78. Нарықтың элементтеріне талдау

Нарық экономикасының қызмет етуі, нарықтың белгілі элеметтерінің болуын талап етеді. Осылардың жиынтығы нарық жүйесін құрайды.

Нарық экономикасының бірінші және өте маңызды элементі - өндірушілер мен тұтынушылар. Бұлар қоғамдық еңбек бөлінісі процесінде қалыптасады – біреулері тауарды өндіреді., екіншілері оны тұтынады. Тұтыну жеке тұтыну және өндірістік тұтыну болып бөлінеді. Жеке тұтынуда тауарлар өндіріс сферасынан шығып, адамдардың жеке қажеттіліктеріне пайдаланылады. Өндірістік тұтыну өндіріс процесін әрі қарай өңдеуге пайдаланады. Бұл жағдайда өндірушілер мен тұтынушылардың бір-бірімен байланысы, әрқайсының әрекеттерінің нәтижелерін айырбастау арқылы жүріп отырады. Нарық шаруашылығында бұл байланыстар тұрақты болады, мамандануға негізделеді және көтерме нарықтық келісімдер формасында жүреді.

Нарық экономикасының екінші элементін өндіріс орындарының корпоративтік басқаруына негізделген, меншіктің жеке немесе аралас формаларымен болжанған экономикалық оңашалану құрайды.

Нарық экономикасының үшінші маңызды элементі – баға. Бағаны жеке талдап танысайық. Бұл жерде тек екі мәселені ескертеміз. Бірінші, баға сұраныс пен ұсыныс нәтижесінде қалыптасады. Бұлардың сәйкестігі конъюктураға байланысты өзгеріп (тербеліп) отырады. Екінші – осы географиялық ауданда өндірілген тауарға нарықтық қатынастар әсерінің сферасын баға анықтайды. Осы сфераның шегін трансакциондық шығындар болжайды, яғни айырбаспен байланысты айналым шеғындары болжайды.

Нарық экономикасының төртінші, орталық буыны – екі құрылымнан, сұраныс және ұсыныстан тұрады. Нарықта сұраныс тауарларға қажеттілік болып көрінеді. Осы тауарларды тұтынушылар қалыптасқан бағамен ақшалай табыстарына сатып алады. Сұраныс өндірудің ең тиімді әдісін қолданудың және ресурстарды тиімді пайдаланудың стимулы болып табылады. Сұраныс пен ұсыныс материалдық игіліктерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы тұрақты байланыстарды қамтамасыз ететін, нарық механизмінің өте маңызды элементтері.

Нарық механизмінің бесінші элементі – бәсеке. Бұл пайданың жоғары болуын және осының негізінде өндіріс масштабын кеңейтуді қамтамасыз етеді. Бәсеке нарық субъектерінің өзара әсерінің және пропорцияларды реттеу механизмінің формасы болып табылады. А.Смит бәсекені нарықтың «көрінбейтін қолы» деген. «Көрінбейтін қол» идеясының мәні: адамдар өз мүдделеріне сәйкес, өздеоініңқара басының қамын ойластырып әрекет етеді. Осы әрекеттердің жиынтығы қоғам пайдасына шешіледі, қоғам экономикасын жандандырады. Бәсекенің басты қызметі экономиканың реттеушілерінің – бағаның, пайданың нормасының, проценттің, т.б. мөлшерін анықтау болып табылады.

Нарықтың маңызды элементтеріне нарықтық инфрақұрылым жатады. Нарық тауар биржаларының көтерме және бөлшек сауда құрылымдарының құрылып, қызмет етуін талап етеді.

