24. Ақша нарығы және оның элементтері

Ақша жүйесі - бұл әрбір елде тарихи ќалыптасќан және мемлекетпен заң бойынша белгіленген аќша айналысын ұйымдастырудың формасы.

Негізінде аќша жүйесі көпшілік елдерде 16-17 ғасырларда ќалыптасты, ал ќайсыбір елдерде, аќша кейбір элементтері бўрыныраќ кездескен. Металл аќша айналатын аќша металын, оныѕ бірлігін аныќтау, монета соєу жјне эмиссия тјртіптері аќша жїйесініѕ элементтері болып табылєан. Осы кезенде јр елде, жалпыєа балама ретінде жјне аќша айналымныѕ базасы болып, ќандай металл ќолдануына байланысты, аќша жїйесініѕ екі тїрі ќалыптасты:

Биметалды аќша жїйесі. Бўл жїйеде валюталыќ метал болып екі метал: алтын жјне кїміс ќолданылєан. Біраќ, неєўрлым жоєары ќўндылыєыныѕ салдарынан жјне тасымалдауєа ќолайлылыєына байланысты алтын аќша атќарымдарын орындауєа кґбірек бейімделген болєандыќтан ол бара-бара кїміс монеталарды ыєыстырып, ІХ-єасырдыѕ аяєына ќарай еѕ басым валюталыќ метал болып ќалды.

Монометалдыќ аќша жїйесі. Бўл жїйеде валюталыќ металл ретінде біраќ металл шыќты (алтын). Сонымен ќатар айналымда алтынєа айырбастала алатын басќа да ќўнныѕ ґкілдері жїре алатын болды. Бўлар: банкноттар, ќазына билеттері, ўсаќ монеталар.

Ќазіргі жаєдайда аќша жїйесі бірнеше элементтерден ќўралады. Оныѕ ішінде:

Елдіѕ аќша бірлігініѕ аты. Бўл элемент, јр елдіѕ ґмір сїре бастаєан кезінде пайда болатын мемлекеттік атрибут, жјне оныѕ сыртќы тїрі, не ішкі мазмўны ґзгерсе де аты ґзгермейді. Мысалы, кезінде кїміс те, алтын да доллар болды. Енді ќаєаз доллар да бар.

25. Капитал: мәні, әр түрлі көзқарастар

Капиталдың пайда болуының объективті алғы шарттары тауар өндірісінің белгілі бір дәрежеге жетуі және тауар-ақша қатынастарыың дамуы болып табылады. Тарихи жағынан алғанда, капитал көпес және өсімкор капиталы түрінде өзінің өмір жолын ақша түрінде бастады. Әрбір жаңа капитал тауар нарығында еңбек нарығында немесе ақша нарығында болсын, тағы да ақша түрінде көрініп, тек белгілі бір процестер арқылы капиталға айналады. Капиталға түрлі ғылыми көзқарастар әртүрлі анықтамалар береді.

Олар негізінен үш бағыттан құралады: 1) заттай иемесе натуралистік конценңиясы; 2) ақшалайі немесе монетаристік концепңиясы; 3) «ақша капиталы» теориясы. Натуралистік концепциясы тұрғысынан алғанда капитал деп өндіріс құрал-жабдықтарын немесе дайын өнімдерді айтады. Мысалы, А. Смит капиталды жинақталған еңбек, ал Д. Рикардо капитал деп өндіріс құрал-жабдықтарын айтады. Альфред Маршаллдың теориясыида капитал деп өндірістің алғы шарттарын құрайтын заттарды, Джон Кларк капитал деп босалқы өндіргіш игіліктерді, еңбек өзара бірігіп өндірістің бастапқы негізін құрайтынын, Пол Самуэльсон капитал деп ірі фабрикалардың өндірістік жабдықтарын, қоймалардағы дайын өнімдер мен жартылай фабрикаттарды қарастырады. Мұндай көзқарастар қазіргі Батыс экономистерінде де кездеседі. Мысалы, Колумбия университетінде (АҚШ) профессоры Дьюи «Капиталға өндірісте пайдалы рөл атқаратындардын барлығы жатады» деп, яғни оған: өндіріс құрал-жабдықтарын, пайдалы қазбаларды, тұтыну заттарын, жұмыс күшін т.б. жатқызады. Монетаристік теория тұрғысынан алғанда капитал дегеніміз процент әкелетін ақшалар. Қазіргі кездегі монетаризмді жақтаушылар капитал деп ақшаны және оны алмастырушы несие ақшаларды айтады. Несие мен ақшаның қызметіне баса көңіл аударуға себеп Джон Кейнс теориясы болды. Дегенмен, кейбіреулері капиталды табысты алуға байланасты капиталды түсіндіреді. «Адам капиталы» теориясы XXғ. 60 жылдарында адам факторының ҒТР жағда йында күшеюімен байланысты қалыптасты. Оны жасаған неоклассикалық теорияның өкілдері: I.Беккер, Дж.Минцер, Т.Шульц және т.б. болды. Олардың пікірінше, өндірісте өзара әрекетесетін екі фактор бар: «табиғи капитал» - оған өндіріс құрал-жабдықтары жағады, және «адам капиталы» - оған қолдаланған білім, іскерлік, өндіретін нақты табыстар ...