Қысқаша дәрістер конспектісі

1 Тақырып. Ақша қаражаттары мен оның эквиваленттерінің есебі.

Кассадағы ақша-қаражаттар есебі

Кассадағы ақша-қаражаттарының ұлттық валютада болуы. Сауда ұйымдарының кассасында күнделікті саудадан түскен табыс түрінде, көрсетілген қызмет пен қолма-қол ақша түрінде түскен үлкен сомалы қаражаттар жиналады.

Қолма-қол ақшаны қабылдау, сақтау, беру тәртібі мен кассалық құжаттарды рәсімдеу тәртібі 1993 жылдың 23 шілдесінде Қазақстан Республикасының Ұлттық Банк отырысында Қазақстандағы халық шаруашылығындағы кассалық операциялардың тәртібін уақытша жүргізумен бекітілген. Бұл тәртіпті жүргізу жауапкершілігі ұйымның бас бухгалтеріне жүктелген.

Сауда ұйымдарының кассасында және жеке мекемелер кассасында сатудан түскен табыстан алынатын белгілі бір нормада бекітілген, банк мекемелерімен келісілген белгілі бір көлемде ақша-қаражаттар қалуы тиіс. Сатудан түскен табыстан жұмсауға алынатын ақша-қаражаттар нормасы банктің еңбекақы бойынша есеп айырысуды төлемге теңестіру арқылы қанағаттандыру дәрежесін анықтаумен көрсетеді. Қажеттілік бойынша көрсетілгкен шекеулер қайта қарастырылуы мүмкін. Шектеуден тыс немесе қалған ақша-қаражаттарды сақтау ұйымдарды шотқа қайта есептеулерін банк бекіткен уақытқа дейін банк кассасына өткізу қажет. Сауда ұйымдары өз кассасында лимиттен тыс еңбекақыны, сыйақы, көмекақы, жәрдемақыны төлеу мақсатында ғана жұмсалатын ақша-қаражаттарды сақтау мүмкіндігіне ие. Банкпен жасалған келісім бойынша көрсетілген мерзім 5 жұмыс күніне дейін ұзартылуы мүмкін. Бұл мерзім өткеннен кейін жұмсалмаған еңбекақы банкке өткізіліп, депоненттердің талабы бойынша дер кезінде еңбекақы алмаған қызметкерлердің еңбекақысын төле үшін банктен қайтадан кассаға өткізілуі қажет.

Сауда ұйымдары табыстан алынған қолма-қол ақшаны шектеусіз еңбекақыны, жәрдемақыны төлеуге және шаруашылық өнімдерді сатып алуға, оған жұмсауға мүмкіндігі бар әрине егер ол ұйым жарғысында көрсетілген мақсаттарға сай келіп тұрса. Алайда ол көрсетілген мақсаттарға мерзімінен бұрын кассада қолма-қол ақшаны жинауға құқықтары жоқ.

Кассалық операцияларды жүргізу мақсатында сауда ұйымдарында барлық қабылданған құндылықтарға жауап беретін кассир маманы болуы қажет.

Кассирді таңдау немесе оның міндеттемелерін басқа біреуге жүктеу ұйым басшысының бұйрығымен бекітіледі. Бұл бұйрық шыққанан кейін, ұйым басшысы кассирді кассалық операцияларды жүргізу тәртібімен, яғни ережелерімен таныстыру қажет. Ұйым басшысы кассирмен тауарлы-материалдық жауапкершілік туралы қабылданған дүние бойынша жеке материалдық жауапкершілік келісім шартқа отырып, кассалық операциялардың жүргізу тәртібімен таныс екені жөніндегі хаттаманы алу қажет. Келісімшарт үлгісі төменде көрсетілген. Кассирге өзінің қызметтерін басқа тұлғаларға тапсыруға қатаң түрде тиым салынады. Қажеттіліктен туындаған жағдайда кассир өз міндеттерін уақытша өткізуге мүмкіндігі бар, бірақ басқа тұлға міндетті түрде басшылықпен толық жеке материалдық жауапкершілік жөнінде әңгіме жүргізіп, хаттама түрінде бекітеді. Мұндай жағдайда уақытша кассир кассирден жұмысты бас бухгалтердің көзінше акт бойынша қабылдап алады. Кассирдің жұмыстан босатылуы ла дәл осы тәртіппен сақталады.

Кассирдің жұмысты тез арада босатуы (ауру немесе т.б себептерге байланысты) кезінде ол бүкіл тауарлы материалдық құндылықтарды инвентаризациялау комиссия көзінше акт бойынша санау нәтижелерін түгендеп, комиссия мүшелерінің қолы қойылған құндылықтарды өткізу актісі бойынша жүзеге асырылады.

Көп бөлімдері бар немесе ортақ бухгалтериясы бар ұйымдар еңбекақы, жәрдемақы, уақытша жұмыссыздық бойынша жәрдемақыны қызметкерлерге және т.б тұлғаларға кассирден басқа орнын беретін болса ұйым басшысының жазбаша бұйрығы бойынша төленеді. Бұл тұлғалар басшылыққа толық жеке жауапкершілігі туралы жазбаша міндеттеме береді және оларға бүкіл кассирдің міндеттері жүктеледі.

