78. Әлемдік шаруашылықтың байланыс жүйесіндегі Қазақстан экономикасы

Әлемдік шаруашылық - бүл халықаралық еңбек бөлінісінің жүйесіне ұлттық шаруашылықты біріктіретін глобальды экономика. Әлемдік шаруашылықта халыкаралык, экономикалық қатынастар кдлыптасады. Олар келесі нысанада болады:

- халыкаралық сауда,

- капитал шығару жөне халыкаралық несие,

- халықаралық валюта қатынасы,

- халыкдралық жұмыскер көшуінің миграциясы,

- ғылым және техника аумағындағы халықаралык, айырбас.

Осы нысандарды жеке-жеке кдрастырайық.

Халықаралық сауда (ХС) - бұл тауар мен қызмет көрсету экспорта арқьшы жүретін халықаралық экономикалық қатынастьщ түрі.

ХС болдыратын себептер:

- бөлу теңсіздігі және әр түрлі елді экономикам ык. ресурспен қамту,

- әр елде әр деңгейдегі технологияның болуы. ХС манызы:

- үлттық ресурс негізінің шектігінен өту,

- ішкі рынокты кеңейту және үлттық нарыкты олемдік рынокиен байланысын орнату,

- үлт және халықаралық өндіріс артыкдшлыгь, айырмасыньщ арқасында қосымша табыс табу.

- шетел ресурсын тарту арқылы өндіріс ауқымык кеңейту.

ХС көлемі мынадан көрінеді: экспорт, импорт, таз; экспорт. Осы көрсеткіштердің ЖҮӨ катынасы олардыи экономикада орнын жөне өсуін көрсетеді.

ХС-ның пайдасы әр экономикалық мектепте әркдлай бағаланады:

- Меркантилистер импорт экспорттан асу керек деді.

- А.Смит ойынша, басқа ел арзан бағамен өндіретін тауарды сатып алу керек. Әдебиетте оның теориясы "абсолютг артықілылық теория" деп аталады.

- Д.Рикардо "салыстырмалы артықшылық теориясын жасаған.

ХС пайдасын бағалағанда абсолютті емес, катысты әсерді салыстыру керек, оның ойынша, егер ә'р тауарды шыгыны аз елдер өндіруі керек, сонда өндірілетін тауар көлемі макхималды болады, - деп көрсетті.

Келе-келе Д.Рикардо теориясын А.Маршалл мен Д.Милль дамыткдн.

Мемлекет протекционизм және еркін сауда саясатын жүрі ізу арқылы экспорт пен импорт қатынасың реттейді.

Протекционизм - бүл импортты шектей отырып, үлттык экономиканы шет ел тауарларынан қорғауға бағыггалган саясат.

Фритредер - еркін сауда саясаты. Протекционистік саясаттың келесі бағыттары бар:

- импорт кезінде жоғары кеден алымы бар және экспорт кезінде томен мөлщердегі кеден салымдары;

-тарифтік барьерлер: контингентирлеу, лицензиялау, мемлекеітік монополия.

Контингент - жеке тауар импорта мен экспортына квота қою.

Лицензиялау - бүл сыртка экономика қызметін жүргізуге бір үйымның рүқсат алуы.

Мемлекеттік монополия - бүл мемлекеттік органдардың сыргқы экономика қызметін жүргізуге берілетін ерекше қүкық. Фритредер ХУШ ғ. соңында протекциондық орекетке карсы пайда болды, XIX ғ. Англияда ресми экономикалық саясат ретінде қабылданды. Фритредер діні негізі Д.Рикардоныц "салыстырмалы артықшылық теориясы" жүзінде тіркелді. Қазіргі кезде фритредер жеңіске жетіп, 'ашық" экономика теориясына енгізілді.

Елдің ағымды сыртқы экономикалык жағдайын төлем балансы көрсетеді.

Толем балансы - бүл шет елге төлем мен белгілі бір уакьіттағы шет елден түскен кірістің қатынасы.

Толем балансының іргетасы - сауда балансы.

Сауда балансы - бүл тауар экспорта мен импортының қатынасы. Оның негізінде шекарадан өткен тауар жайлы кеден статистикасының берілгені жатыр.

Капитал шығару - бүл үлттық айналымнан капитал болиіи алып тастап, басқа елдегі өндіріске өр түрлі нысанада енгізу.

Капитал шығарудың макеаты - артыкдіылық арқасында басқа елде жоғары көлемде табыс табу, бұл үлітык шаруашылық шартымен салыстырғанда, шет ел өндіріс факторларын қолдану болып табылады.

Капитал шығарудың түрлері: кэсіпкерлік және несие.іік Кәсіпкерлік капитал шығару өз өндірісін шет елде қүру немес;: жергілікті компанияға ақша салу (портфелді инвестициялар).

Қарыз капиталы займ, несие түрінде шығарылады және ссудалық процент әкеледі. Капитал шығарудың салдары ел үшін капитал кіргізумен бір мағыналы емес. Бір жағынан, иіел ел капиталы пайданы үстанса, келесі жағынан, негізінен үлттык экономиканың шикізаттың дамуы.

Капитал шығару негізінде жөне басқа елде кәсторьш күруда капиталдың интернационализациялануы мен трансна-ционализациялануы пайда болады, яғни транснационалды компаниялардың күрылуы (ТНК) жүзеге асады.

