Частка 2. Акцэнталогія. Націск

2.1. Акцэнталогія як навука

2.2. Асаблівасці націску ў беларускай мове

2.1. Акцэнталогія – раздзел мовазнаўства, што вывучае сістэму націску ў мове, месца яго пастаноўкі ў словах, спалучэннях слоў.

Слова акцэнт (ад лац. accentus ‘націск’) у лінгвістыцы мае два значэнні ‘націск у слове’ і ‘асаблівасці вымаўлення, уласцівыя таму, хто гаворыць на чужой мове’.

2.2. Націск – выдзяленне аднаго са складоў слова з дапамогай гукавых сродкаў.

У беларускай мове націск разнамесны (свабодны), ён не толькі надае фанетычную акрэсленасць словаформе (глядзець на ваду, прачытаны, рукапіс), але і сам па сабе можа служыць сродкам адрознення сэнсу (фанематычная функцыя): адсыпаць – адсыпаць, вараны – вараны. Разнамесны націск беларускай мовы можа быць рухомым (двор – на двары, рука – рукі) і нерухомым (лета – летам – летні – лецейка).

У тых выпадках, калі норма дапускае два націскі, а сэнс слова не мяняецца, узнікаюць акцэнталагічныя дублеты (варыянты): галлё – голле, насланнё – насланне, раніцай – раніцой, навокал – навакол, шаўковы – шоўкавы. Па-за іх межамі знаходзяцца словы, дзе адзін з варыянтаў з’яўляецца адхіленнем ад літаратурнай номы: галуб (замест голуб), про́цэнт (замест працэ́нт), знахар (знахар), догавар (дагавор) і інш. Адной з прычын ненарматыўнай пастаноўкі націску ў беларускіх словах з’яўляецца ўплыў рускай мовы. Параўнайце: руск. верба, талант, дочка, одиннадцать – бел. верба (замест вярба), талант (талент), дочка (дачка), адзінаццаць (адзінаццаць).

У шматскладовых складаных і складанаскарочаных словах, акрамя асноўнага, паяўляецца дадатковы, так званы пабочны націск: до̀браўпарадкаваны, у̀льтрафіялетавы.

Інтанацыйна-рытмічнае выдзяленне асобных слоў у межах фразы ажыццяўляецца з дапамогай лагічнага націску.

Большасць службовых слоў у беларускай мове не мае націску. Такія словы называюцца клітыкамі. Сярод іх выдзяляюць праклітыкі (ненаціскныя словы, што прымыкаюць спераду да націскных: пад акном, на стале) і энклітыкі (ненаціскныя словы, што стаяць пасля націскных: ён жа, сказаў бы).

Веданне акцэнталагічнай нормы – істотны элемент культуры маўлення ў цэлым.

Запомніце некаторыя словы, якія ў беларускай мове маюць націск не такі, як іх рускія адпаведнікі:

Беларуская мова	Руская мова
не бы́ў	не был
адзіна́ццаць	одиннадцать
чатырна́ццаць	четырнадцать
хто-не́будзь	кто-небудь
васьмёра	восьмеро
дзевя́цера	девятеро
аку́нь	окунь
знаха́р	знахарь
шасцёра	шестеро
прыно́сіць	прыносить
валасы́	волосы
худзе́нькі	худенький
мо́мант	момент
та́лент	талант
галаву́ (В. скл.)	голову
спіна	спина
вятры	ветры
паро́ўну	поровну
шаўко́вы	шёлковый
суадно́сіць	соотносить
звоніць (3 ас.)	звонит
фарфо́р	фарфор
шэ́сцьдзесят	шестьдесят
старэ́нькі	старенький
аднаразо́вы	одноразовый
ко́ней	коней
адско́чыць	отскочить
марынава́ны	маринованный
стапта́ны	стоптанный
гліня́ны	глиняный
кідацца	кидаться