Сауда ұйымдарының басшылары кассадағы ақша-қаражаттардың сақтылығын қамтамасыз ететін жағдайлар жасап, ұйым кассасынан банкке өткізуін сақтылығын қамтамасыз ету қажет.

Кассаның бөлмесе басқа бөлімшелерден жеке және кассаны техникалық қамтамасыз ету талаптарына сай қамтамасыз етілген және күзет және от сигнализация құралдарымен қамтамасыз етілуі қажет. Кассалық операцияларды жүргізу уақытында касса есігі іш жағынан құлыптануы қажет. Касса бөліміне оның жұмысымен айналыспайтын тұлғаларға кіруге болмайды.

Барлық қолма-қол ақша және бағалы қағаздар сейфта (өртенбейтін шкафтарда) жеке жағдайларда темір шкафтарда сақталып, жұмыс соңында кассир бұл шкафты құлыптап сургуттық мөрмен жабады. Сейфтың немесе шкафтың кілті және мөр кассирдің өзінде сақталады және бұл заттарды кез-келегн жерде қалдыруға және басқа тұлғаларға беру немесе есептке алынбаған кілт бубликатын жасауға тыйым салынады. Есепке алынған кілт дубликаты кассирмен тағайындалған қорапшаларда сақталып, ұйым басшысының қолында сақталады. Тоқсанда ьір рет космиссия мұның барлығын тексеріп, нәтижелерін акт түрінде бекітеді. Кілттің жоғалу фактісі анықталған жағдайда ұйым басшысы ішкі істер органына хабарлау қажет.

Ұйымның меншігіне жатпайтын ақша-қаражаттарды кассада сақтауға тыйым салынады.

Касса орналасқан бөлмені ашпас бұрын кассир құлыптың, есеіктің және басылған мөрдің сақтылығын тексеру қажет. Егер есік, құлып немесе басылған мөрдің бұзылуы анықталса, кассир бұл жағдайды дер кезінде ұйым басшысына айту қажет. Ал басшы оны сол сәтте ішкі істер басқармасына хабарлауға тиісті.

Мұндай жағдайда бас бухгалтер, ұйым басшысы немесе олардың орнына уақытша қызмет атқаратын тұлғалар ішкі істер басқармасының қызметкерлерімен бірге кассада сақталатын ақша-қаражаттар және т.б құндылықтардың бәрін тексеріп, осы тексерістің нәтижесінакт ретінде бекітіп, барлық қатысушылардың қолымен 3 экземпляр түрінде жасалады. 1-ші экземпляр ішкі істер басқармасына, 2-ші экземпляр жоғарғы органға, ал үшінші ұйымның өзінде қалдырылады. Мұндай тексеріс кассалық операцияларды жүргізілмес бұрын жасалады.

Кассалық операциялар статистика органдарымен бекітілген меншік формалары мен ведомствалық бағынуына байланыссыз, өзгеріссіз қолданылатын құжатпен рәсімделеді. Ақша-қаражаттарды ұйым кассасына қабылдау бухгалтериямен берілген, тіркеу журналында тіркелген, бухгалтер немесе оның орнына уақытша қызмет атқаратын тұлға қол қойған кіріс кассалық ордер арқылы жүзеге асады. Кіріс кассалық ордер мен тіркеу журналының үлгісі төменде келтірілген.

Тіркеу журналы кіріс және шығыс кассалық құжаттарға бөлек-бөлек ашылады. Мұнда кассалық кіріс құжатының мерзімі, номері және келіп түскен ақша-қаражаттарының жұмсау мақсатын көрсетеміз.

Кіріс кассалық ордерде ақша-қаражаттар кімнен және не үшін алынғанын көрсетеді және олардың соммасы ордерді жазу негізіне сүйенген болып келеді. Кіріс кассалық ордерді тіркеп, бас бухгалтерлердің қолы қойылғаннан кейін бұл ордер кассирге ұсынылады да кассир бұл құжаттың дұрыс толтырылуын, бас бухгалтерлердің қолының растылығын тексеріп, ордерге қол қойып, ақшаны санап, қабылдап алады. Бұл ақшаны кассаға өткзген тұлғаға тапсырған фактісін дәлелдеу мақсатында кіріс кассалық органына тиісті бас бухгалтер және кассирдың жеке қолымен, ұйым мөрімен басылған түбіртекті табыс ету қажет. Кіріс кассалық ордені бойынша ақша тек осы құжат толтырылған күнге ғана қабылданады.

Алаяқтық фактілерінен сақталу мақсатында кіріс кассалық ордерлерді ақшаны тапсырған адамның қолына беруге тыйым салынады.

Ақша-қаражаттарды банктен алған уақытта кассир чектік кітапшаны чектік кітапшаларды толтыру ережелеріне сәйкес толтырып береді. Одан кейін ұйымның ьас бухгалтері өзі қол қойып, ұйымның басшысына қол қойғызып мекеме мөрін басып береді.

Чекті толтырмас бұрын чекке қол, мөр қоюға тыйым салынады.