ТНК: - серіктес компанияларды бірнеше елде орна-ластыру;

- бірнеше орталықтан саясат жүргізетін шешім қабылдау жүйесі:

-басқа компанияларға эсер ететіндей серіктес компаниялардың байланысын қамту.

-ТНК өзінің тарапына бағындыру арқылы жалпы өлемдік сауданың қүрылымын өзгертеді.

Казіргі заманғы капитал шығарудың ерекшеліктері:

- жаңа технология аумағында тікелей инвестициямен өндіріс капитал экспортын осіреді;

- жоғары дамушы елдерге капитал шығару артықшылык;

- капитал экспортталушы ел ретінде дамушы елдер ролінің өсуі.

Халықаралық жүмыс күші миграциясы (ЖКМ) - үлтгық шекарадан откен, кошкен, ауыскан еңбекке қабілетті халық.

Себептерін екіге бөледі: экономикалық жәие экономикадан тыс.

Экономикалық - төменгі квалификацияланған жұмыс күшіне сүраныстың томендеуі және үсынвістың осуі, дамушы елдерде жоғары білімді мамандарға сүраныстың осут, халықаралық жалақы айырмашылығында айкьшдалады.

Экономйкадан тыс демографиялық, саяси діни, үлттык. мәдени, жанүялыкт.б. факторларға баііланысты дамиды.

79.Қазақстандағы нарық түрлеріне талдау жүргізу.Қазақстандағы еңбек нарығының ерекшеліктері. Қазіргі ұлттық нарықтық экономикалық байланыс пен қатынастар ретінде сипаттауға болады. Атап айтсақ,мұнда, біріншіден, өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы қатынастар өзара байланыстар анықталса, ол байланыстар қайтарымдылықты, тепе-теңдікті объективті түрде алдын –ала анықтайды, үшінші бұл байланыстарда өзара бәсекелестік болады. Бұл аталғандар жалпы заңдылық. Нарықтық шаруашылықтың бір артықшылығы оның өзін-өзі реттеу механизмі бар. Нарықтың барлық түрлеріне осы қасиеттер тән.  Қазіргі нарық құрылымы жағынан сан-алуан, оны: капитал, валюта, бағалы қағаздар, еңбек, ғылыми -техника, туындыларының ақпарат және т.б. нарық түрлеріне бөлуге болады.Бұл аталғандардың ішіндегі негізгілердің бірі-еңбек нарығының Қазақстандағы қазіргі жағдайы және оның өзіндік еркшеліктері жөнінде болмақ. Қоғамдық өндіріс процесінде қоғамдық өнімнің нақтылы қозғалысы сан мыңдаған шаруашылық байланыстары арқылы жүреді. Олар кәсіпорындар-дың, салалардың, аймақтық кешендердің ( территориялық кешендердің), ха-лық шаруашылығының экономикалық қан тамыры іспетті, осы байланыстар арқылы өндірістің «қан айналымы» жүзеге асады. Міне, қоғамдық өнімнің осы қозғалысында нарық маңызды қызмет атқарады. Әрине, оның өміршең-дігі өндірістің табиғатына, экономикалық, әлеуметтік жағдайына байланыс-ты, дегенмен нарықтардың біраз дербестілігі бар, сондықтан да болар ұдайы өндірістің барлық сатыларына, түпкі нәтижесі мен тиімділігіне айтарлықтай әсер етеді.  Еңбек нарығының басты тұлғасы жұмысшы күші. Біздің жүргізілген талдау щбъективті экономикалық түрде белгілі. Еңбек нарығының негізгі көрсеткіштері. Нарық өндіріске қатысушыларға қоғамдық қажетті өндіріс шығындары жайлы жедел объективті ақпарат береді. Қазіргі нарық күрделі жүйені құрап, ол көптеген саладан және табиғаты әр түрлі функцияналдық жүйелер тобынан тұрып, өндіруші мен тұтынушы арасындағы шаруашылық байланыстарын құрайды. Нарықтық экономиканың бой көтеруі нарықтық инфрақұрылым негізгі элементтерін қалыптастыруға мүмкіндік жасайды. 

Нарықтардың құрылымын зерттеу, оларды негізгі түрлерге бөлуге мүмкіндік береді. Тауарлар мен қызметтер нарығы. Бұл топқа жататын нарықтар: тұтыну тауарларының нарықтары — азық-түлік және азық-түлік емес тауарлар нарығы; қызметтер нарығы — тұрмыстық, көлік, коммуналдық қызметтер: түрғын үй және өндірістік емес ғимараттардын, нарығы.

Өндіріс факторларының нарығы. Бұған жататындар: жылжымайтын мүліктер нарығы; енбек құралдарының; шикізат пен материалдардың; қуат ресурстарының; пайдалы қазбалардың нарықтары. Қаржылар нарығы: капиталдар нарығы, немесе инвестициялық нарықтар; несие нарықтары: қүнды кағаз нарықтары — акциялар, облигациялар, опциондар, варианттар, және фьючерстік контрактардың т.б.; валюта-ақша нарықтары. Интеллектуалдық өнімдер парығы — инновациялардың, ойлап табулардың, информациялық кызметтердің, әдебиет және өнер еңбектерінің нарықтары.

Жұмыс күні парығы. Бұл еңбек ресурстары қозғалысының экономикалық формасы. Бұнда нарық экономикасы зандарына сәйкес жұмысшы күші миграция жасап отырады.

Аймақтық нарықтар: жергілікті, ішкі, ұлттық, сыртқы, халықаралық нарықтар.