5. Функцыянаванне беларускай мовы ва ўмовах білінгвізму

Білінгвізм, або двухмоўе, уяўляе сабой папераменнае карыстанне дзвюма мовамі. Ва ўмовах білінгвізму часта ўзнікае такая з’ява, як інтэрферэнцыя. Інтэрфенэнцыя (ад лац. inter – паміж, узаемна і ferens – якінясе) – памылковае зблытванне розных элементаў моў, якія кантактуюць. Выдзяляюць некалькі моўных узроўняў, дзе можа ўзнікаць беларуска-руская і руска-беларуская інтэрферэнцыя:

• фанетычны;

• акцэнталагічны;

• словаўтваральны;

• лексічны;

• марфалагічны;

• сінтаксічны.

Больш падрабязна спынімся на фанетычнай, марфалагічнай і сінтаксічнай інтэрферэнцыях.

Фанетычная інтэрферэнцыя

1.Мяккім зычным [д], [т] у рускай мове адпавядаюць у беларускай мове мяккія свісцячыя афрыкаты [дз], [ц], так званае «дзеканне» і «цеканне»: дивно – дзіўна, дикобраз – дзікабраз, тишина – цішыня, карантин – каранцін.

2.У беларускай мове [р] заўсёды цвёрды: рэцэптары, арытмія.

3.Ужыванне прыстаўнога зычнага [в] у беларускай мове перад пачатковымі [о], [у]: окись – вокіс, углекислый газ – вуглякіслы газ.

4.Чаргаванне [в] з зычнымі [ў], [в]: радиоактивность – радыеактыўнасць, евгеника – еўгеніка.

5.Наяўнасць прыстаўных галосных і, а перад пачатковымі санорнымі зычнымі р, л, м, калі пасля санорных ідзе іншы зычны: імгненне, ільняны.

6.Чаргаванне ў беларускай мове складоў ро, ло з ры, лы: бровы – брыво, глотка – глытаць.

7.Наяўнасць у беларускай мове “акання” і “якання” (пераход галосных е, ё ў я ў першым складзе перад націскам): организм – арганізм, озон –азон, десятый – дзясяты.

8.Наяўнасць самастойных гукаў ў беларускай мове: дж, дз: среда обитания – асяроддзе пражывання, жизнедеятельность – жыццядзейнасць.

9.Выбухны г у рускай мове адпавядае фрыкатыўнаму г у беларускай мове: генетика – генетыка, демография – дэмаграфія.

10.Падаўжэнне зычных на канцы і ў сярэдзіне слоў у беларускай мове: излучение – выпраменьванне, повреждение – пашкоджанне.

11.Захаванне цвёрдых зычных у словах іншамоўнага паходжання ў беларускай мове: протеины – пратэіны, интерферон – інтэрферон.

12.Наяўнасць чаргавання ў беларускай мове ў давальным і месным склонах зычных г, к, х з адпаведнымі з, ц, с або адсутнасць такога чаргавання ў словах іншамоўнага паходжання: тканка - у тканцы, генетыка – аб генетыцы, бялок – аб бялку, маніторынг – аб маніторынгу.

Марфалагічная інтэрферэнцыя

1.У беларускай і рускай мовах можа быць несупадзенне роду: отрасль – галіна, мусор – смецце, производство – вытворчасць. Найчасцей такія несупадзенні ў родзе адбываюцца ў словах, якія пры перакладзе з адной мовы на другую адрозніваюцца каранямі.

2.Некаторыя назоўнікі ў беларускай мове могуць адрознівацца формай ліку ў параўнанні з рускай мовай: лекарство – лекі, грудь – грудзі, канопля – каноплі.

3.Назоўнікі назоўнага склону множнага ліку ў беларускай мове маюць канчаткі і, ы: антитела – антыцелы, доктара –доктары. Толькі словы тыпу армянін, мінчанін маюць канчатак – е (армяне, мінчане).

4.Назоўнікі жаночага і ніякага роду ў множным ліку могуць мець канчаткі аў (яў): брытваў, забойстваў, бітваў. У рускай мове битв, убийств, бритв.

5.У беларускай мове прыметнікі вышэйшай ступені параўнання маюць суфіксы -эйш, -ейш, -ш і з’яўляюцца поўнымі зменнымі формамі: мудрэйшы за дзеда, саладзейшы за цукар, бялейшы за снег. У рускай мове прыметнікі вышэйшай ступені ўяўляюць сабой нязменную, закасцянелую форму, якая граматычным складам не адрозніваецца ад прыслоўяў: мудрее, слаще, белее.

6.Лічэбнікі два, тры, чатыры ўжываюцца з формамі назоўнага склону множнага ліку: чатыры лішнія дні, два лісты, тры прачытаныя раманы.

7.Некаторыя формы скланення лічэбнікаў два, дзве для мужчынскага і жаночага роду адрозніваюцца ад рускай мовы: двух студэнтаў – дзвюх студэнтак (двух студентов – двух студенток).

8.Лічэбнікі дзевяноста, паўтары, паўтара не скланяюцца.

9.Дзеепрыслоўям незакончанага трывання з суфіксамі – -учы-, -ючы-, -ачы-, -ячы ў рускай мове адпавядаюць дзеепрыслоўі з суфіксамі – -а-, -я): ідучы, гаворачы, несучы – идя, говоря, неся.