22. Корпорацияның меншікті капиталы, оның құрамы мен құрылымы.

Жеке қызмет ететін, өндірістік немесе басқа коммерциялық қызметті жүргізетін кез келген шаруашылық субъект шаруашылық қызметін жүзеге асыру үшін қажет құқықтар мен артықшылықтарды алу үшін шығындардың, қаржылық салымдардың, материалдық құндылықтардың және ақшалай қаражаттардың жиынтығы болып табылатын белгілі бір капиталға ие болу қажет. Корпорацияның қаржылық негізін оның меншікті капиталы құрайды. Меншікті капитал мөлшері кәсіпорынның баланс пассивінде көрініс табады.

Ол мына элементтерден қалыптасады:

• Жарғылық капитал;

• Акционерлік қоғам алып сату үшін немесе жою үшін иелерінен

• сатып алған меншік акциялары (пайлары);

• Резервтік капитал;

• Қосымша капитал;

• Бөлінбеген пайда (орны толтырылмаған залал);

• Мақсатты қаржыландыру.

• Меншікті капитал тұрақты (жарғылық) және өзгермелі капитал болып бөлінеді. Өзгермелі бөлігі көбінде,

кәсіпорынның қаржылық нәтижелеріне байланысты. Оның есебінен резервтік капитал, қосымша капитал, бөлінбеген пайда қалыптасады.

Резервтік капитал таза пайда есебінен қалыптасады, ол кәсіпорынның жыл сайын жасайтын аударымдары есебінен құрылады да ақша қаражаттарының резервін танылтады. Бұл капиталдың құрылуы мен

пайдаланылу тәртібі кәсіпорыннның жарғысында қарастырылады.

Қосымша капитал қайта бағалау кезінде кәсіпорынның құнының өсімін, эмиссиялық табысты, қайтарусыз алынған құндылықтар мен басқада түсімдерді танылтады. Қосымша капитал құрамына көбінде мыналар жатады:

- айналымнан тыс активтерді қосымша қайта бағалаудан сомалар;

- акционерлік қоғамның эмиссиялық табысы (орналастырылған акциялардың номиналды құнынан атам, оларды сатумен байланысты шығындарды шегергендегі сома);

- басқа ұйымдардан қайтарусыз (немесе сыйға) алынған мүлік;

- индекс-дефляторларын қолдану арқылы есептелінген негізгі құралдар бойынша тозу сомалары;

- бөлінбеген пайданың күрделі салымдарға бағытталған бөлігі, және басқа да түсімдер.

Көптеген кәсіпорындарда қосымша капитал меншікті капиталдың қомақты мөлшерін құрайды (70-90%).

Бөлінбеген пайда меншікті капиталдың қалыптасу көздерінің маңызды көрсеткіші. Қолданыстағы заңнама шаруашылық жүргізуші субъектілеріне олардың пайдалануына түскен таза пайданы оперативті маневлеуге құқық береді.Бұл бап мыналарды өзіне кіріктіреді: өткен жылдардың бөлінбеген пайдасы (залалы); есепті жылдың бөлінбеген пайдасы (залалы). Бұл бап бойынша өткен жыл нәтижесі бойынша акционерлік қоғамнын өкімін қалған пайдасының қалдықтары көрсетіледі. Бухгалтерлік есеп пен есеп берудің нормативтік құжаттарына сәйкес, құрылтайшы құжаттары мен қабылданған есеп саясатына сәйкес арнайы қорлардың (қорлану қоры мен тұтыну қоры), жыл қорытындысы бойынша жеке көрсетілмейді. Таза пайданы қолдануды сипаттайтын әйкесті түсініктемелер бухгалтерлік баланс пен табыстар мен залалдар және меншікті капиталдағы өзгерістер туралы есепте келтіріледі.

Өткен жылдарда бөлінбеген пайданы пайдалану келесі мақсаттарға жұмсалады:

- резервтік капиталды толықтыруға;

- жарғылық капиталды өсіруге;

- құрылтайшы құжаттарына сәйкес қоғам құрылтайшыларына табысты төлеуге бағытталған арнайы мақсаттағы қорларды өсіруге.

Өткен жылдардың залалдарын есептен шығару олардың орынын жабуға мыналарды жұмсау арқылы жүзеге асырылады:

- есептік жыл пайдасы;

- резевтік капитал қаражаттары;

- құрылтайшылардың мақсатты үлестері арқылы.

Есептік жылдың бөлінбеген пайдасы бабы бойынша сома пайда мен бюджетке төленетін салықтар мен міндетті төлемдер айырмашылығы арқылы анықталады (салық салу шарттарын бұзушылық үшін қолданылған

санкцияларды ескере). Есептік жылдың пайдасының бір бөлігі кәсіпорын құрылтайшыларының табыстарын төлеуге бағыттала алады. Есептік жылдың залалын жабуға резервтік және қосымша капиталдар қаражаттары мен құрылтайшылардың мақсатты салымдары бағытталады.

Мынадай тұжырым жасауға болады:

- бөлінбеген пайда күрделі салымдардың қаржыландыру көзі болып табылады;

- есептік жылдың соңында пайда болған бөлінбеген пайда кәсіпорынның айналым қаражаттарын толықтыру көзі болып қарастырыла алады;

- меншікті капиталдың үлесін аталған көздердің біреуімен өсіру кәсіпорынды сыртқы қаржыландыру көздерінен қаржылық тәуелсіз болуын күшейте түседі.

Мақсатты қаржыландыру бабына мақсатты бағыттағы іс-шараларды (күрделі салымдар, НИОКР және т.б.) жүзеге асыруға арналған ақшалай қаражаттардан тұрады (заңды тұлғалардан түсетін және мемлекеттен

бюджеттік ассигнованиялар ретінде түсетін ақшалай қаражаттары). Кәсіпорынның қосымша капиталы негізгі капиталды, яғни негізги құралдар мен материалдық емес активтерді қайта бағалау нәтижесінде қалыптасады, сонымен қатар эмиссиялық табыс есебінен құрылады. Қорлану және тұтыну қорлары кәсіпорынның құрылтайшы құжаттары мен қабылдаған есеп саясаты негізінде құрылады. Олар мынлар арқылы қалыптасады: кәсіпорынның өкімінде қалған пайда; күрделі салымдар мен ғылыми зерттеулерді қаржыландыруға, күдікті қарыздар бойынша резервтерді және т.с.с. жабуға бюджеттік және бюджеттен тыс қорлардан қаржыландыруға алынған ақшалай қаражаттар.

Бөлінбеген пайда – кәсіпорынның мүлкін жинауға немесе айналым

қаражаттарын толықтуру мен басқада мақсаттарға жұмсалады. Сонымен, меншікті капиталдың құрылымы барлық құраушы баптарының жеке үлес алмақтарын сипаттайды. Бұл капиталдың құрылымына ішкі және сыртқа факторлар әсер етеді. Ішкі факторлар (менедж жағдайы)басқарушылардың бақылауында болады. Сыртқы факторлар: қаржы нарығының жағдайы, мемлекеттің ақша-несие саясаты және т.б. Сыртқы факторларды максималды ескерген жөн. Бірнеше есептік кезеңдердің меншікті капиталының құрылымы жәйлі мәліметтері зерттеліп болашаққа болжам құрылады.