17. Пайдалылық теориясы. Графикалық әдiс. Есептеулерi бар мысалдарды келтiру.

Пайдалылық - белгілі бір уақыт кесімі аралығында өндірістік қызметтің пайдалылығын (залал келтірушілігін), шығынның пайдалы деңгейі мен өндіріс барысында қаражатты пайдалану деңгейі және өнімді сатуды (жұмыс пен қызмет) сипаттайтын кәсіпорын қызметі көрсеткіштерінің бірі.

Бөлінбеген пайда кең мағынада пайда ретінде тұтынуға пайдаланған және өткен жылдардағы пайдаланбаған пайда кәсіпорынның қаржы орнықтылығын, кейінгі дамуы үшін қаржы көздерінің бар болуын дәлелдейді.

Кәсіпорындарда пайданы үлестіру және пайдалану тәртібі оның жарғысында тіркеліп қойылады және оны кәсіпорын басшысы бекітеді.

Тиімділік деп кәсіпорын қызметі тиімділігінің ең басты экономикалық көрсеткіші аталады. Оның екі түрі бар:

• кәсіпорынның тапқан пайдасының өндірістің негізгі және айналмалы қорларының құнына қатысты;

• кәсіпорынның тапқан пайдасының сатылған өнімнің өзіндік құнына қатысы.

Практикада пайдалылық мөлшерін өлшеу екі нұсқада пайдаланады. Бұл пайданың ағындағы шығындармен қатынасы (кәсіпорын шығындары, өзіндік құн) немесе аванстық жұмсау (негізгі өндірістік қорлар және аәналым қаражаты). Бұл екі өлшеуші аванстық жұмсау айналымы жиынтығының көрсеткішіне өзара байланысты. Кәсіпорынның пайдалылық мөлшерін мына төмендегі формуламен есептеуге болады:

мұнда: Ө - өнім көлемі;

Б – өнім өлшемінің бағасы;

Қ – өзіндік құн;

Н_қ – негізгі өндірістік қорлардың құны;

А_қ – айналмалы қаражаттың көлемі. 

Мысалы:

Графикалық әдіс:

Бізде P1 тауары бар және ол 3 долл. тұрады, P2 тауары бар және ол 4 долл. тұрады. Бізге жалпы соммада 7500 ютиль жинау керек.

19. Парықсыздықтың қисығы (кривая безразличия) дегеніміз не? Құрастыру әдiсі. Есептеулерi бар мысалдарды келтiру.

Бір таурдың екінші тауарға қарағанда пайдалырақ екендігін анықтау үшін ешқандай өлшем бірлігін пайдалану мүмкін емес. Ол тек салыстырмалы түрде ғана айтылатын ұғым. Заттың пайдалылығы адамның қажеттілігін қаншалықты қанағаттандыратындығына байланысты. Сондықтан ол әр адамның психологиясына, өмір сүру ерекшелігіне байланысты болады.

Жалпы жағдайда тауарлар құрамы берілген болса, онда оның пайдалылығын сан түрінде анықтау үшін пайдалылық функциясын қолданады. Ол функция X, Y тауарлары үшін былай жазылады:

U=U (x, y)

Бұл функция тұтынушы Х, У тауарларын тұтынғанда қол жеткізетін ең жоғары пайдалылығын бейнелейді.

Егер пайдалылық функциясы тұрақты бір санға тең болса, немесе:

U=U (x, y) = C₀ – const,

Онда жазықтықта бұл функцияның графигі парықсыздық қисығы деп аталынып, бірдей пайдалылық әперетін тауарлар құрамының жиынтығын көрсетеді. Мысалы, тұтынушы бір аптада Х және У тауарларын тұтынады деп жорамалдайық. Х - алма, У – алмұрт болсын.

Х – алма саны;

У – алмұрт саны.

1-кестеде 1-суретті салуға негіз болғам мәліметтер жинақталған.

Жиын	У алмұрт	Х алма
А1	10	4
А2	6	5
А3	3	6
А4	1	7

1-кесте.

А₁жиынындағы 4 алма мен 10 алмұрт және А₂жиынындағы 5 алма мен 6 алмұрт тұтынушы үшін бірдей пайдалылық әпереді. Демек парықсыздық қисығының бойында жатқан А₃ және А₄ жиындары да тұтынушыға бірдей пайдалылық әпереді деп қорытынды жасауға болады.

Парықсыздық қисығының жалпы қасиеттері:

1. талғамсыздық қисығы неғұрлым координаттар осінен алыс орналасса, соғұрлым осы қисықтың бойында жатқан жиынтықтар тұтынушыға көп пайда әпереді. U₁<U₂<U₃<U₄

2. бір жазықтықтығы талғамсыздық қисықтары қиылыспайды.