Тақырып 6. Бағалы қағаздар нарығы, оның функциялары және құрылымы.

Бағалы қағаздар нарығын оны шығару бойынша және оның (бағалы қағаздар нарығының) қатысушылары арасындағы бағалы қағаздардың айналасы бойынша экономикалық қатынастардың жиынтығы ретінде анықтауға болады. Бұл тұрғыдан алғанда ол кез келген басқа тауар нарығының анықтамасынан ерекшеленбейді. Зерттелетін нарық объектісін жеке-дара салыстырғанда ғана айыр­машылық пайда болады. Бағалы қағаздар нарығының номенкла­турасы қандай да бір жеке тауар нарығына емес, тұтас тауар нарығына сәйкес келеді әрі кез келген елдің қаржы нарығының құрамдық бөлігі болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының негізін тауар нарығы, ақша және ақшалай капитал құрайды.

Бұл нарық түрлерінің жіктелімі бағалы қағаз түрлерінің жіктеліміне ұқсайды және былайша ажыратылады:

• халықаралық және ұлттық бағалы қағаздар нарығы;

• ұлттық және аймақтық (аумақтық) нарықтар;

• нақты бағалы қағаз түрлерінің нарықтары (акция, обли­гация және т.б.);

• мемлекеттік және корпорациялық (мемлекеттік емес) бағалы қағаздар нарығы;

• бастапқы және туынды бағалы қағаздар нарығы.

Бағалы қағаздар нарығының функциясын шартты түрде екі топқа бөлуге болады: жалпы нарықтық және өзіндік ерекшелігі бар функция. Функцияның бірінші тобына мыналарды жатқы­зуға болады:

• коммерциялық – осы нарықтағы операциялардан пайда алу функциясы;

• мақсатты – нарықтық бағаны қалыптастыратын процесті, олардың ұдайы қозғалысын және т.б. қамтамасыз етеді.

• ақпараттық – яғни, нарық өз қатысушыларына сауда объектілері мен оның қатысушылары туралы нарықтық ақпараттарды жеткізеді;

• реттеуші, ондағы нарық сауда және оған қатысудың ере­жесін, қатысушылардың арасындағы дау-таласты шешу­дің тәртібін жасайтын болса, артықшылықтарды, бақы­лау органын немесе басқару органын және т.б. белгілейді.

Өзіндік ерекшелігі бар бағалы қағаздар нарығының функ­циясына мыналарды жатқызуға болады:

• қайта бөліну;

• баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандыратын функция.

Қайта бөлну функциясы үш қосалқы функцияға бөлінеді:

• нарық қызметінің салаларына ақша қаражаттарды қайта бөлу;

• ең алдымен халықтың жинақ ақшаларын өнімсіз форма­дан өнімді формаға ауыстыру;

• инфляциялық емес негізде, яғни айналысқа қосымша ақ­шалай қаражатты шығармай мемлекеттік бюджет тап­шылығын қаржыландыру.

Ал, баға және қаржы тәуекелдіктерін сақтандырушы функ­цияға немесе хеджирлеуге келетін болсақ, ол туынды бағалы қағаздар фьючерлік және опциондық келісім-шарттар пайда болғаннан кейін қолданысқа ене бастады.

Бағалы қағаздар нарығындағы сауда тәсілдерінің ұстанымы тұрғысынан мыналарды бөліп көрсету қажет:

• алғашқы және қайталамалы;

• ұйымдастырылған және ұйымдастырылмаған;

• биржалық және биржадан тыс;

• дәстүрлі және компьютерлендірілген;

• кассалық және мерзімді нарықтар.

Бағалы қағаздар нарығы сауда-саттық және өсімқорлық операцияларының іс-тәжірибесімен байланысты пайда болды. Олар алғашқы бағалы қағаздар – вексельдер мен коносамент­тер­дің пайда болуына себепкер болды. Ал, олар одан ары мем­лекеттің эмиссиялық қызметі мен акционерлік қоғамдардың пайда болуымен байланысты дамыды. Капиталдың бағалы қағаз­дарға кең ауқымды инвестициялануы XIX ғасырдың ортасында басталды. Бұл уақыт аралағында бағалы қағаздардың нарығы айтарлықтай дамыған болатын. Оның қатысушы топтары да анықталып үлгерді. Оның алғашқы қатысушылары – банк иелері мен жеке трейдерлер ретінде алға шыққан жеке тұлғалар, содан кейінгісі заңды тұлғалар. Бүгінгі таңда бір мезгілде эмитент және трейдер болып табылатын бағалы қағаздар нарығының қатысушыларын бірнеше негізгі топқа бөлуге болады.

