25.Лидерліктің тұлғалық теориясы немесе ұлы адамдар теориясы

Көшбасшылық 20-ғ-ң басында, менеджментті зерттеу басталған кезден бастап, адамдарды қызықтырады. Бірақ, алғашқы деңгейлі зерттеу 1930-50 жж. басталды. Олар ең басты, тиімді көшбасшылардың қасиеттері мен жеке мінездемелерін анықтауға бағытталған. Бұл қасиеттер теориясына, сонымен қатар «ұлы тұлғалар теориясы» деп аталып кеткен теорияға сәйкес, ең күшті көшбасшылар белгілі бір анықталған қасиеттерге ие. Бұл қасиеттерді анықтау, адамдарға көшбасшылыққа үйренуге мүмкіндік беретінін білдірді. Зерттеушілер көңілдерін, ең басты, білім мен ақыл деңгейі, жағымды келбет, әділеттілік, өзіне сену, ынталылық сияқты қасиеттерге бөлді. 1940 жж. жеке қасиеттер мен көшбасшылық арасындағы байланысқа көптеген анализдер жасады. Өкінішке орай, жүздеген зерттеулерге қарамастан, олар әр тиімді көшбасшыға тән қасиеттер тізімін құрастыра алмады. 1948 ж. Р. Стогдилл зерттеулерге кешенді анализ жасап, бұл көзқарас көптеген қайшы нәтижелер береді деген тұжырымға келді. Ол, шын мәнінде, көшбасшылар жоғары білім деңгейімен, жауапкершілігімен, сенімділігімен ерекшеленеді, бірақ бұл жағдайға байланысты деген тұжырымға келді. Уақыт өте ол, ғалым- бихевиористтердің көбі келіскен тұжырымдама жасады: «Адам белгілі бір қасиеттер комбинациясына байланысты көшбасшы бола алмайды». Бүгінгі күнде лидерлікті зерттеуге қатысты мыңдаған жұмыстар жүргізілген. Екі айнымалыны пайдалану арқылы (мінез-құлық динамикасы және жағдайлық деңгейі) лидерліктің негізгі топтарын бөлуге болады. Мінез-құлық динамикасы лидерліктің тұрақты жағдайда немес динамикада қалай қарастырылатынын бейнелейді. 2-ші өлшеуіш жағдайлық деңгеймен байланысты. 2 айнымалының комбинациясы ұйымдағы лидерлікті зерттеудің 4 түрлі тәсілін бөлуге әкеледі.

1 тәсіл. Лидерлік қасиеттерді талдауға негізделген тәсілдер.

2тәсіл.Лидерлікті кез-келген ұйымдық қоршаған ортада лидерге тән мінез-құлық үлгілерінің жинағы ретінде қарастырады.

3 тәсіл. Жеке адамдардың қасиетін нақты жағдайға байланысты зерттейді.

4 тәсіл. Лидерлік қасиеттерді жаңадан зерттейтін бірақ нақты ситуациямен байланысты жаңа тәсілдерді білдіреді.

Жеке адамдық қасиеттер тұрғысынан көзқарас лидерлікті жүйелі зерттеудің алғашқы қадамдары болды. 1900 жылдың басында көп ғалымдар қандай қаситтер, қандай мінез- құлық сипаттары кейбір адамдарды ұлы лидерлерге айналдырғандығы туралы мәселеге назар аударды. Бұл теория «ұлы адамдардың теориясы » деп те аталды. Стогдиль бойынша лидерді сипаттайтын 5 қасиет бар:

1. Ақыл-ой немес интелектуалдық қабілет

2. Басқа адамдарға үстемдік ету.

3. Өз-өзіне деген сенімділік

4. Белсенділік

5. Істі жақсы білу.

Лидерлікті зерттеудің келесі тұжырымдамалары лидерлік қасиеттердің келесі топтарын бөледі:

1. Физиологиялық

2. Психологиялық немес эммоционалдық

3. Ақыл-ой немес тнтеллектуалдық

4. Жеке іскерлік

Бихевиоралды көзқарас өкілдері басшылар жеке бас қасиеттері бойынша жіктеледі деп есептейді.Бұл теориялар басшы не іст және өзінің жетекшілік қызметін атқару кезінде қалай әрекет ететінін талдауға жұмылдырылған.Басшылық континуумі.Басшы берілген жайтқа басқару іс-қимылдарынң қай түрі ең сәйкес келетінін шешуде жиі қиналады.Мысалы,ол өзі шешім қабылдағаны дұрыс па әлде юағыныштыға тапчырған жөнбе,бұл жөнінен жасқаншақтық білдіруі мүмкін.Басшы әрекеттері белгілі бір дәрежеде әкімшілік берген өкілітеттілікке сондай-ақ шешім қабылдау кезінде бағыныштыларға берілген еркін таңдау деңгейіне байланысты.Суппортивті теория.Лайкерт бойынша жұмысқа бейімделген басшы өз қарамағындағылардың жұмысын анықтап берілген тапсырмалардың қатаң орындалуына қатаң бақылау орнатады,өнімділікті жоғарылатуды ынталандыруда құлшындыратын мотивтер пайдаланды, өнімнің стандарт мөлшерін шығаруға қажетті уақытты зерттеу сияқты әдістер қолд.Екіншіден қызметкерлерге бейімделген басшы өз назарын бағыныштылар мәселелерінің субьективті аспектілері және жұмысшы топтарын анықтауға бағыттайды.