Банктен ақшаны алғанда кассир міндетті түрде ақшаны банк бақылаушысының көзінше санап, чекте көрсетілген соммаға сәйкестігін тексеруге міндетті.сәйкестігін тексеруге міндетті.сәйкестігін тексеруге міндетті. Бнкноттар мен тиындарды қабылдаған кезде ұйым кассирлері “ақша құралдарының белгілері мен олардың төлем қабілеттілігін анықтау” құжаты негізінде алуы қажет. Мұндай құжаттар болып төлем қабілеттіліктің белгілері, төлем банкноттарының қабылдауға болатын залалдары, банкноттарды, тиындарды ауыстыру тәртібі және ақшалық белгілерін тексеру тәртібі жатады.

Чек бойынша алынған қолма-қол қаражаттар кассаға кіріс кассалық ордердің жазбасымен бірге кірістеледі. Бұл ордерге берілген түбіртекті кассир қол қойғаннан кейін бақылауға алуы үшін бухгалтерияға өткізіледі.

Кіріс кассалық ордерлер немесе орнын басатын құжаттар ақша қабылданғаннан кейін кассирдің қолы қойылып, оған берілетін құжаттарға “Алынды” деген мөрмен және қайта қолдану мүмкіндігінен айыру үшін міндетті түрде айы, күні, жылы жазылады.

Қолма-қол ақшаны кассадан беруі үшін арнайы шығыс кассалық ордерін штампы бар шығыс кассалық ордернегізінде алынады. Барлық құжаттар ұйымның бас бухгалтері немесе орнын уақытша басушы тұлға мен ұйым басшысының қолымен болуы қажет. Егер кассалық ордерге тиісті құжаттарда ұйым басшысының рұқсат етуші жазбасы болатын болса, онда шығыс кассалық ордерлерде оның қолы міндетті емес.

Сауда ұйымының кассирі сатудан түскен табысты банкке инкассаторлар арқылы өткізіп, әр бірі өзіне тән атауы мен мақсатқа ие 3 экземплярлы шығарып салу ведомостін толтырады. 1-ші экземпляр – алдын ала ведомості –инкасаторлық ақша салатын дорбаға слып, ал 2-шісін яғни қосымша қағазды инкассаторға дорбамен бірге беріп, ал 3-шісін – алдын ала ведомостінің көшірмесін өзіне яғни кассирге тапсырылады. Кассир мұны осы ақша-қаражаттарды есептен шығару үшін пайдаланады.

Еңбекақыны, жәремақыны, уақытша жұмыссыздық бойынша жәрдемақыны, зейнетақы төлемдерін кассир әрбіреуіне шығыс кассалық ордерін толтырмай төлемі ведомстары арқылы жүзеге асырылады. Есептік-төлем ведомостінің алдыңғы бетінде кассға .....соммада, осы уақыт аралығында, _____ бастап _____ дейін 20хх жылы деген рұқсаттық жазба жасалады. (міндетті түрде бас бухгалтер мен директордың қолы болуы қажет). Бір реттік төлемдерде келтірілген талапта төленеді. Бір реттік (уақытша) еңбекақы төлемдерін кассалық шығыс ордерлерімен рәсімделеді.

Еңбекақы, зейнетақы, уақытша жұмыссыздық бойынша төлемдерді төлеу мақсатында банктен ақшаны алғаннан кейін 3 күн өткен соң кассир төлем ведомостінде өзіне тиесілі сомманы алмаған тізім ішіндегі фамилияларға қарама-қарсы “депоненттеледі” деген мөр басып, депоненттелген соммалардың реестірін құру қажет. Кассир төлем ведомостінде төленген және төленбеген яғни депоненттелген соммаларды ведомосттің жалпы нәтижелерімен салыстырып, бас бухгалтерге қол қойдыру қажет. Нақты төленген сомманы кассир кассалық кітапқа енгізеді. Егер ақша кассирмен емес үлестіруші тұлғамен берілсе, онда ведомостта қосымша “Ақшаны ведомосты бойынша берген” (қолы) деген жазба жазылады.

Кассир мен үлестіруші тұлғаға 1 ведомость бойынша ақшаны беруге тыйым салынады. Бухгалтерия кассирмен жасалған төлем ведомостін мұқият тексеріп, берілген және депоненттелген соммаларды санап, жалпы сомма бойынша шығыс кассалық ордерді жазып, ведомостта «№___ кіріс кассалық ордер» деген мөр басады. Депоненттелген сомманы ұйым банк кассасына қайтарады, алайда керек жағдайда 1-ші талабы бойынша қайтарылады. Банк ақшаны қабылдау түбіртегінің негізінде шығыс кассалық ордерді жазып береді.

Дайындаушы ұйымдар оның ішінде тұтыныу кооперативтері қолма-қал ақшаны ауылшаруашылық өнімдері мен шикізат өндіретін ұйымдарына беріп, жұмыс күнінің саңында барлық берілген соммалардың жалпы шығыс кассалық ордер негізінде береді.

