34. Ақшаның қызметтері, типі, қасиеттері

Ақша дег. –жалпыға бірдей ,балама түрде ,кез келген тауарға еркін айырбасталатын,кез келген тауардың құнын белгілейтін ерекше тауар.Оның бес қызметі бар:

1құн өлщемі-ақшаның алғашқы ж/е негізгі қызметі б.т.Барлық тауарлар қажетті еңбек өнімі б.т.Сондықтан да өзіндік құны бар шынайы ақшалар олардың құнының өлшемі бола алады.Тауар құнының ақшамен бейнеленуі бағасы деп аталады.Әрбір мем/т өз құн өлшемін белгілейді.Қаз/да құн өлшемі ретінде теңге,Ресейде рубль,АҚШ/та доллар.Демек құн өлшемі –бұл ақша бірлігі,ол такарлар мен қызметтер құнын өлшеу ж/е салыстыру үшін қолд.

2айналыс құралы-тауарлар мен қызметтерді сатып алу үшін ,қарыздарды төлеу үшін қолданылатын ақшалар.Бұл қызметтің айрықша белгілеріің бірі-бұл тауардың ж/е ақшаның қарама –қарсы қозғалысын белгілеу;оны қолма-қол ақша атқарады,өйткені бұл қызметте ақшалар тауарлар айырбасы кезіндегі ұшқыр делдал ретіде әрекет етеді,онда оны толыққұнды ақшалар емес,оның орынбасарлары қағақ ж/е несиелік ақшалар орындайды.

3 төлем құралы-ақшаның төлем құралы ретіндегі қызметінің дамуы қолма-қолсыз есеп ай/ды ,несиелік ақшаларды дамытуға әсер етті.Сонымен қатартөлем құралы қызметін қолма-қол ақшалар да атқара алады.Фирмалар,кішігірім кәсіпорындар,ұйымдар мен мекемелер төлем құралы қызметіндегі

қолма-қол ақшаларды қолд.:еңбекақы төлеу,сыйақы беру,жәрдемақы,стипендия төлеу,ипотекаға несие беру,коммуналдық қызметтер төлеу үшін.Төлем құралы қызметіндегі ақшалар көптеген иауар иелерін,сатушылар мен сатып алушыларды өзара байланыстырады.

4 жинақ қоры-адамдар алтынды жинақтауға,сақтауға ұмтылады.Өйткені бұл қор кез келген тауарды сатып алуға мүмкіндік береді.Бұл жағдайда ақша жинақ құралы қызметін атқарады.Алтынды айналымнан шығару нәтижесінде оның жинақ құралы ретіндегі рөлі төмндегенмен,алтын әлі де қазына құралы ретінде қолд.Алтын резервтер көлемі елдің байлығын көрсетеді,басқа елдер мен инвесторладың осы елге сенімін қамтамасыз Қазіргі кезде алтынның ең үлкен қоры АҚШ/та 260млн тройск унциясы.

5Әлемдік ақшалар-қазіргі таңда айналымда алтын монетаның жоқ болуына б/ты несиелік ақщалар алтынға

айырбасталмайды,әлемдік ақша ретінде алтын құймалар ,еркін айырбасталымды валюта түрінде қолд.20-ғ.бірінші жартысынан бастаптөлем құралы ретінде еркін ай/тын валюта тарапынан ығытырыла бастады,яғни шетелдік валюталарды барлық басқа мем/р тарапынан қабылданады.Мұндай валюталарға американдық доллар,евро және фунт стерлинг жатады.Доллар қазіргі кезде Қаз. /ң әлемдік нарығында кең қолданылатын төлем құралы б.т.

Ақшаның түрлері:

1. қағаз ақшалар- бюджет тапшылығын жабу мақсатында шығарылатын және металға ауыстырылмайтын, сондай-ақ мемлекет белгілеген өзіндік номиналы бар құнның белгілері.

2. Металдық ақшалар –номиналды құны нақты құнынан, яғни оларды өндіруге кеткен қоғамдық еңбектен жоғары болып келетін ақшалар.

Ақшаның қасиеттері:

1. Жалпыға бірдей айырбасталуы

2. Айырбас құнының дербес болуы

3. Еңбек өнімінің заттай формада болуы

35. ҚР ҰБ операциялары

ҰБ дег.-бұл ақшалай резервтерді құрайтын,оған қоса меншікті алтын валюта резервтерден,басқа да материалдық бағалықтардан тұратын мүліктерге ие болып табылатын заңды тұлға.Операциялары:

-бірінщі кластық эмитенттериен шығарылатын алты айлқ қайтару мерзімдегі міндеттемелерді қайта есепке алады.

