10.Капитал айналымына түсінік және капиталдың қорлануы

Капитал айналымы -үнемі жаңарып,қайталанып отыратын процесс,яғни кәсіпкердің жұмсаған бастапқы ақша капиталының қайта айналып келу циклі.Капитал әр түрлі жылдамдықпен қозғалады,яғни өндіріс және айналыс уақытының ұзақтығына тәуелді.Капиталдың ауыспалы айналымы:бірінші сатыда ақшаны тауарға айналдырады және өндіріс құрал жабдықтарымен жұмыс күші сатып алынады.Екінші сатыда сатып алынған тауарлар өндіріс процесінде пайдаланылады.Үщінші сатыда өндірілген тауарлар ақшаға айналады.Бүгінде Қазақстанда болып жатқан өтпелі кезең капиталдың алғашқы қорлануымен теңестіріледі.Алайда осы процестердің арасында толық сәйкестік жоқ,сондықтан ұқсастық шартты.Капиталдың алғашқы қорлануы түсінігі ең бірінші А.Смит еңбегінде кездескен,кейіннен Маркстің «капиталында» зерттелген.Капиталдың алғашқы қорлануы өзіндік еңбекке негізделген индивидуалдық жеке меншікті жою процесі,жұмысшыларды өз еңбегінің шарттарына меншіктен шеттету процесі.Ол бір жақтан,тікелей өндірушілердің тек қана жұмыскерге-идеалдық жұмыскерге,екіншіден,қоғамдық құрал жабдықтар мен өмір сүруге қажет құралдардың капиталға алмасуы болып табылады.

11. Капитал айналымы. Айналым уақыты және оның негізгі бөлімдері.

П капиталдың бір формадан екінші формаға айналатын қозғалысын оның ауыспалы айналымы деп атайды. Формула көрсетіп түр — капиталдың ауыспалы айналымы пайда жасауды көздейді:

d=A> - A

Мұнда А—бастапқы жүмсалған капитал, d—үстеме құн.Авансталған капиталдың барлығының қозғалысын үзілмей қайталанып жүріп отыратын жеке акт емес процесс деп қарасақ, онда Бұл капиталдың айналымыболады.Капиталдың айналымы мен оның ауыспалы айналымы бір-бірімен тура келмейді. Ауыспалы айналымның әрқайсысының нәтижесінде кәсіпкерге ақшалай формада авансталған капитаддың тек бір бөлшегі қайтып келеді; барлық капиталдық құн өз иесіне өзінің бастапқы ақшалай формасының толық қайтып түскеңце капигал толық айналым жасайды.

Капиталдың әр түрлі элементтерінің айналымы бірдей жүрмейді. Капиталдық құнньщ айналымдағы әр қилы функцияларына сәйкес, капитал непзгі және айналмалы болып бөлінеді.Негізгі капиталға еңбек құралдарының құны жатады, айналмалыға еңбек заттарының және жұмысшы күшінің төлем құндары жатады. Капиталдың осы бөлшектерінің айналымының айырмашылықтары, өндіргіш капиталдың құнының өз элементтерінің жасалынатын өнімге өзінің құның алмастыруының әдістерінің әр түрлі болуымен байланысты болады.

12. Жалақының мәні және оның формалары.

Экономикалық теорияда екі тұжырымдама бар: 1. Жалақы еңбек бағасы (еңбек пен жұмыс күшінің айырмашылығы ескерілмейді), оның дәрежесі мен динамикасы рыноктық факторлар- сұраныс және ұсыныспен анықталады. 2. Жалақы жұмыс күші- тауардың құнының ақшалай көрінісі (бағасы), еңбектің бағасы емес, өйткені еңбек тауар бола алмайды, жалақы өндіріс жағдайымен де (жұмыс күшінің құны), рыноктық факторлар- сұраныс, ұсыныспен де анықталады, олардың ауытқуы жалақының жұмыс күші құнынан бірде жоғары, бірде төмен болатындығын көрсетеді.