Қолма-қол ақшаны ұйымның қызметкерлер тізімінде тіркелмеген тұлғаларға беру әр біреуіне жеке шығыс ордері мен жеке ведомость бойынша беріледі. Жеңілдік тек ауыл шаруашылық жұмыстарына, тиеу-тасмалдау жұмыстарына, соңғы апатта көмектескен тұлғаларға ғана қарастырылады яғни ведомость бойынша жүргізіледі. Кассир ақшаны тек шығыс кассалық ордерде немесе орнын басатын құжатта көрсетілген тұлғаларға береді. Мұнда кассир ақшаны беретін тұлғаның төл құжатын көріп, номерін және берілген жерін жазып алып, алушы тұлғадан хаттама алуы қажет. Хаттама тек сол тұлғаның қолымен яғни қаламмен жазылып, алған сомманы жазбаша жазып, қол қоюы қажет. Ақшаны ведомость бойынша алғанда, сомма жазбаша жазылмайды. Егер ақшаны алу тиісті түрде рәсімделген сенімхат бойынша жүзеге асырылса, онда шығыс кассалық ордерде алушының аты жөнінен кейін, оның орнына - алуға келген тұлғаның аты-жөні көрсетілуі қажет. Ал егер ақша алу ведомость бойынша іске асырылса, онда кассир «сенімхат бойынша» деген жазбаны көрсетеді. Сенімхат кассирде қалып, шығыс кассалық ордерлерге немесе ведомостьқа қыстырылады.

Егер шығыс кассалық ордерлердің орнын басушы құжат бірнеше тұлғаларға қаражат беру тәртібінде жасалса, онда бұл тұлғаларда жеке құжаттарымен келіп, қолдарын қояды.

Еңбекақыға, жәрдемақы, уақытша жұмыссыздық бойынша төлем жұмсалмаса немесе ұйымның сұранымынан тыс сомма болса, онда оны 3 күн ішінде банк кассасына өткізу қажет. Мұндай жағдайда ұйымның кассирі қолма-қол ақшаны өткізу хабарлама қағазына бұл қаражаттардың пайда болу көзін (сатудан түскен табыс, депоненттелген еңбекақы т.б) көрсету қажет. Банк қызметкерлері кассирге тіркелген формада жасалған түбіртекті ұсынады, бұл түбіртек бухгалтерия шығыс кассалық ордер жасауына негіз болып табылады.

Шығыс кассалық ордер немесе орнын басушы құжат олар бойынша ақша берілгеннен кейін, кассирмен қол қойдырылып, оған қосымша құжатқа «Төленді» деген мөр басылады.

Шығыс кассалық ордер бухгалтериямен де жазылып, кіріс және шығыс журналында тіркеледі және кассирге өткізіледі.

Алаяқтық фактілерден сақталу мақсатында ақша алмайтын тұлғалардың қолына беруге тиым салынады.

Кіріс кассалық ордерлер және түбіртектер немесе олардың орнын басатын құжаттар қаламмен немесе басылым машинасы мен компьютермен жасалып, жазуы анық болуы қажет. Ешқандай түзетулер мұнда болмауы қажет. Егер кассалық ордерде қате жасалатын болса, онда оны қайта толтыру қажет.

Кіріс және шығыс кассалық ордерлерде міндетті түрде ақша берудің мақсаты көрсетіледі және оған тиісті құжаттар беріледі.

Кассалық ордер бойынша ақшаны қабылдау немесе төлеу тек оны рәсімдеу күні жүзеге асырылады.

Кассадағы ақшаны есепке алу мақсатында, қалдықты және ақша қозғалысын білу мақсатында кассир әр беті номерленген, мөрмен басылған, тгілген кассалық кітапты жүргізеді. Кітап бетінің көлемі кітаптың артында бас бухгалтер мен басшының қолымен бірге көрсетіледі.

Әр ұйым тек 1 кассалық кітапқа ие болу қажет. Кассалық кітаптағы жазулар 2 экземплярда яғни көшірме қағазын қолдана отырып қаламмен немесе химиялық қарандашпен жазылады. Кітапта барлық кіріс, шығыс ордерлер көрсетіліп ақшаны кімге бергенін және кімнен алғанын, жалпы сомманы және корреспонденциялық шоттың № көрсетіледі.

Кассалық кітапта түзетулер жасауға тиым салынады және жасалған түзетулер кассир мен бас бухгалтер қолымен расталады.

Күн сайын немесе басқа бекітілген уақытта кассир жұмыс күні аяқталғаннан кейін күні бойы жасалған кіріс және шығыс бойынша нәтижелерді есептеп, қалдықты екінші күнге шығарады. Бір уақытта кассир кассалық есептілік бойынша ақша соммасының қалдығы мен кассаджағы нақты сомманы бір-бірімен салыстырады. Кейін кассалық кітаптың 1 экземпляры кассирдің өзінде. Ал 2-шісі бухгалтерияға өткізіледі. Кассирдің есептілігі төменде көрсетілген.

Егер ұйым 100000 соммасына тең операцияларды күніне жүзеге асырса, кассалық есептіліктер 3-5 күнде 1 рет өткізілуі қажет.

Кассалық кітапты дұрыс жүргізілуін қадағалау міндеті бас бухгалтерге жүктеледі.