1. Жоғары имиджі бар мемлекет, муниципалиттер, аса ірі ұлттық және халықаралық компаниялар. Олардың бағалы қағаз­дарды шығаруы және оны жүзеге асыруы көп қиындық тудырмайды: оларды әрдайым үлкен мөлшерде қабылдай беруге болады. Бұл мемлекеттік және муниципалдық бағалы қағаздар жоғары табысты әрдайым қамтамасыз ете бермейді, алайда олардың сенімділік деңгейі жоғары. Сол себепті де халықтың кейбір бөлігі (зейнеткерлер, жалғыз бастылар, асыраушысынан айрылған немесе қамқоршысы жоқ отбасылар және т.б.) қатерге бастарын тікпей-ақ, өз қаражаттарын осындай қағаздарға салуды жөн көреді.

2. Бағалы қағаздармен операцияларды жүзеге асыратын қаржылық институттары (коммерциялық және инвестициялық банктер, сақтандыру қоғамдары, зейнетақы қорлары және т.б.). Олардың көбісі әр түрлі инвесторлардың (заңды және жеке тұлғалардың) қаражатын біріктіреді және олардың қаражатын табыс түсіретін бағалы қағаздарға салудың мүмкіндіктерін іздес­тіреді. Олар акцияның бақылау пакеттерін иеленуге ұмтылады немесе тәукелдіктен қашып, өз капиталдарын экономиканың әр түрлі салаларына орналастырады.

3. Жеке инвесторлар – жеке тұлғалар, оның ішінде, вен­чурлық бизнестегі шағын кәсіпорындардың иелері.

4. Бағалы қағаздар нарығның кәсіби қатысушылары. Олар қажетті ақпараттармен қамтамасыз етілсе, бұл олардың бағалы қағаздармен операцияларды жүргізуін оңайлатады. Бір немесе бірнеше қызмет түрлерімен айналысу құқығына тиісті лицензия алуы үшін қаржы нарығының кәсіби қатысушыларына бірқатар талаптар қойылады:

• заңды тұлғалар штатына тиісті қызметпен айналысу құқығына біліктілік куәлігі бар мамандар қажет болған жағ­дайда қойылатын біліктілік талабы. Бұл талап қалыптасқан әлемдік іс-тәжірибеден алынып отыр. Нарықтық экономикасы дамыған барлық елдерде арнайы білімі бар тұлғалар ғана қаржы нарығында клиенттермен жұмыс істеуге жіберілді;

• бағалы қағаздар нарығының кез келген кәсіби қаты­сушысы заңға сәйкес ұйымдастырушылық-құқықтық формада акционерлік қоғамға тіркелетін жағдайда оның ұйымдастыру­шылық-құқықтық формасына қойылатын талап;

• қаржылық талап – бұл кәсіби қатысушының өзіндік капиталының жеткілікті болу деңгейі. Таза өзіндік капитал – бұл кәсіпорын активтері минус оның міндеттемелері. Жарғылық капитал – заңды тұлғаның құрылтайшыларды немесе акционер­лерді қатыстыру арқылы істі ұйымдастыру үшін салым ақша ре­тінде тартатын қаражаты. Өкілетті органдар жарғылық капи­талдың емес, өзіндік капиталдың жеткілікті болу деңгейін белгілейді.

Кәсіби қатысушыға өз қаражатын сеніп тапсырған инвестор өз активінің барлық қатерден сақталатынына сенімді болады. Инвесторды кәсіби қатысушының мәселелері толғандыр­майды. Сондықтан да соңғысының өзіндік капиталы инвес­тормен есеп айырысуына жеткілікті болуы қажет, содан кейін ғана өз уәдесінде тұрмаған контрагенттермен, банктермен және т.б. байланысты туындаған проблемаларын өзі шешеді.

Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық бағалы қағаздар мынадай санаттарға бөлінеді:

Негізгі бағалы қағаз. Олардың негізінде қандай да бір активке, әдетте, тауарларға, ақшаға, капиталға, мүліктік әр түрлі ресурс­тарға және т.б. мүліктік құқық жатады.

