24.Ақшаның айналыс құралы қызметі

Айналыс құралы қызметінде ақша тауар айналысы процесінде делдалдық рөл атқарады. Тауар айналысы мынандай процестерді қамтиды: тауар сату, яғни оның ақшаға айналуы ж/е тауарды сатып алу,яғни тауардың ақшаға айналуы. Бұл процесті арнайы формулада мынадай түрде беруге болады: Т(тауар) – А(ақша) – Т(тауар).

Ақша айналысының тауар айналысынан айырмашылығы ақша тауарларды біртіндеп айналыстан шығара отырып, өзі айналыста үнемі қалып отырады. Ақшаның айналыс құралы ретіндегі қызметінің басты ерекшелігі, 1-н бұл қызметті толық бағалы емес құнның белгілері:қағаз ж/е несиелік ақшалар атқарады,2-н нақты ж/е қолма-қолсыз ақшалар атқарады.

Бұл жағдайда ақша тауар айналымында делдал рөлін атқарады, оның негізі болып айырбас баламасы саналады. Формуладағы тауарлық айналым екі актіден тұрады: тауарды сату, яғни оның ақшаға айналуы және тауарды сатып алу, яғни ақшаның тауарға айналуы.

Сонымен ақша, айналыс құралы қызметін атқаратындықтан да олардың саны, яғни айналысқа қажетті сатылатын тауарлар массасы және бағасы негізінде анықталады. Ал егер айналыстағы ақша массасы тауар массасынан артық болса, онда ақшаның құнсыздануы инфляцияға жол береді.

Кредиттік ақшалар-тікелей тауар айналымы кезінде, яғни тауарды тауарға сатып алу мен сату. Айналыс құралы ретіндегі ақша қызметі кезінде тауарларды сатып алу және сату актілері арасында алшақтық пайда болады, дербес болады, уақыт бойынша сәйкес келмейді. Сатушы тауарды сатып болған соң, қолдағы ақшасын басқа тауарды сатып алу үшін жұмсауға асықпайды. Бұл айырбастың бұзылуының обьективті мүмкіндігін қалыптастырады, яғни сатылған тауар сатып алынған тауардан көп, нәтижесінде дағдарыстық жағдай қалыптасады. Тауарлық айналымның ары қарай дамуы ақшаның осы қызметінің бір-бірінен бөліктенуіне әкелді, құн өлшемі қызметін толыққұнсыз ақшалар орындады, ал айналыс өлшемі қызметін: қағаз және кредиттік ақшалар атқарды. Сонымен, айналыс құралы-тауарлар мен қызметтерді сатып алу үшін, қағаздарды төлеу үшін қолданылатын ақшалар

25. Несиелік қатынастардың пайда болуы мен дамуы

Кредит ақша сияқты тарихи экономикалық категория б.т. “Кредит” деген сөз “қарыз”, “кредит” деген “kredo”‒сенемін деген мағына беретін латынша “kreditum” деген сөзден шығады. Алғашқы кредит табиғи түрде қоғамның дәулетті тарынатн мүліксіз шаруалар мен кәсіпкерлерге тұтыну мұқтаждығы мен қарыздарды өтеу үшін ұсынылған. Тауар‒ақша қатыныстарының дамуымен кредит ақша түріне көшті. Ауыспалы айналым кезеңдері: 1.ақша өндіріс қорына ауысады; 2.өндіріс процесінде дайын өнім жасалады, өндірістік тауарлығы ауысады; 3.тауар сатылып, бастапқы ақша түріне ауысады. Кредиттік қатынастар пайда болатын және дамитын нақты экономикалық негізде қаражат айналымы мен ауыспалы айналым, яғни кредиттік қатынастың материалдық негізі болып құн қозғалысы саналатын болады.

26. Ссудалық пайызға ықпал етуші факторлар

Ссудалық пайыз тауарлары өндіріс жағдайында және қоғамда несие қатынастары дамығанда пайда болады. Несие болмаған жерде ссудалық пайыз болмайды. Ссудалық пайыздың мәні мыналарды білдіреді:

а) ссудаға берілген құнды пайдаланғаны үшін төленетін төлемді;

ә) несиеге қосылатын үстемені;

б) несие берушінің шығыстарының орнын толтыру әдістерін.

Ссудалық пайыз сандық тұрғыдан пайыз мөлшерлерінен білінеді. Банктік тәжірибеде ссуда бойынша жай және күрделі сыйақы есептеу формулалары қолданылады. Жай пайызды есептеу: I = (ipn)/(360*100). i – сыйақы мөлшерлемесі, p – қарыз қалдығы, n – сыйақы есептелген кезеңдегі күндер саны.

Күрделі пайыз: I = p[(in/1200) - 1] .