Бухгалтер кассирден кассалық есептілікті қабылдағанда міндетті түрде кассалық кітаптың дұрыс жүргізілуін, қалдықтарды, кіріс, шығыс ордерлерін толтыруын, барлық қажет қолдардың, ақша-қаражаттардың күн соңындағы қалдығын тексеру қажет.

Бухгалтерия кассалық операциялардың заңды дұрыстығын, толықтығын, қадағалап кассадағы есеп соммасы бойынша ақша-қаражаттарының келіп түсуін, есептен шығарылуын, банкке өткізілген және алынған соммаларды банк жазбалары бойынша тексеруге мүмкіндігі бар және тексеруге міндетті болып саналады. Бухгалтер кассирдің есептілігін тексергеннен кейін қол қойып, кассалық кітапты кассирге қайтарады.

Ұйымның компьютерлендіру жағдайында кассалық кітапты компьютерде жасап сақтауға мүмкіндігі бар. Мүмкіндігінше кассалық кітаптың беттері машинограмма түрінде «Кассалық кітаптың қосымша беті», «Кассирдің есептілігі» түрінде қалыптасады. Мұнда «Кассалық есептілік беттері» кестесін толтыру бастапқы қалдықты енгізумен басталады.

Алынған машинограммалар тексеріліп, кассир қол қойып кіріс және шығыс кассалық ордерлермен бас кітаптың қосымша бетімен бухгалтерияға өткізеді.

Кассалық кітаптың қосымша бетін кассир әр айдың бетін бөлек бір жыл жинап, бухгалтер мен басшы қол қойып, басылып шығарылады.

Бухгалтериямен тексерілген кассирдің есептілігі бухгалтерлік сұрыптаудан өтеді мұның мәнісі кіріс және шығыс ордерлерінде және әр операция бойынша есептілік графасында шоттар корреспонденциялық кодтары көрсетіледі.

Бухгалтерлік есептің типтік шоттар жоспарында кассалық операцияларды есепке алу үшін синтетикалық шоттар жүргізіледі. 1000 ақша-қаражаттар, 1011 кассадағы ұлттық валютадағы қаражаттар, 1021 кассадағы шетел валютадағы қаражаттар. Бухгалтерлік есеп шоттарында кассалық операцияларды көрсету, кассирдің есептілігі және оған тіркелген кіріс және шығыс ордерлері негізінде жүзеге асырылады. Сондықтан бірегейлі шаруашылық операциялардың топтастырылған қорытынды мәліметтері кассадағы қаражат есептілігін жүргізуге арналған №1 журнал ордері мен осы журналға берілген ведомость бойынша көрсетіледі. Есеп регистрлері төменде көрсетілген.

Есеп регистрін толтыру №1 журнал ордерінің ведомостіндегі ай басындағы сальдомен басталады. Мұндағы сальдо яғни кассадағы ай басындағы сальдоны өткен ай соңындағы қалдықтан яғни сальдодан аламыз. Кейін кассирдің тексерілген, өңделген есептілік негізінде ағымдағы айға жазбалар жүргізіледі.

Әр біркүнгі операциялар бойынша құрастырылған кассалық есептілікке №1 журнал ордерде 1 жол бөлінеді. Керекті кассалық есептілікті тез табу мақсатында есеп регистрінде көрсетілген жол номері кассалық есептіліктің өзінде көрсетіледі. Керекті кассалық есептілікті тез табу мақсатында есеп регистрінде көрсетілген жол номері кассалық есептіліктің өзінде көрсетіледі. Журнал ордері мен ведомстте «күні» графасында кассалық есептіліктің жасалу күні көрсетіледі, ал егер есптілік бірнеше күн үшін жасалса, онда бұл графаларда есептілік жасалған айдың бастапқы және соңғы күні көрсетіледі. Мысалы, 1-5, 6-10 және т.б. Корреспонденциялық шоты бір соммаларды бір-біріне қосып тиісті графаға жазады. Мұндай біркелкі шаруашылық операцияларды жазуды жеңілдету үшін оларды көмекші топтың ведомость бойынша топтастырып, есеп регистріне бірден көшіру қажет. В графасындағы 1-33 журнал ордерлері негізгі сомма «Ақша-қаражаттар» бөлімі бойынша кредит жағында жазылады. В графасындағы осы жол бойынша есептілігін 34 «Барлығы» есептілікке сәйкес шот бойынша кредиттік айналымға жатқызылады.

№ 1 журнал ордеріндегі ведомостта 1-28 графаларында коды көрсетілген корреспонденциядағы синтетикалық шоттар бойынша дебеттік айналымдар көрсетіледі. 29 графа «Барлығы» №1 журнал ордер ведомостінде көрсетілген, әр бір жол бойынша есептелген дебеттік айналымдарды көрсетуге арналған.

Ай соңындағы барлық журнал ордердің синтетикалық шоттарындағы сомма есептеліп, бас кітапқа енгізіледі. Шоттар бойынша кредиттік және дебеттік айналымдар есептеліп, бас кітапта және №1 журнал ордер ведомостінде көрсетілетін ай соңындағы қалдықты шығарады. Дебеттік, кредиттік айналымдар және күн соңындағы сальдо кассадағы кіріс және шығыспен, кассир есептілігінің қалдығымен салыстырылуы керек. Бұл дер кезінде мәліметтерді кассалық есептіліктен №1 журнал ордерге көшіру кезіндегі ақаулықтарды болдырмаудан сақтап қалады.

