45.Мемлекеттік бюджет: құрылымы, қызметтері

Мемлекеттік қаржылар жүйесінде мемлекеттік бюджет басты орын алады.

Ел бюджетінің қүрылымы, алдымен осы елдің мемлекеттік қүрылымынан тәуелді болады. Унитарлық мемлекеттерде бюджет жуйесі екі қабаттан түратын қүрылым түрін алады — мемлекеттік және жергілікті бюджет. Федераддық мемлекеттік қүрылымы бар елдерде (АҚШ, ФРГ) арабуын болады ~ штаттардың, жерлердің жоне осыларға сәйкес келетін әкімшіл қүрылымдардың бюджеті.

Мемлекеттік бюджет - бүл мемлекеттік аппаратты, қарулы күштерді қаржыландыруға, қажетті олеуметтік-экономикалық қыз-меттер атқаруға бағытталған ел үкіметінің қарамағында болатын ақша ресурстарының орталықтанған қоры болып табылады.

Бюджет, осымен қатар, экономиканы мемлекеттік реттеудің, шаруашьшык конъюнктураға ықпал етудің, дағдарысқа қарсы ша-раларды жүзеге асырудың куатты қүралы болып табылады.

Бүгінгі мемлекеттердің бюджеттері олардың копсалалы қызметтерін бейнелейтін күрделі қүжат деуге болады. Ол -мемлекеттік шығындардың және оларды өтейтін қаржы коздерінің жылдық жоспары. Бюджеттін жобасы жыл сайын заң шығаратын органда талқыланады және елдің, штаттың парламентінде, немесе, муниципалдық жиналыста қабыдданады. Қаржылык жыл біткеннен соң атқару үкіметінің окілетті екілдері, алдыңғы жылғы бюджет туралы қабылданған заң бойынша оздерінің табыстарын жинақтау туралы жоне жасалған шығындар туралы есеп береді. Орталық үкіметтің бюджеті мен жергілікті бюджеттердін ара-сында бюджет табыстарының козін болу туралы, ел масштабында қаражаттарды кдйта болу арқылы, орталық үкімет жағынан жергілікті бюджеттерді кдржыландыру туралы жеңіл емес қатынастар пайда болады. Сондықтан мемлекеттік бюджет тек орталық үкіметтің бюджеті емес, ол мемлекетгік экімшілдік-территориялык үкім Бюджет шығындарының бірінші орнына ие болушы әлеуметтік баптар: олеуметтік жәрдемдер, білім, денсаулык сақтау және бас-қалар. Бұл мемлекеттік экономикалык саясатыныц басты макса-тын долелдейді — элеуметтік-экономикалык күрылысты түрақтан-дыру, нығайту және оны озгермелі жағдайлармен үйлестіруді. Осы шығывдар нарық шаруашылығына тон болатын олеуметтік топтар-дың жіктелу зардаптарын жеңілдетуді, ол-аукаты томен топтардың лайыкты білім алуын және медициналық қызметімен қамтамасыз етілуін коздейді. Олар түрғындарға белгілі бір тіршілік дорежесін камтамасыз етуге тиісті.еттердің барлык дорежедегі бюджеттерінің жиынтығы болып табылады.

Бюджеттік шығындар арқылы жүргізілетін мемлекеттік реттеудін әсерлілігі мынадай жағдайларға тәуелді болады: біріншіден, жүмса-латын соманың салыстырмалы колеміне (ЖІӨ-дегі олардың үлес салмағьша); екіншіден, осы шығъшдардың қүрылымьша; үшіншіден, қаражаттардың әр бірлігінің пайдалануының тиімділігіне. Эконо­мичны мемлекеттік реттеу дөрежесінің, оның нақты мақсаттары-ның әр елдерде бірдей болмағандығынан, мемлекеттік меншіктің үлесін бағдарлаудың үлттық төжірибесі бірдей болмағандықтан, халық шаруашылығындағы бюджеттік шығындардың рөлі де бірдей болмайды.

46.Монополиялық бәсекенің ерекшеліктері. Бағалық дискриминация.

Монополия (гр. monоs – жалғыз және poleo – сатамын) —

1. бір тұлғаның немесе тұлғалар тобының, мемлекеттің белгілі бір затқа (мысалы, жерге), белгілі бір затты өндіруге немесе сатып алуға, белгілі бір тауарлармен сауда жасауға айрықша құқығы;

2. салалық, ұлттық немесе әлемдік рынокта басым, үстем жағдайға ие кәсіпорын немесе кәсіпорындар тобы. Монополия әдетте жеке меншіктегі, өзіндік, топтық немесе акционер меншіктегі және өнім өндіру мен өткізуді бақылайтын ірі шаруашылық бірлестіктер (картельдер, синдикаттар, концерндер, консорциумдар, т.б.) болып табылады.