79.нарықтық эк/ка жағдайында макроэк/қ тепе теңдікті сақтаудың тиімді жолдары.Қазақстандағы ең қиын да өзекті проблемалардың бірі-жұмыссыздық пен инфляция.Бұлар бір-бірімен тығыз байланысты және макроэкономикалық тепе-теңдіктің бұзылуына әкелетін жағдайладың бірі.Бұл проблемалар экономиға үлкен зиянын тигізеді.Айта кететін болсақ,инфляцияның экономикаға тигізетін кері әсерлері-өндірістің кедергісіне айналуы,баға деңгейінің өсуінен салықтың да өсуі,тауар тапшылығының өсуі,ақша-несие жүйесінің бұзылуы,бағаның өуі табыстың өсуінен жоғары болатындықтан,нақты табыстың азаюы.Инфляцияның әлеуметтік салдары да бар. Ол ұлттық табыстың қайта бөлінуіне әкеледі,тұрғындар үшін инфляция қосымша салық сияқты,бағалардың өсу қарқыны ақшалай табыстың өсуінен жоғары болады,сондықтан нақты табыс азаяды.Инфляцияның зардабы,әсіресе табысы шектеулі әлеуметтік топтар үшін ауыр болады.Ал жұмыссыздықтың салдарын қарастыратын болсақ,жұмыссыздық елдің жағдайына көптеген кері әсерлер тигізеді.Әлеуметтік жағдай төмендейді.Физикалық және психологиялық аурулар көбейеді,еңбек белсенділігі төмендейді.Ал экономика былай әсер етеді.Жұмыссыздарға көмек шығындары,ұлттық табыстың төмендеуі,салықтың аз жиналуы.

Бұл проблемаларды Қазақстан жағдайында қарастыратын болсақ,проблемалар қандай күрделі болмасын еліміз онымен тиімді күрес жүргізіп келеді.Осы орайда «Егемен Қазақстан» газетіне шыққан Жанар Айтжанованың мақаласын қарастыруға болады.Елдегі жұмыссыздық деңгейі осы жылдың қыркүйек айында 5,6пайызды құрады,бұл өткен жылмен салыстырғанда тұрақты төмендеу үдерісін көрсетеді.Жұмыссыздықтың қысқаруына бірқатар факторлар ықпал етті.Оның ішінде «Бизнестің жол картасы-2020» бағдарламасы маңызды рөл атқарды.Қазақстандағы жұмыссыздық пен инфляцияның деңгейін өткен жылмен салыстыратын болсақ,жұмыссыздық 2009 жылы 7,1 болса,2010 жылы 5,6 проц болды.Ал инфляция 2009 жылы 8,8, 2010 жылы 6,2 проц болды.Жүргізіліп отырған бағдарламалар банктерді бизнесті несиелеуге,ал бизнесті өңдеу өнеркәсібінің басым салаларындағы жаңа белестерді бағындыруға ынталандыра түсті.

Осы проблемаларды шешудегі менің ұсыныстарым.

Инфляцияға қарсы-1.шетелдерден келетін ақшаға шек қою,2.ұлттық валюта курсын көтеру қажет,3.бағаға тұрақты түрде бақылау жүргізу,4.мұнай мен газды теңгеге сатуымыз қажет.Сонда артық ақша басылмайтын болады.

Жұмыссыздыққа қарсы.

1.Жұмыссыздарды кәсіптік дайындау және қайта оқыту қажет.

2.шағын және орта бизнесті дамытуға көбірек микрокредиттер бөлу

3. «Бизнестің жол картасы-2020» сияқты бағдарламаларды көбейту қажет.