-мем/к бағалықағаздардысатыпалады ж/е сатады.

-депозиттіксертификаттарменқайтарумерзімібіржылғажататынборыштықбағалықағаздардысатыпалады ж/е сатады

-депозиттік ж/е есеп ай/уоп/н жүргізеотырып,бағалықағаздарды ,басқа да құндылықтардысақтауға ж/е басқаруғақабылдайды.

-қаржықұралдарыменоп/дыжүзегеасырады.

-қажеткезіндебанктерде ж/е қаржыұйымдарындашоттарашады

-чектердіжазып,вексельдербереді

-жарғығақайшыкелмейтінөзміндеттемелерінесайкелетінбасқа да банктік оп/дыжүз.ас.

36. Банкнота,түрлері

Банкнота–Орталық банктің айн/ға шығаран әр түрлі номиналды ақша бірліктері.Ол вексельден екі маңызды көрсеткіш б/ша ерекшеленеді:

1)мерзімділігі б/ша:вексель белгіленген мерзімге шығарылады,ал банкнота шексіз мерзімге беріледі.

2)қамтамасыз етілуі б/ша:банкнота мем/т кепілдемесі б/ша елдің Орталық банкімен айналымға шығарылады,ал вексельді жеке кепілдеме б/ша жекелеген заңды ж/е жеке тұлға шығарады.Қаз/ғы банкноттардың эмитенті болып ҰБ саналады.Банкнотаның екі түрі бар:жай,классикалық.

Жай–Ұлттық банк шығараған билет. Классикалық–алғашқы кезде пайда болған алтынға еркін ай/тын орт.банк билеті.Классикалық банкнотаның жай банкнотадан ай/ғы:

–жаратылысына қарай қағаз ақшалардың айналыс құралы ретінде қызметінен туындаса,ол банкнота ақшаның төлем құралы қызметінен туындайды.

–эмиссиялау әдісі б/ша қағаз ақшаларды қазынашылық шығарса,ал банкнотаны орт.банк шығарады.

–қайтарылуына қарай кл.банкнота вексель мерзімінің аяқталуына б/ты Орт.банкке қайтарылса,ал қағаз ақшалар қайтарылмайды

37. ҚР Ұлттық банкінің қызметтері.

ҰБ ақша резервтерінен, алтын валюта резервтерінен басқа да материялдық құндылықтардан тұратын жекеше мүлкі бар заңды тұлға. ҰБ классикалық қызметтері: ақшаны эмиссиялау; ақша-несие саясатын жүргізу; төлем жүйесін ұйымдастыру; төлем балансын құру; валюталық реттеу және валюталық бақылау жүргізу. Ал негізгі қызметтері; айналыстағы ақша массасының көлемін реттеу жолымен республикада мемлекеттік ақша-несие саясатын жүргізеді және монетарлардың монополистік элементі болып табылады. Бағалы қағаздарды эмиссиялайды; ҚР үкіметінің мемлекеттік қағаздарына қызмет етуге қатысады; Қазақстан аумағында банктердің, еншілес банктердің филиалдары мен өкілеттіліктерінің ашылуына сол сияқты банктік опперациялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыруға рұқсат қағазын береді; белгіленген тәртіпке банктің бағасы қағазының эмиссиялау проспектісіне мемлекеттік тіркеуге дейін мемлекеттік сараптама жүргізеді; банктердің қызметін бақылау мен қадағалауды жүзеге асырады; ҚР-да несиелер бойынша сыйақы пайыз мөлшерлемесін реттеуді жүзеге асырады.

38. Тұтыну бағалар индексі

Тауарлармен қызметтердің түрлерін қамтитын тұтыну қоржыны негізінде анықталады.

Тұтыну бағаларның индексін (ТБИ) есептеуде мынандай формула қолданылады:

ТБИ=Ағымдағы жылдағы тұтыну қоржының бағасы/ Базалық жылдағы тұтыну қоржынының бағасы*100

Тұтыну бағаларының индексінің үш сандық мәні болуы мүмкін:

*баға индексі 100 пайызға тең болады, яғни баға өзгермеген болып табылады

*баға индексі 100 пайыздан жоғары, мысалға 140 пайызға тең. Демек, ағымдағы жылдағы бағаны базалықпен салыстырғанда 1,4 есе өскен, яғни ақша инфляциялық құнсызданды

* баға индексі 100 пайыздан төмен, айталық 80 пайызға тең, яғни ағымдағы жылдағы баға базалыққа қарағанда 20 пайыз төмендеген. Бұл дегеніміз дефляцияның болғанын, яғни деңгейінің төмендеуін білдіреді.