасайтын жарна-лары аталады. Үлттық табысты қайта болу факторы бола отырып, салыктар мына жағдайларды жүзеге асырады: бөлу жүйесінде пайда болатын қателіктерді жоюға мүмкіндік туғызады, адамдар-дың осы немесе басқа әрекеттерінің дамуын ынталандырады (не­месе ынталандырмайды).

Мемлекетке түсетін салықтардың, алымдардың, баждардың және баска толемдердің (бүдан кейін - салықтар) жиынтығы және олардың қүрылуының формалары мен әдістерінің жиынтығы са­лык, жүйесін қүрайды.

Төлем жасау қабілеттілігіне байланысты, салықтар тікелей жөне жанамаға болінеді.

Тікелей салықтарды салык субъектілері тікелей толейді. Олар занды және физикалық түлғалардан алынады. Тікелей салықтар төлем кабілеттілігіне тікелей пропорционалды болады. Осыған жататындар:

азаматтарға салынатын табыс салығы және корпорациялар-дың (фирмалардың) пайдасына салынатын салық;

мүлік салығы, осының ішінде меншікке (жерге, қозғалмай-тын мүлікке), әлеуметтік сакдандыруға, жалақы корына және жүмысіиы күшінс (олсуметтік салықтар жоне олеуметтік жарналар деп аталатындар) салынатын салықтар; пайданы шетелге аударған үшін салынатын салықтар,

Жанама салықтар — бүл белгілі тауарлар мен қызметтерге салынатын салықтар. Жанама салықтар бағаға үстеме жасалып алынады (мысалы, акциздер). Бүлар жарым-жартылай, немесе, толық тауар, немесе, қызметтер бағасына аударылады. Жанама салықтардың негізгі түрлері:

• үстеме қүнға салынатын салық, акциздер (тауар немесе қызметтердің бағасына косылатын салықтар);

• мүрагерлік салык;

• жылжымайтын мүліктермен жөне қүнды қағаздармен жаса-латын келісімдерге салынатын салық жоне баскалар.

Дамыған елдердегі салық салу тожірибесіне жүгінсек, салық-тардың жетекші екі тұрі болады. Мұның негізін табыс салығы -азаматтар және занды түлғалар табыстарының барлык коздерінен түскен жиынтық түсімдерге прогрессивтік салық салу жоне устеме қунга салынатын салық қүрайды.

Табысқа салынатын салыктар физикалық түлғаларға салына­тын табыс салығы деп және занды түлғаларға салынатын табыс салығы деп ажыратылады.

Индивидуалдық табыс салыгы — бүл жеке табыстар салығы, салық толеуші физикалық түлғаның табыстарынаи (әдетте жыл-дық) алынатын ал ым болып табылады. Толемдер жыл бойы жаса-лынады, бірақ түпкі есеп жыл аяғында жасалады. Салыктың бүл түрі тікелей прогрессивтік салыққа жатады. Әр елдердің салық жүйелерінің ортак үқсастықтары болады, бірак солардың орқайсы-сында оздерінің ерекше салық ставкалары мен салык салуға жат-пайтын, салық несиелері мен толем даталары болады. Заңды тургаларга табыс салыгы ~ корпорациялардың (фир-малардыц) пайдасына салынатын салык. Коп елдерде бүл тікелей прогрессивтік салық болып табылады. Осы салык корпорация (фирма) занды түлға болса ғана алынады.

Салықтың дамыған елдердің көбінде қолданылатын маңызы жағынан екінші түрі - қосылган қунга салынатын салық. Еңбек процесінде өздерінің қарамағына келіп түскен еңбек заттарына қүн косқан салық төлеушілеріне, олардың қосқан қүнына салық салынады. Бірақ салық толеушілердің әркайсысы осы соманы түпкі түтынушыға жылжып отыратын езінің тауарының бағасына косады.

48.Меншікті жекешелендіру мен мемлекетсіздендіру процестерінің экономикалық мазмұны. Экономикалық әдебиеттерде мына екі терминді “мемлекеттен алу ” мен “жекешелендіруді” бір-біріне теңестіріп қарайды. Алайда “мемлекетсіздендіру” термині мемлекеттен тікелей басқару қызметін алып тастауды түсіндіреді. Басқаша айтқанда, мемлекеттік кәсіпорынға өзінше еркіндік беру меншік түрін ауыстырумен байланысты емес. Мемлекетсіздендіру мемлекеттің кәсіпорындардың толық коммерциялық есепке көшіруін білдіреді. Мемлекетсіздендіру жекешелендіруге дейінгі аралық баспалдақ.

Ал, жекешелендіру термині мемлекеттік меншіктің жекеменшікке өтуін білдіреді.

Жекешелендірудің мақсаты:

өтпелілік мақсатты алға тартып, жекеменшік топтарын құру;

мемлекеттік кәсіпорын мүліктерін жеке адам мен коммерциялық құрылымдарға мемлекеттік бюджетті толтыру үшін сату.

Мемлекеттік меншікті жекешелендірудің халықаралық практикасы көрсеткендей, жекешелендірудің екі варианты бар:

“қатаң” вариантты жекешелендіруді қарқынды жүргізу;

“жұмсақ”вариантты жекешелендірудің ақырындап жүргізу.

Жекешелендіру – мемлекетті меншікті жеке меншікке өзгеруі.

өтпелі экономикада мемлекетсіздендіру сасясаты мен меншікті жекешелендіру мемлекеттік меншіктің монополиялық жағдайын бұзу мен экономикаға нарықтық сипат беріп қоймай, сондай-ақ, экономикалық дамуды тұрақтандыру мен экономикалық өсуге жетуді кµздейді:

-ұлттық экономикаға шетел инвестициясын тарту;

-мемлекеттік субсидияны тарту есебінен мемлекеттік қарызды қысқарту және жеке кәсіпорындар мен тұрғындардың табысын ұлғайту, нәтижелік мақсат – тұрғындардың µмір деңгейін көтеру;

-бәсекелестік нарықтық орта жасауауар жіне оның