Монополия деген термин сөзбе-сөз мағынасында тауардың жалғыз сатушысы деген ұғым береді

Монополиялық бәсеке көптеген сатушылардың ұқсас, бірақ әртекті өнімді сатуынан құрылады. Өнімдерді бір бірінен сапасы, қасиеті, сыртқы әрлеуі бойынша ажыратуға болады, сондай-ақ ассортименті, қызмет көрсетуі бойынша да бөлуге болады.

    Монополиялық бәсекенің ерекшелігі  мынада:

а) Нарықта  тауарды сатушылар мен сатып  алушылар саны көп болады. Тауарды  өндіруде, сатуда көбінесе ұсақ фирмалар жұмыс істейді, тіпті ірі фирмалар жоқ деуге болады, болған күнде де ұсақ фирмалардың жұмысына кедергі келтірмейді.

б) Монополиялық бәсеке саласына кіруге жаңа фирмаларға тосқауыл оншалық қойылмайды және бұл  саладан шығып кету де оңай. Мысалы, шаштараз немесе жиһаз жасайтын шеберхана  салуға өте көп қаражат керек емес, сондықтан мұндай кәсіпкерлікпен кез-келген фирма айналысуы мүмкін, ал осы фирма саладан кете қалса, онда бұл істі жалғастырушылар әр уақытта табылады.

 в)  Нарықтағы өнім көлемі, баға және  де басқа да жағдайлар туралы  деректер ашық белгілі болады.

г) Өндірілетін  тауарлар біртектес емес, олардың әрқайсысының өзіндік ерекшеліктері болады. Бұл тауарлар бірін – бірі ауыстыра алады. Бірақ әр фирма өзінің тауарына ерекшелік беруге тырысады, мысалы, тіс жуғыш пасталардың дәмінің, химиялық құрамының өзгешеліктері және т.б. Сонымен қатар фирмалардың сату маркалары, тауарды көрнекті орап-бууы, жоғары деңгейдегі сервис, жарнама жасауы да олардың тауарларына өзгешелік қасиет береді.

Баға дискриминациясы  терминін ғылымға алғаш 1920 жылы экономист  Альфред Пигу енгізген. “Дискриминация” термині латынның discriminatio –яғни айырмашылық, айыру деген сөзінен шыққан. Баға дискриминациясы дегеніміз бір тауарға әр сатып алушыға әртүрлі баға белгілеу. Негізгі шарты баға айырмасы шығынға байланысты болмауы керек. Бұл жеке фирма не сатушыға байланысты айтсақ та не сатып алушыға байланысты айтсақ дұрыс болады. Бірақ нарықта көп кездесетін сатушылар тарапынан болатын дискриминация. Дискриминациялық әрекеттің мағынасы- белгілі бір тауарға максималды баға белгілеудің барлық мүмкіндіктерін пайдалану. Яғни дискриманацияға бір адам да бірнеше адамдар тобы да ұшырауы мүмкін.

Баға дискриминациясының  шарттары:

1. Сатушының монополист болуы, яғни қандай да бір мөлшерде баға саясатын еркін жүргізетін еркіндігі болуы. Бәсекелестік жағдайда бәсекелестердің төмен баға қоюын болдырмау және қадағалау абзал.

2. Сатушы сатып алушыларды белгілі бір критерийлер арқылы бөле алуы тиіс.

3. Сатушы қайта сатумен айналыспауы тиіс.

Бағалық дискриминацияның мынадай  формалары болады:

1. тауардың формасы мен пайдаланылуы. Металлик краскасымен боялған автомобильдің басқа бояумен боялған автомобильге қарағанда қымбат болуы.

2. Тауардың орналасқан жері. Театрдағы билет бағасының қатар мен орынға байланысты өзгеруі. Немесе құрылыста салуға кеткен шығын бірдей болса да әртүрлі баға белгіленуі.

3. Тауар маркасы имиджі. Лимонадтағы қаннтты сахаринмен алмастырып оны диетикалық сусын деп бағасын көтеріп сату. Бір парфюмді әртүрлі қорапта әртүрлі бағамен сату.

4.Уақыт пен тауар мен қызметті пайдалану ұзақтығы, жиілігі. Электр энергиясы үшін алғашқы жүздік киловатт қалғанына қарағанда қымбат болуы мүмкін. Өйткені бастапқысында адамға қажетті минималды энергия мөлшері есептеледі. Тоңазытқыш, теледидар және т.б.