Частка 1. Фанетычная сістэма беларускай мовы. Арфаэпія

1. Фанетыка. Аб’ект вывучэння фанетыкі, яе задачы

2. Фанетычныя асаблівасці беларускай літаратурнай мовы

3. Арфаэпія як рэалізацыя фанетычнай сістэмы

4. Асноўныя правілы вымаўлення націскных і ненаціскных галосных

5. Асноўныя правілы вымаўлення зычных і іх спалучэнняў

6. Адхіленні ад літаратурных нормаў вымаўлення і іх прычыны

1.1. Фанетыка (ад грэч. рhoneticos – гукавы) – раздзел мовазнаўства, што вывучае гукавыя сродкі мовы. У беларускай мове налічваецца 39 зычных гукаў, кожны з якіх мае адметныя артыкуляцыйныя прыкметы, і 6 галосных. Беларуская мова належыць да кансанантнага тыпу моў (ад лац. consonans – зычны), у якіх большую функцыянальную ролю выконваюць зычныя гукі.

Прадметам вывучэння фанетыкі з’яўляюцца такія моўныя адзінкі, як гук, склад, націск, інтанацыя, фанетычнае слова, сінтагма, фраза.

Адной з асноўных задач фанетыкі як навукі з’яўляецца вывучэнне фанетычнай сістэмы мовы. Другая задача – вывучэнне заканамернасцей спалучэння гукаў у словы, утварэнне складоў і аб’яднанне іх у адзінае цэлае з дапамогай націску.

1.2. Асаблівасці фанетычнай сістэмы беларускай мовы:

• наяўнасць зацвярдзелых гукаў, што не маюць адпаведных парных мяккіх: [ж], [ш], [дж], [ч], [р], [ц] (рэформа, джобер, журнал, чэк, цана);

• ужыванне ў большасці слоў фрыкатыўнага гука [г] (выбухны [г΄] вымаўляецца ў невялікай колькасці запазычаных лексем: гузік, ганак, гестка, агрэст, рэзгіны, гонта, мазгі і інш.): гандаль, гільдыя, скарга;

• наяўнасць прыстаўных галосных [а], [о], [і] перад санорнымі [р], [м], [л], калі пасля санорных ідзе іншы зычны (імгла, ільготы, аржаны), і прыстаўных зычных [в], [г] (возера, вопіс, Ганна). У моўнай плыні, калі папярэдняе слова заканчваецца на галосны, прыстаўны не развіваецца: многа льгот;

• мяккія [дз’], [ц’], што паходзяць з [д], [т] (“дзеканне” і “цеканне”): Параўн.: мэта – на мэце, бюджэт – у бюджэце, пасада – на пасадзе.

• наяўнасць зычнага гука [ў], які можа вымаўляцца на месцы этымалагічнага [в] у становішчы пасля галоснага перад зычным ці пасля галоснага ў канцы слова (банкаўскі, галоўны, заўтра, каціроўка), а таксама на месцы этымалагічнага [л] пасля галоснага ў канцы дзеяслова прошлага часу м. р. адз. ліку (рэкламаваў, маляваў) і ў сярэдзіне некаторых слоў (шоўк, доўг);

• падаўжэнне зычных (за выключэннем губных і зычнага р): асяроддзе, даследаванне, жыццё, планаванне.

1.3. Арфаэпія (ад грэч. оrthos – правільны і epos – вымаўленне, слова) – гэта сукупнасць правілаў (нормаў літаратурнага вымаўлення) і навука аб гэтых правілах.

Прадметам арфаэпіі з’яўляюцца гукі з пункту гледжання іх якасці ў моўнай плыні. Арфаэпія як навука аб правілах літаратурнага вымаўлення непарыўна звязана з фанетыкай. Фанетыка выяўляе і апісвае заканамернасці гукавой сістэмы мовы, а арфаэпія выкарыстоўвае вынікі гэтага апісання для правілаў і нарматыўных рэкамендацый.

1.4. Асноўныя правілы вымаўлення галосных гукаў:

• усе галосныя пад націскам вымаўляюцца выразна, як і асобныя гукі: бізнес, іпатэка, рынак, выдаткі, бонус;

• ненаціскныя [а], [о], [э] пасля цвёрдых зычных вымаўляюцца як гук [а] (цана, дагавор). Некаторыя словы з націскнымі складамі ро, ло, рэ не падпарадкоўваюцца аканню (глотка – глыток, хрэст – хрысціць, кроў – крыві);

• пасля мяккіх зычных галосныя [а], [о], [э] вымаўляюцца як [а] толькі ў першым складзе перад націскам (яканне на пісьме абазначаецца літарай я): ануляванне, дзяржаўны, звяно, святло. Вымаўленне [а] на месцы ненаціскнога [э] характэрна для часціцы не і прыназоўніка без, калі яны стаяць перад словам з націскам на першым складзе: н[а] быў, б[а]з дыму. Ва ўсіх іншых ненаціскных складах пасля мяккіх зычных ў спрадвечна беларускіх словах вымаўляецца гук [э] (возера, забеспячэнне). На месцы спрадвечнага (этымалагічнага) [а] і ў ненаціскных складах вымаўляецца гук [а] (сувязь, лямантаваць);

• гук [і] як пад націскам, так і ў ненаціскным становішчы вымаўляецца выразна. У пачатку слова і пасля галосных у сярэдзіне слова пад націскам перад [і] вымаўляецца [j] або [jі]: кра[jі]на (выключэнне складаюць іншамоўныя словы, у якіх перад пачатковым [і] не развіваецца прыстаўны [j]: імпарт, інфляцыя, Індыя). Злучнік і пасля галосных таксама можа вымаўляцца як [j]: сястра [j] брат. Пасля цвёрдых зычных (апрача [г], [к], [х]) на стыку слоў, частак складаных слоў, прыстаўкі і кораня ненаціскны [і] можа замяняцца гукам [ы]: мед[ы]нстытут, ад[ы]менны, сын [ы] брат;

• у большасці запазычанняў не пад націскам пасля цвёрдых зычных захоўваецца [э]: рэкорд, дэпанент. Толькі ў некаторых даўніх запазычаннях [э] замяніўся на [а]: адрас, рамонт, сакратар. У асобных словах адбылася замена [э] на [ы]: канцылярыя, почырк, цырымонія. Большасць іншамоўных слоў захaвала [э] у першым пераднаціскным складзе і пасля мяккіх зычных (няма якання): герой, сезон, легенда.