Кассалық операциялардың есебін компьютерлендіру кезінде «Кассирдің есептілігі» деген машинограмма лез де келесі шоттардың дебеті мен кредитініңмашинограммасына өзгереді.

1011 – ұлттық валютадағы ақша-қаражжаттар;

1021 – шетел валютасындағы ақша-қаражаттар.

Шетел валютасындағы қолма-қол ақшалардың есебі. Нарықтық экономиканың қарқында дамуына байланысты көптеген сауда ұйымдары тауарлы материалдық қорларды сыртқа шығарып және оны сырттан әкелу арқылы экспорттық-импорттық операцияларды жүзеге асырады. Мұндағы бір артықшылық ұйымның қызметкерлері сыртқы экономикалық іс-әрекетті жүзеге асыру барысында шетелге бару мүмкіндігіне ие болады. Осы есеп айырысу операциялары өкілеттік банктер арқылы және ұйымның кассалары арқылы шетел валютасында жүргізіледі.

Егер сауда ұйымының валюталық шоты болмаса, онда ол қажеттілік жағдайында өкілетті банктерінде қолма-қол шетел валютасын ала алады. Шетел валютасындағы ақша-қаражаттарымен жасалатын операциялардың есебін жүргізу үшін 1021 «Шетел валютасындағы ақша-қаражаттар» шоты қолданылады. Шетел валютасындағы ақша қаражаттардың түсуі мен берілу есебінің құжаттық рәсімдеу тәртібі кассадағы теңгелік эквивалентте жүргізілетін операцияларға тең болып келеді. Мұндағы ерекшелік болып саналатын жағдай – кіріс кассалық ордерде және оған тиісті құжаттарда, кассалық кітапта ақша-қаражаттар бойынша операциялар шетел және ұлттық валютада да сол күнгі ақша айырбастау бағамына сәйкес бірдей жүргізіледі.

Шетел валютасымен жүргізілетін операциялар үшін кассада әр валюта бойынша жеке кассалық кітап ашу қажет. Мысалы: доллар, рубль, евро.

Ауыспалы курсқа байланысты ағымдағы валюталық операцияларды жүзеге асырған кездегі нәтижесінде бағамдық айырмалар пайда болады. Бұның пайда болу себептері және олардың есебінің методикасы 6 бөлім «Экспорттық-импорттық операциялардың есебі» көрсетілген.

Кассада шетел және ұлттық валютасындағы ақша-қаражаттар есебінің негізгі шоттар корреспонденциясы 9.2.1 кестесінде көрсетілген.

Жолдағы ақша-қаражаттар есебі. Бөлшектеп сату ұйымдарында жолдағы қаражаттар деп – тауары үшін сатып аоушылардан кассаға түскен қаражаттар банкке, поштадағы байланыс бөлімінің кассасына берілген немесе есеп айырысу шотына салу үшін инкассаторлар арқылы жіберілген ақша-қаражаттарды айтамыз.

Көтерме сауда ұйымдарында сатудан түскен түсім кассаға банктің жұмыс күні аяқталғанда енгізуіне байланысты бұл түсім есеп айырысу шотына келесі күні түседі. Мұның қортындысында аұшаны банкке енгізу мен оның есеп айырысу шотына есептелуі арасында уақыттық айырма пайда болуына байланысты, ақша белгілі бір уақытта жолда болып есептеледі.

Банк кассасына енгізілген ақша-қаражаттар жолдағы қаражаттар деп есептелінеді егер олар жұмыс күнінің соңында әкелініп, ал ұйымның есеп айырысу шотына жаңа айдың бірінші күні есептелінсе.

Жолдағы ақша-қаражаттар соммасы бөлшек сатумен айнылысатын ұйымдардың 1 күндік табысынан аспайды. Кейде жолдағы қаражаттар соммасы ұйымның 2-3 күндік табысынан тұруы мүмкін, егер табыс банктің жұмыс істемейтін күндерінде өткізілсе.

Тағы да жолдағы қаражаттар деп – ұйымның еншіліес ұйымдарынан немесе жоғарғы органдарынан хабарландыру негізінде банк кассасына өткізілген бірақ әлі есеп айырысу шотына түспеген қаражаттар. Мұндай жағдайларда ұйымның табысының банк кассасына дұрыс, толық және уақытылы өткізуі әсіресе пошталық аударымдарды қатаң бақылауға итермелейді. Банк түскен табысты 1 күннен аспайтын уақытта есеп айырысу шотына аударуға міндетті. Тиісті уақытта есеп айырысу шотына аудармаған жағдайда банк ұйымға алдын ала бекітілген штрафты төлеуге қажет. Ақша-қаражаттарыдың қозғалысының ағымдағы есебі мен жүйелі бақылау жүргізу мақсатында 1030 «Жолдағы ақша-қаражаттар» шоты қолданылады. 1030 «Жолдағы ақша-қаражаттар» шотының дебеті бойынша жазба жасаудың негізі болып – кассирдің есептілігі мен басқарушы бөлек сауда ұйымдарының басшыларының есептілігіне қосымша берілген, поштадаға байланыс бөлімінің түбіртектері мен инкассаторға ақшаны өткізбес бұрын алдын ала жасалатын ведомосттар мен халқ банкінің беретін құжаттары жатқызылады. Мұнда берілген құжаттар негізінде сауда ұйымдарының кассасына банк кассасына инкассатор арқылы ақша бергенін растайтын келесі бухгалтерлік жазуды көрсетеміз:

