76. Қылмыстық жазаның ұғымы, белгілері мен мақсаттары.

Қойылған міндеттерді орындау үшін Қылмыстық Кодекс қылмыстық жауапқа тартудың негізін және жеке адам, қоғам, мемлекет өміріне қандай қауіпті іс қимыл қылмыс болып табылатындығын, жасалған қылмысқа қандай жаза, қылмыстық құқытық шаралар қолданылатынын белгілейді. Қылмыспен күресу барысында мемлекет әр түрлі әдістер мен шаралар қолданады. Сондай әдістердің бірі – жаза. Жаза - өзіндік ерекшеліктері мен алдына өойған мақсаттары бар, мемлекеттің мәжбүрлеу шарасы. Қылмыстық Кодекстің 38-бабына сәйкес жаза дегенімз соттың үкімі бойынша тағайындалатын мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы. Жаза қылмыс жасауға кінәлі деп танылған адамға қолданылады және ол адамды құқытары мен бостандықтарынан Қылмыстық кодекспен көзделген айыру немесе оларды шектеу болып табылады. Жазаның мақсаты әлеуметтік әділеттілікті қалпына келтіру, сондай ақ сотталған адамды түзеу және сотталған адамның да, басқа адамдардың да жаңа қылмыстар жасауынан сақтандыру мақсатында қолданылады. Жаза тән азабын шектіруді немесе адамның қадір қасиетін қорлауды мақсат етпейді. Қылмыстық жаза тек қана мемлекеттің атынан соттың үкімімен тағайындалады. Жаза тағайындау туралы күшіне енген соттың үкімі барлық мемлекетті және мемлекеттік емес ұйымдарға, мекемелерге, бірлестіктерге міндетті және Қазақстан Респубилкасы аумағында міндетті түрде орындалуға жатады. Сот үкімімен тағайындалған жаза жекелік сипатта болады, яғни басқа адамдарға қатысы жоқ, тек қылмыс жасаған тұлғаға ғана тиісті. Жазаны орындау мемлекеттің күшімен, ықпалымен іске асырылады. Мемлекеттік мәжбүрлеу шарасы ретінде тек жаза тек қылмыс секілді құқық бұзушылыққа ғана қолданылады. Жазаның міндетті түрдегі қасиеті жазалау, жаза беру болып табылады. Жазалау, жаза беру дегеніміз жазаның мәжбүрлеу, күштеу сипаты, сотталған тұлғаға заң шеңберінде белгілі бір құқықтар мен міндеттерді атқарудан айыру және оның құқытарын шектеу. Жаза міндетті түрде қылмыскерге белгілі бір тән, жан, материалды зияндар шектіреді. Жазаның жазалау бөлшектері оның қорқыту сияқты қасиетін білдіреді. Сондықтан жазалау жазаның ауырлық дәрежесін, сипатын көрсетеді.

77. Қылмыстық жазалардың жүйесі мен түрлері

Жасалған қылмыстың ауырлығы мен қоғамдық қауіптілігіне байланысты мынандай жазаның негізгі түрлері қолданылады: айыппұл салу, белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру, қоғамдық жұмыстарға тарту, түзеу жұмыстары, әскери қызмет бойынша шектеу, бас бостандығын шектеу, қамау, тәртіптік әскери бөлімде ұстау, бас бостандығынан айыру, өлім жазасы қолданылуы мүмкін. Сонымен бірге сотталғандарға негізгі жазалардан басқа мынадай қосымша жазалар: арнаулы, әскери немесе құрметті атағынан, сыныптық шенінен, дипломатиялық дәрежесінен, біліктілік сыныбынан және мемлекеттік наградаларынан айыру, мүлкін тәркілеу қолданылуы мүмкін. Айыппұл салу және белгілі бір лауазымды атқару немесе белгілі бір қызметпен айналысу құқығынан айыру және қоғамдық жұмыстарға тарту жазалаудың негізгі де қосымша да түрлері ретінде қолданылуы мүмкін. Соңғы кезде бұқаралық ақпарат құралдарында көп пікірталас тудырып отырған мәселелердің бірі жазаның негізгі және ерекше түріне жататын, адамды өмірінен айыратын - өлім жазасы. Қазақстан Республикасы қылмыстық кодексінің 49-бабына сәйкес өлім жазасы – ату жазасы адамның өміріне қол сұғатын ерекше ауыр қылмыстар үшін, сондай ақ соғыс кезінде немесе ұрыс жағдайында мемлекеттік сатқындық, бейбітшілікке және адамзаттың қауіпсіздігіне қарсы қылмыс және ерекше ауыр әскери қылмыстар жасағаны үшін ғана ең ауыр жаза ретінде қолданылуы мүмкін. Өлім жазасы әйелдерге, сондай ақ он сегіз жасқа толмай қылмыс жасаған адамдарға және сот үкім шығарған сәтте алпыс бес жасқа толған еркектерге тағайындалмайды. Қазақстан Республикасы Президенті өлім жазасын орындауға мораторий енгізген кезде, өлім жазасы туралы үкімді орындау мораторий қолданылған уақытта тоқтатыла тұрады. Өлім жазасы туралы үкім ерте дегенде ол күшіне енген сәттен бастап бір жылдан кейін, сондай ақ өлім жазасын орындауға мораторийдің күші жойылғаннан соң ерте дегенде бір жыл өткеннен кейін орындалады. Өлім жазасы кешірім жасау тәртібімен жазаны ерекше режимдегі түзеу колониясында өтеу арқылы өмір бойы бас бостандығынан айыруға немесе жиырма бес жыл мерзімге бас бостандығынан айыруға ауыстырылуы мүмкін. Өлім жазасына кесілген адамдардың, өлім жазасын орындауға мораторийдің енгізілгенге дейін өтініш бергеніне немесе бермегеніне қарамастан, кешірім жасау туралы өтініш беруге құқығы бар. Жаза тағайындау қылмыстық құқықтың жалпықұқықтық және ерекше салалық қағидаттарын білдіретін белгілі қағидаттарға негізделеді. Ондай қағидаттарға: заңдылық, ізгілік, әділеттілік, жазаның тағайындалуының негізділігі, жазаның даралығы, қылмыстық қуғын сүргінді үнемдеу жатады.