Туынды бағалы қағаз – бұл қандай да бір базиске арналған бағалы қағаз: базистік активтер бағаларына, проценттік мөлшер­мелерге, индекстерге арналған. Базистік активтерге тауарлар (мұнай, алтын, астық және т.б.), негізгі бағалы қағаздар (ак­циялар, облигациялар және т.б.) жатады. Туынды бағалы қағаз­дарға мыналар жатады: фьючерстік шарттар (тауар­лық, валюталық, проценттік, индекстік және т.б.), варранттар, құқық және еркін айналыста болатын оциондар.

Үлестік бағалы қағаз кәсіпорын таратылғанда өз иесінің мүліктің бір бөлігіне ие болу құқығын бекітіп береді, өз иесіне жарғылық капиталды құруға қатыстыратын мүмкіндік береді, пайданың бір бөлігін алуға және кәсіпорынды басқаруға қаты­суына құқық береді. Үлестік бағалы қағаздарға барлық акция­лардың түрлері, инвестициялық пайлар жатады.

Борыштық бағалы қағаз қарыз иелері мен эмитенттері арасындағы қарыз қатынасын бейнелейді. Олар оны сатып алу міндетін және белгілі бір процент төлеу міндетін өз мойын­дарына алады. Борыштық бағалы қағаздың үлгілеріне облига­цияларды, ипотекалық куәліктерді, қазынашылық міндетте­мелерді, ҚР Ұлттық банктің ноталарын жатқызуға болады.

Бағалы қағаздардың меншік құқығын жүзеге асыратын фор­малар бойынша мыналар бөліп көрсетіледі:

Атаулы бағалы қағаз олардың барлық иелеріне сәйкестендіруді қарастырады. Иелері туралы ақпарат тізілімінде болады, ал осы бағалы қағаздармен бекітілген меншік құқығының басқаға өтуі оларды сәйкестендіруді қажет етеді.

Ордерлік бағалы қағаздар, ол бойынша құқық бағалы қағазда аталған тұлғаға тиесілі болады және осы құнды қағазда табыс­тау жазуын индоссаментті орындау жолымен беріледі. Оның үлгілеріне векселдер, ипотекалық куәлік жатады.

Ұсынылмалы бағалы қағаз – осы қағазбен куәландырылған құқық оны ұсынатын адамға тиесілі болады. Осы бағалы қағазға бекітіліп берілген құқықты жүзеге асыру үшін аталмыш бағалы қағазды ұсынса жетіп жатыр.

Құжаттандырылған – қағазбен тасымалдаушыға эмитенттеледі.

Құжаттандырылмаған – шотқа жазу жолымен эмитенттеледі.

Нарықтық бағалы қағаз – бағамдық айырмашылық ретінде одан табыс алуға мүмкіндік береді.

Инвестициялық бағалы қағаз – дивидендтер, купондар, про­центтер түрінде осы бағалы қағаз бойынша ағымдағы табысты алу мақсатында ұзақ мерзімге сатып алынады.

Қайтарылымды бағалы қағаз – мерзімнен бұрын өтелуі мүмкін.

Қайтарылымсыз – айналыс мерзімі біткенше айналыстан алынбайтын бағалы қағаз.

Қазақстан Республикасының заңына сәйкес бағалы қағаздың мынадай түрлері айналысқа түседі:

• мемлекеттік бағалы қағаздар;

• акциялар;

• облигациялар;

• коносаменттер;

• ипотекалық куәліктер;

• туынды бағалы қағаздар;

• жай қоймалық куәлік;

• қосарлы қоймалық куәлік (қоймалық + кепілдікті куәлік);

• ҚР-дағы айналысқа жіберілген шетелдік эмитенттің құнды қағазы;

• Заң актілерімен белгіленген тәртіпте құнды қағаздардың қатарына жатқызылған басқа да құжаттар.

Акция оны (акцияны) ұстаушының (акционердің) акцио­нерлік қоғамға түскен пайданың бір бөлігін дивиденттер түрінде алу құқығын, оның істерін және мүліктің бір бөлігін акционерлік қоғам таратылғаннан кейін қалатын басқаруға қатысу құқығын куәләндыратын бағалы қағаз болып табылады.