Дебет 1030 «Жолдағы ақша-қаражаттар»

Кредит 1021 «Шетел валютасындағы ақша-қаражаттар»

Сатудан түскен түсімді өзінің кассасы жоқ ұсақ ұйымдар өткізген уақытта келесі бухгалтерлік жазу беріледі:

Дебет 1030 «Жолдағы ақша-қаражаттар»

Кредит 6010 «Сатудан, көрсетілген қызметтен түскен түсім»

Жоғарғы органдарынан немесе еншілес компанияларынан хабарлама бойынша банк кассасына өткізілген алайда, есеп айырысу шотына түспеген ақша қаражаттарға келесі бухгалтерлік жазба беріледі:

Дебет 1030 «Жолдағы ақша-қаражаттар»

Кредит 4120 «Еншіліес ұйымдарының қарыздары»

Банктен есеп айырысу шотына түскен табысты растайтын жазбаның келу уақытына байланысты ұйымның есеп айырысу шотында келесі бухгалтерлік жазулар көрсетіледі:

Дебет 1040 «Есеп айырысу шотындағы ақша-қаражаттар»

Кредит 1030 «Жолдағы ақша-қаражаттар»

Ақша-қаражаттардың аналитикалық есебі 1030 «Жолдағы ақша-қаражаттар» шотының кредитіндегі операцияларды топтастыруға арналған №3 журнал ордер мен осы шоттың дебетіндегі операцияларды топтастыруға арналған №3 журнал ордерінің ведомостінде жүргізіледі. Бұл форма төменде көрсетілген.

Аналитикалық есеп ақша қаражаттарыдың есебін компьютерлендіру аналитикалық формасы бар машинограммада жүргізіледі.

Ай басындағы ақша-қаражаттарының қалдығы журнал ордердің ведомостінде көрсетіледі.

Ведомостің дебеті мен есеп регистрінде журнал ордерінің кредитінде ақшаны тапсыруды растайтын түбіртек номері мен аударылған ақшаның соммасын растайтын түбіртек номері аударылған ақшаның соммасын растайтын банк жазбаларының номері жазылуымен көрсетілетін сызықтық-позициялық тәсілі қолданылады. Есеп жазбасының сызықтық позициялық тәсілі 1030 «Жлдағы ақша-қаражаттар» шотының дебеті мен кредитіндегі мәліметтердің №3 журнал ордердің бірдей жолында көрсетіліп, осы шоттың дебеттік және кредиттік айналымдарының соммасын топтастырып, №3 журнал ордерге және бас кітапқа көшірілетін ай соңына ақша-қаражаттар қалдығы көшырілетіндігін көрсетеді.

Берілген есеп регистріндегі есеп жазбаларының сызықтық позициялық тәсілі жолдағы ақша-қаражаттар банктегі есеп айырысу шотына түсуі мен оның ағымдағы бақылауын қамтамасыз етеді. Ай соңындағы ақша-қаражаттарының жабылмаған сальдолары келесі айдың басында жабылуы керек.

Ақша-қаражаттар құжаттарының есебі. Сауда ұйымының кассасында ақшадан басқа бағалы қағаздарқаражаттық құжаттар мен басқа да қатаң тәртіптегі банктер сақталынады. Бағалы қағаздарға акциялар, мемлекеттік несиелердің облигациялары мекеменің дамуына қажеттік қаржылық инвестициялар жатады. Мұның есебі келесі шоттар бойынша жүргізіледі. «Қаржылық инвестициялар», «Акциялар», «Облигация» және «Басқа да қаржылық инвестициялар». Ақша-қаражаттар құжаттарына кассада жататын ақшасы жұмысшылар мен қызметкерлерге арналған демалыс үйлерінің, пенсионаттардың, туристтік базалар мен бағыттардың жол жүру билеттері, асханаға тамақ ішу үшін берілетін абоненттер жатады.

Кассирлер және басқа да жауапкершілігі бар адамдар ақшамен байланысты құжаттарды ақша түскенде және жұмсалғанда кіріс-және шығыс бланкілерінде рәсімдеп, содан кейін осы қағаздарды негізге ала отырып, кіріс және шығыс кітабына бланкілердің әрқайсысына жұмсалғанына қарай нақты түрде тізімдепжазып көрсетеді.

Ақшамен байланысты құжаттардың есебін жүргізу әдеттегі есеп-қисап жоспарынба бухгалтерлік есеп жеке шот ретінде қарастырылмаған. Жоғарыдағы ақшамен байланысты құжаттарды, түскен ақшаны бақылау мақсатында 1030 «Жолдағы ақша» атты шотты пайдалану керек. (Артынша Ақшамен байланысты құжаттар» деген субшот ашу қажет)

Жоғарыда көрсетілген қаржы путевкаларды, почта маркаларын, жол жүру билеттерін, абонементтерді төлегені жөніндегі есеп айырысу чектерін кассаға түскенше ұйым бұны 1030 шот «Жолдағы ақшалар» деп атайды.

