88. Тұк және ұлттық экономика

Алғашқы трансұлттық компаниялардың пайда болуын XVII ғасырға

жатқызады, алайда зерттеушілердің көпшілігі бұл кезең ХІХ ғасырдың аяғы деп

есептейді. Алғаш пайда болған ТҰК-дың қызметі көп жағдайда бұрынғы

отарларының шикізат ресурстарын өңдеуімен байланысты еді, ал бұл өз

кезегінде оларды отаршылық-шикізаттық ТҰК деп анықтауға негіз береді.

Қалыптасқан күндерінен бастап трансұлттық компаниялар халықаралық еңбек

бөлінісі эволюциясы, сонымен қатар өндіріс факторларының эволюциясы,

интенсификациясы мен интеграциясының нәтижесінде көптеген өзгерістерге

ұшырады.

Трансұлттық компаниялар капиталдардың бірігуіне негізделетін

диверсификацияланған монополиялар түрінде өндірістік қатынастардың

халықаралық деңгейге бейімделуінің нәтижесі болып табылады, бұл ұлттық

шекаралар шегінде ендігі уақытта адекватты түрде дами алмайтын өндіріс

факторларының дамуына кеңістік қалыптастырады.

Алғашқы ТҰК-дың қызметі, жоғарыда

көрсетілгендей, метрополияларды отарлардан ауылшаруашылық және

минералдық шикізаттармен қамтамасыз етуге бағытталды. Сонымен қатар олар шетелдік филиалдары арқылы өздерінің өнімдерінің өткізу нарығын кеңейтуге ұмтылды.

Шығу тегі жөнінен трансұлттық компаниялар бұрынғыға қарағанда интернационалды болып табылады. 1970 жылдың өзінде БҰҰ белгілеген 7 мың ТҰК-дың жартысынан көбі екі ел – АҚШ пен Ұлыбританиядан болса, бүгінгі таңдағы 80 мың ТҰК жартысынан көбі әлемнің оншақты елдерінің еншісінде,ал ірі ТҰК басқарушы мемлекеттердің қатарында Қытай (Ганконг), Үндістан,Бразилия, Аргентина, Корея Републикасы және т.б. бар. Негізінен олар электрондық және электротехникалық өнеркәсіп, жанармай-энергетикалық сектор, химиялық-фармокологиялық өнеркәсіп, машина жасау, үлетіру салаларына жатады. Жоғарыда аталғандардан көретініміз, ТҰК үздіксіз зерттеу мен сараптауды талап ететін әлемдік экономиканың жүйеқұрушы факторына

айналды. Ұлттық экономика —қызметі көбінесе елдің экономикалық аумағында жүзеге асырылатын шаруашылық бірліктердің жиынтығы (үкімет‚ жеке тұлғалар‚ пайда алмайтын жекеше ұйымдар‚ кәсіпорындар‚ фирмалар‚ компаниялар‚ т.б.).Ұлттық есепшіліктің халықаралық тәжірибесінде экономика аумақ санатына мыналар жатады: елдегі әкімшілік басқарудың еркін тауар-ақша айналысы жүзеге асырылатын аумағы; әуе кеңістігі‚ мемлекеттің балық аулауға‚ шикізат‚ отын өндіруге айрықша құқығы бар аумақтық су мен құрлықтық қайраң; шет елдегі “аумақтық анклавтар”‚ яғни елдің дипломатикалық‚ әскери‚ ғылыми және басқа мақсаттар үшін меншікті жалдау негізінде немесе сатып алу жолымен басқа мемлекеттерде пайдаланатын экономикалық аймақтары; кеден бақылауынан азат аймақтар — бұл аймақта сыртқы сауда мәмілесінің заты болып табылатын кез келген материалдық құндылықтар кеден бақылауына жатпайды және импорт баждары мен алымдары салынбайды.

Ұлттық экономиканың тепе-теңдікте қызмет етуі деп, барлық бір-бірімен байланысты нарықтарда сұраныс пен ұсыныстың тең болған жағдайы түсініледі. Түпкі өнімдер мен қызметтер нарығында тепе-теңдік жағдай орнағанын өндірушілердің табыстары барынша мол болғаны және тұтынушылардың сатып алған өнімдерінен барынша мол пайдаға ие болғаны сипаттайды. Өндіріс факторлары нарығында тепе-теңдік орнағанын осы нарыққа түскен өндірістік ресурстардың өзінің сатып алушысының табылғаны көрсетеді, ал сұранысты қалыптастыратын ресурстардың иелерінің шекті табысы, ұсынысты қалыптастыратын әр ресурстың шекті өніміне тең болады. Егер ақша нарығында ұсынылған ақша қаржыларының саны, оның өздерінде болғанын ұнататын адамдар мен кәсіпкерлердің сұранысына тең болса, онда осы ақша нарығында тепе-теңдік болғаны.

89. А. Маршалдың экономикс принципіндегі баға концепциясы «Экономика» деген сөз алғашқы ұғымында отбасы шаруашылығын білдірген. Қазіргі уақытта экономика кең көлемде: өндіріс, тұтас халық шаруашылығы, жалпы өндірістің әр саласы, қаражат-ақша айналасы, т.б. байланысты айтылады. Біздер экономиканы кең көлемде, қоғамдық өндірістің жүйесі деп түсінеміз.

Маршалдың сіңірген еңбегі –алғаш рет кәсіпкер мен менеджер арасындағы айырмашылықты жиі көрсетуде.  Орта ғасырлық менеджмент тарихын зерттеуші Джозеф Шумпетерд3 0аз3рг3 заман кәсіпкерлігінің атасы деп жиі атайды.Өзінің ілімдерінде Шумпетер кәсіпкерлік бейнесін жай бизнесті басқаратын менеджер роліне алшақтаған. Кәсіпкердің мәні ,бұл оның өндіріс күштерін жаңадан ұйымдастырыуы, ұластыруы,ал олалдың қозғаласы өз кезегінде өндіріс циклдарының тездетілуіне немесе жалпы экономикалық өсімге алып келеді. Шумпетер кәсіпкерліктің өз қызметтерінде қолдануға болатын келесі бағыттарды анықтайды: 1.Жаңа өнімдер немесе қызмет көрсетулер; 2.Жаңа өндіріс әдістері; 3.Жаңа өткізу нарықтары; 4.Жаңа жабдықтау көздері; 5.Жаңа ұйымдастыру түрі.