Жалақының негізгі екі типі бар: номиналды және нақты. Номиналды жалақы ақшаға шағып берілетін жалақы, оны жалдамалы қызметкер күндік, апталық, айлық еңбегі үшін алады. Номиналды жалақының мөлшеріне қарай жалақы дәрежесі туралы түсінік алуға болады, алайда ол тұтыну мен халық тұрмысының дәрежесін толық сипаттай алмайды. Ол үшін нақты жалақыны білу қажет. Нақты жалақы жұмысшының күнелтуіне қажетті заттарға шағылған жалақысы, яғни жұмысшының тапқан ақшасына өзі үшін және отбасы үшін қанша және қандай күнкөріс заттарын сатып алуға болатынын көрсетеді. Нақты жалақының дәрежесі тікелей номиналды жалақыға және тұтыну заттары мен қызмет көрсету бағасына тәуелді.

Жалақының негізгі нысандары. Жалақы негізгі екі нысанда мерзімді және келісімді түрде орын алады. Мерзімді жалақы өндірістегі еңбек шығынының ұзақтығымен анықталады, сондықтан ол күндік апталық және айлық ақы болып бөлінеді. Кесімді жалақыда жұмысшының жалақысы шығарылған өнім санына тәуелді. Жалақының бұл нысаны мерзімді жалақымен байланысты, өйткені бір өлшем өнімнің бағасы мерзімді жалақыны (күндік) өндірілген, өнім санына бөлу арқылы анықталады. Кесімді жалақының мөлшері бір өлшем өнім бағасын өндірілген өнім көлеміне көбейту арқылы есептеледі. Жалақының мөлшері жұмысшының еңбек өнімділігіне, өнім сапасына, шикізатты үнемдеу, жабдықтарды пайдалану коэффициенті және т.б. көрсеткіштеріне тәуелді. Жалақының дәрежесі мен динамикасы жалақының мөлшеріне әсер ететін факторлар.

13. Экон\қ ресурс\р. Экон\қ теориядығы ресурстар\ң сиректігі ж\е шектеулігі.

Өнд\с процесінде ресурс\р пайдал\ды. Ресурстар –материалдық ж\е рухани игілік\р мен қызметтерді жасау процесінде пайдаланылуы мүмкін түрлі өнд\с элементтерінің жиынтығы. Ресурстардың бес түрін ажыратуға болады:

1.Табиғи ресурстар –бұл адам\ң тіршілік етуінің табиғи жағдайларының барлық жиынтығының бір бөлігі, өнд\с процесінде пайдал\н қоршаған ортаның ең маңызды құрамдас бөлік\рі (топырақ, су ресурс\ры, пайдалы қазбалар);

2.Еңбек рес\ры –еңбекке жарамды жастағы халық, жұмыс күшіне ие адам\р;

3.Өнд\с құралдары (машина\р, жабдық\р) ж\е қоғам өндірістік процес үшін бөлетін ақшалай қаражат түріндегі капитал;

4.Ақпараттық рес\р –автоматтандырылған өнд\тің қызмет етуіне ж\е оны компьютерлік техника көмегімен басқару үшін қажетті мәліметтер;

5.Кәсіпкерлік қабілет –басқа ресурстардың барлығын игіліктер мен қызмет\р жасау мақсатында үйлестіру мен құрамдастыру бой\ша әрекет түрінде көрінген адам\р капиталының айрықша түрі.

Ресурс\дың абсолютті ж\е салыстырмалы шектеулігі ажыратылып жүр. Абс\ті шектеулік ретінде өнд\к рес\дың қоғам мүшелерінің барлық қажеттіліктерін бір мезгілде қанағаттандыруға жетіспеушілігін айтады. Егер қажеттілік\р шеңберін тарылтса, онда қажеттіліктердің абсол\к шектеулігі салыстырмалы болады, өйт\ні кажеттілік\дің шектеулі шеңбері үшін рес\р салыс\лы түрде шексіз болмақ. Өнд\с процесінде рес\р адамдардың қажеттіліктеріне бейімделеді, игіліктер\ң жасалуы жүзеге асады. Рес\р өнд\с факторлары, өнім жасау фактор\ры ретінде көрінеді. Әрбір адамның өндірілуіне қажетті өзі\ң факторлар жиынтығы бар. Факторлар былай жіктеледі:

Өнд\с процесінде жүз\асатын еңбекке деген қабілеттіліг бар адам рес\ры;

Табиғи рес\р ж\е адамдардың бүкіл қызметінің нәтижесінде өзгеретін, олардан жасалатын материалдар еңбек заттары ретінде көрінеді;

Адам\р олар арқылы еңбек процесінде заттарға әсер ететін еңбек қызметінің жинақталған рес\ры (еңб\құралдары, жабдықтар) еңб\құралдары ретінде көрінеді.