Қорытындылай келе,жұмыссыздық және инфляцияға қарсы тиімді күрес жүргізу арқылы макроэкономикалық тепе-теңдікті сақтауға болады.Дүниежүзілік шаруашылықпен интегра­ция­ланған Қазақстан экономикасы әлемдік экономиканың циклдік даму тенденция­ла­рына айтарлықтай тәуелді. Осындай жағ­дайда макроэкономикалық тұрақты дықтан циклдік көтерілулер кезеңінде эко­номиканың сапасын қамтамасыз етіп, оның “қызып лықты қамтамасыз ету үшін экономиканы мемле­кет­­тік басқарудың рөлі арта түседі. Сон­ кетуінен” сақтану үшін эко­но­ми­калық өсуді тежей тұру қажет, ал цикл­дік құлдыраулар кезеңінде инвести­ция­лық үдерістерді белсендіріп, өндірістің оңтайлы тепе-теңдігін сақтау талап етіледі. Осындай міндеттерді орындау үшін ақша-кредит, фискальдық, сондай-ақ, құрылым­дық сая­сат құралдарын тепе-тең пайдала­ну­ды қарастыратын макро­экономикалық саясатты жүзеге асыратын біртұтас жүйені қалыптастыру өте маңызды.2010-2012 жылдарға арналған респуб­ли­калық бюджеттің пара­метр­лері өткен жылы қа­был­данған және құлдырау сатысын еңсере отырып әрі осы сатыдан эконо­ми­каның тұрақтануы мен кө­терілу сатысына шығу жөніндегі бірқатар бюд­жеттік-салықтық саясатты қарасты­ратын Салық жә­не Бюджет кодекстерінің негізінде қалыптастырылды. Мәселен, са­лық заңнамаларына енгізілген өзгерістер экономиканы әртараптандыруға және экономикалық өсуді ынталандыруға қолдау жасауға бағытталған.Салықтық ауыртпалықтарды төмендету мақсатында бұрынғыға қарағанда 2014 жы­лы корпоративтік табыс салығы (КТС) став­касы екі есе азайтылмақ. Бюджеттің тепе-теңдігін сақтау үшін КТС ставкасын төмендету сатылап жүргізілетін болады, атап айтқанда, 2009 жылдың 1 қаңтарынан бастап ставка 30-дан 20 пайызға дейін тө­мен­детілді. Ол 2012 жылға дейін сақтала­ды да, 2013 жылдан 17,5 пайызға, ал 2014 жылдан бастап 15 пайызға төмендетіледі. Салықтарды төмендету негізгі қорларға ие болуға және модернизациялауға, сондай-ақ кәсіпкерлердің инвестициялық мүмкіндік­терін кеңейтуге қосымша қаржы көздерін ашатын болады.

80.Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының қызметі ж/е оны дамыту жолдары. Бағалы қағаздар нарығы арқылы бос капиталдың бір аядан капиnалға қажеттілік туатын екінші аяға аудару арқылы,мемлекеттің эк/қ ж/е әлеуметтік сұрақтарды шешуге көмектесетін жүйе боп табылады.бағ.қағаздар нар/ң ерекшелігі;банктік өнімге бәсекелес құралды шығару және халықтың,компания,қаржылық ұйымдардың жинақтарын нарық салаларына бөлу ретінде танылады.бағалы қағаздар нарығында негізгі қоғамға қажетті 2 міндеттер шешіледі:1)сатушылар мен сатып алушыларды кездестіре отырып,олардың эк/қ қатынастары дамиды.2)бағалы қағаздарға сұраныс пен ұсыныстың тепе-теңдігі жүргізіледі.қазақстандық бағ. қағаз нар/ң дамуының стратегиялық мақсаттарын анықтауда,экон/ң даму болашағының мақсаттары мен қағидаларын,сондайақ,эк/қ-әлеуметтік факторларды ескеру керек.осыған орай,бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу белсенді сипатта болуы шарт.сонымен қатар,реттеу эк/қ субъектілердің қызметтеріне жағымды жағдайларды құруға,нақты экон/ға инвестицияларды тартуға бағытталуы керек.қаз/н жағдайында,бағ.қағаздар нар.дамуының стратегиялық мақсаты ретінде қаз/қ эк/ға капиталды тарту мен қайта бөлу арқылы,ішкі инвестициялық белсенділікті ынталандыру мен республиканың әлемдік деңгейде позициясын тұрақтандыру механизмін құру болып табылады.тактикалық шаралар негізінде,интраверттік нарықтан,яғни өз шеңберінде даму,экстраверттік нарыққа,яғни эк/ң нақты сектордың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталуы жөн.мұнда бір жағынан,нарық инвесторларға максималды түрде ашық болу,екінші жағынан,эмитенттерге капитал тарту құралы ретінде өзекті болуы тиіс.сонымен,еліміздің бағ.қ,нар/ң дамуы мемлекеттің эк/қ-әлеуметтік мәселелерді шешумен қатар,алдағы ұзақ мерзімге бекіткен стратегиялық мақсатқа жетуге мүмкіндік береді