Егер несиелеу мерзімі кезеңінде қарыз қалдығының бір бөлігі мерзімі өткен ссудалық қарызға сыйақы есептеу келесі формуламен анықталады: g = Q[(1+(ig/1200))t₁ – (1+(ig/1200))t₂] мұндағы ig – мерзімі өткен сыйақы бойынша есептелетін сома.

Ссудалық пайыз мөлшерлемелері мазмұнының жалпы сызбасы былайша берілуі ықтимал: банк беретін несиенің пайыздық мөлшерлемесі жалпы жағдайда тартылған ресурстардың плюс пайыз маржасының төлем мөлшерлемелерінен қалыптасады. Соңғысы өз кезегінде бірнеше бөліктерден тұруы ықтимал: қалыпты маржалар, яғни банктің жұмыс істеуімен және банктің қалыпты пайда алуымен байланысты шығыстардың орнын толтыруды қамтамасыз етушілер. Қалыпты маржа сенімділік деңгейі жоғары несиеге бағдарланады; тәуекелдік үстемесі неғұрлым жоғары болса, банктің ссуданы қайтарып алуға сенімділігі соғұрлым төмен болады; нарық жағдайына (сұраныс - ұсыныс) жеңілдік және ондағы сатушының (бәсекелес - монополия) жағдайы.

27. Қолма-қолсыз ақша айналысын ұйымдастыру принциптері.

Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар жүйесі – қолма-қолсыз ақшалармен есеп айырысуларды ұйымдастыру қағидаларын, оларды ұйымдастыруға қойылатын талаптарды, сол сияқты құжат айналымына байланысты есеп айырысу әдістері мен формаларының жиынтығын білдіреді. Қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырудың қағидаларына мыналар жатады.

- Бірінші қағидасы – барлық шаруашылық субъектілердің ақшалай қаражаттары банк мекемелеріндегі шоттарда сақталып, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысулар сол шоттар негізінде жүзеге асырылуын көздейді. Мұнда клиенттерге ақшалай қаражаттарды сақтау және аударымдар жасау үшін шоттар ашылады.

- Екінші қағидасы – төлемдер шот иелерінің өніміне байланысты белгіленген төлемдер кезегі бойынша, яғни шоттағы қаражат қалдығы шегінде жүзеге асырылуға тиіс. Бұл қағидасы бойынша клиенттердің шарттарындағы қаражаттардың төлемдер бойынша кезектілігін нарық субъектілерінің құқығы бекітіледі. Бұл дегеніміз шаруашылық субъектілерінің экономикалық дербестігіне жасалған мңызды қадамды білдіреді. Сондай-ақ бұл қағиданың жасалуы, төлем көзіне деген нұсқаудың жоқтығына көңіл бөлгізеді. Себебі, бұл да шот иесінің айналымындағы қаражаттарды иеленудегі және төлемді қамтамасыз етуіндегі жауапкершілігін қамтитын экономикалық дерьестігін көздейді.

- Үшіінші қағидасы – нарық субъектілердің қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысу формларын таңдаудағы еркін және оларды банктің араласуынсыз шаруашылық келісім шарттарында бекітуді көздейді. Бұл қағидасы меншік формаларына байланыссыз кез келген нарық субъектілерінің келісім шарттық және есеп айырысу қатынастарын ұйымдастырудағы бұл қатынастардың нәтижелі болуы үшін, олардың материалдық жағынан жауапкершілігін арттырудағы экономикалық дербестігін сипаттайды.

Сонымен қатар, қолма-қолсыз ақшамен есеп айырысуды ұйымдастырудың мынадай екі қағидасы қолданылады:

- төлемнің мерзімділігі – шаруашылық несиелік сақтандыру шарттарында, ұжымдық шарттарда және ҚР Қаржы министрлігінің нұсқауларында көрсетілген мерзімдерге сәйкес есеп айырысуды жүзеге асыруды білдіреді. Іс жүзінде мерзімінен бұрын, мерзімінен кешіктірілген, мерімінен өткен төлемдер де кездеуі мүмкін.

Мерзімінен бұрынғы төлемдер – келісілген мерзімінен бұрын аұшалай міндеттеменің орындалуын білдіреді. Мерзімі кешіктірілген төлемдер – көзделген уақытты қарыздық міндеттемесін орындай алмауына байланысты бастапқы мерзімінің уақытын ұзарту , яғни жаңа менрзімді белгілеуді білдіреді. Мерзімі өткен төлемдер – төлеушіде төлейтігн қаржы болмауына байланысты туындайды, сөйтіп, төлем мерзімі жеткен кезде төлеушінің банктік немесе коммерциялық несие алу мүмкіндігінің жоқтығын сипаттайды.

- Төлемнің қамтамасыз етілуі – бұл алдындығы мерзімділік қағидамен тығыз байланысты. Себебі, төлемнің қамтамасыз етілуі төлем мерзімінің сақталуы үшін ондағы өтімділік қаражаттардың кепілдеме ретінде болуын білдіреді.