Ақшамен байланысты құжаттарды есепке алу жоғарыда көрсетілген субшотта оны алғандағы өзіндік құнымен көрсетіледі. Ұйымдардың шипажайға, демалыс орындарына, пансионаттарға туристік базаларға алған жолдамалар почта маркілерін мемлекеттік салықтардың белгілері, жол жүру билеттері, абономенттер, есептесудің түрлеріне қарай және төлем көздері шығындық кассалық ордер негізінде бухгалтерлік есеп шотында төмендегідей жазбалармен көрсетіледі:

Дебет 1030 «Жолдағы ақша», субшот «Ақшалы құжаттар»

Соған сәйкес кредит шоты:

1030 «Есеп айырысу шотындағы ақша»

1011 «ұлттық валютадағы ақша-қаражаттар»,

1021 «шетел валютасындағы ақша-қаражаттар»

Ұйымдардың түскен, сатылған және жөнелтілген тауарларға сатып алушыдан түскен есепайырысу чектері есеп беру уақытына дейін кассаға не шотқа түспеген жағдайда бухгалтерлер төмендегідей жазба жүргізеді:

Дебет 1030 «Жолдағы ақша», субшот «Ақшалы құжаттар»

Кредит 1210 «Алуға тиісті шот»

Почтамен аударылған ақша және клиенттің талап етуімен материалдық шығындарды өндіруге кеткен шығындарды өшіру үшін бухгалтерлер жүргізетін жазба:

Дебет 1030 «Жолдағы ақша», субшот «Ақшалы құжаттар»

Шоттардың сәйкес кредиті:

1250 «Жұмысшылардың және басқа да адамдардың қарызы»,

субшот«Материалдық шығындардың өндіру есебі»

2140 «Басқа да дебиторлық қарыздар», Субшот «талаптар бойынша есеп айырысу»

Ұйымдардың есеп айырысу шотына сатып алушылар алдын ала алған есеп айырысу чегі немесе сатылған және жөнелтілген тауарлырдың тапсырыс бойынша құнан есептеу үшін төмендегідей жазба жүогізіледі:

Дебет 1040 «Есеп айырысу шотындағы ақша»

Кредит 1030 «Жолдағы ақша», субшот «Ақшалы құжаттар»

Жұмысшылар мен қызметкерлерге шипажайға, демалыс үйіне, пансионатқа берілген жолдамадан, туристік база мен маршруттан, жол жүру билеттерінен, кассаның кіріс ордерінің негізінде түскен ақшаға, қабылданған валюта түріне байланысты төмендегідей бухгалтерлік жазулар жүргізіледі:

Соған сәйкес дебет шоты:

1011 «ұлттық валютадағы ақша-қаражаттар»,

1021 «шетел валютасындағы ақша-қаражаттар»

Кредит 1030 «Жолдағы ақша», субшот «Ақшалы құжаттар»

Аналогтық бухгалтерлік жазу талап қойған жағдайда материалдық шығынды өтеу кезінде және поштамен жіберілген қарызды өтеу үшін жіберген ақша кезінде де аналогтықбухгалтерлік жазу қолданылады.

Мемлекеттік пошлинаға жұмсалғаншығынды есептен шығарғанда төмендегідей бухгалтерлік жазба болуы қажет

Дебет 2140 «Басқа да дебиторлық қарыздар», субшот «Талаптар бойынша есеп айырысу»

Кредит 1030 «Жолдағы ақша», субшот «Ақшалы құжаттар».

Почталық корресонденцияны жөнелту кезіндегі ұйымның жұмсаған шығыны, почта маркаларының шығынын өшіру кезінде төмендегідей бухгалтерлік жазба жүргізіледі:

Дебет 7210 «Жалпы және әкімшілік шығындар»

Кредит 1030 «Жолдағы ақша», субшот «Ақшалы құжаттар»

Кассирлер және материалдық жауапкершілігі бар адамда белгіленген уақытта, айына бір рет есеп-қисап бөліміне түскен қаржының, жұмсалған қаржы мен қалған қаржы туралы құжаттарды көрсетіп есеп беріп отыру керек. (Кіріс-шығыс бланкілерінде анық және дәл көрсетілуі тиіс)

1030 шот есебі бойынша «Жолдағы ақша», субшот «Ақшалы құжаттар» бойынша, жүргізілген шаруашылық операцияларын арнайы журнал ордер операциялардың тізімдеп және әр құжаттық жеке-жеке ақшасын көрсетіп жинақтау қажет.

Бұл жазбалар №1, №2 журнао ордері және осыған сәйкес 1011 «ұлттық валютадағы ақша-қаражаттар», 1021 «шетел валютасындағы ақша-қаражаттар»

шоттарын байланыстырады.

Бухгалтерия ұйымның ақшалай құжаттарындағы аударылған қаржының банком қаржының жиілігін өз уақытында бақылап отыру керек.