Акция – акционерлік қоғамның капиталына қатысуға мүм­кіндік беретін бағалы қағаз. Оны мемлекеттік органдар емес, тек акционерлік қоғамдар ғана шығарады. Бұл арада корпорациялар қалыптастыратын капитал корпорация таратылғанда қарыз капиталы ретіндегі (оның ішінде облигация ретіндегі) міндетте­мелер төленбегеннен кейін екінші кезекте орны толты­рылатын өзіндік капиталдың құрамдық бөлігі болып табылады. Акцио­нерлер өздері салған акция сомасының мөлшерінде ғана қоғам міндеттемелеріне жауап береді. Сондықтан эмитент банкротқа ұшыраған жағдайда акцияға инвестицияланған ақшаны қайта­рып алудың кепілдігі болмайды.

Акцияларды былайша жіктеуге болады:

1. акция бір акционерден екіншісіне берілетін тәсілі бойын­ша мыналарға бөлінеді:

• атаулы;

• ұсынбалы.

Атаулы акция – оның (атаулы акцияның) иелері міндетті түрде акционерлердің тізіліміне тіркеледі.

Ұсынушының акциясы акционерлердің тізіміне тіркелмейді. Әдетте, АҚ олардың иелерін білмейді. Бұл акцияның нақты иесі ғана акционердің меншік құқығын растай алады.

2. Табысты алудың құқығына қарай:

• жай;

• артықшылықты.

Бұлардың арасындағы негізгі айырмашылық мынада: артық­шылықты акциялар бойынша дивиденттер АҚ-ның таза табы­сының мөлшеріне қарамастан әрдайым төленеді. Қоғам тара­тылған жағдайда артықшылықты акция ұстаушылар басқа акцио­нерлерге қарағанда өздеріне тиесіліні алдымен алады, алайда номинал құнының орнын олардың акциялары толтыратын дивиденттерді толық алмайды. Сондай-ақ, компания таратылғанда да артықшылықты акция ұстаушыларының мүдделері несие берушілердің талаптары қанағаттан­дырылғаннан кейін ескеріледі, алайда жай акция ұстаушыларының талаптары қанағаттандырылмастан бұрын ескеріледі.

Өз кезегінде артықшылықты акцияларды мыналарға жік­теуге болады:

• кумулятивті – егер дивиденттер уақытылы төленбесе, онда олар жинақталып, кейін толық көлемде төленуі мүмкін;

• қайтымды басқа акцияларға қарағанда олар өздеріне тән мерзімсіздік секілді өзгешелігіне қайшы келетін эми­тенттермен өтелуі мүмкін;

• айырбасталымды – осы эмитенттің жай акцияларының белгілі бір көлеміне айырбасталуы мүмкін;

• дауыс құқығы бар және ең аз шамадағы нақты дивидент­тердің мөлшеріне ие акциялар;

• дауыс құқығы болмайтын, ең аз шамадағы дивидент­тердің нақты мөлшеріне ие акциялар; бұл арада олар дивиденттерге қатысты артықшылықты құқықтарға ие болады және оларға қоғам таратылғаннан кейін қалған мүліктің бір бөлігін алуына мүмкіндік тудыратын артық­шылықты құқық беріледі. Егер дивиденд бұрынғы акция бойынша 3 айдың ішінде төленбесе, онда бұл акцияның иесіне АҚ-ты қайта құруға және таратуға, акционер­лердің құқығын шектейтін Жарғыға өзгерістер енгізуге қатысты мәселелерді шешуде дауыс құқығы беріледі.

Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес акционерлік қоғам құжаттандырылған формада атаулы акцияны ғана шығара алады. Ал, артықшылықты акцияларға келсек, Қазақстанда оның екі түрі бар: дауыс құқығы болмайтын, ең аз шамадағы диви­денттердің нақты мөлшеріне ие акциялар және дауыс құқығы бар, ең аз шамадағы дивиденттердің нақты мөлшеріне ие акциялар.

Облигация – бұл оны, номинал құны немесе басқадай мүліктік эквивалентті шығаратын тұлғадан осыларды өз иесінің алу құқығын куәландыратын бағалы қағаз. Облигация, сонымен бірге, өз иесіне оған тіркелген номинал құнынан немесе басқадай мүліктік құқықтан процентті алуына мүмкіндік береді.