Тақырып 14. Арнайы мамандандырылған қаржы-несиелік институттар

Қаржы нарығындағы үлкен бөлікті әр түрлі қаржылық ком­паниялар алады. Олар коммерциялық банктерден қол жетерлік және арзан несие ала алмайтын жеке тұлғалар мен кәсіпорын­дарға қысқа және орта мерзімді сонымен қатар лизингтік несиелерді беруге негізделеді.

Көбіне қаржылық компаниялар несиелерді жоғары деңгейлі тәуекелмен береді. Бұл ұйымдардың қаражаттары банктік несиелер есебінен, коммерциялық қағаздарды сатудан, ұзақ жә­не қысқа мерзімді міндеттемелерді эмиссиялау есебінен қалып­тастырылады. Олардың капиталының негізгі бөлігі – қарыз қаражаттары. Олардың меншік капиталына деген арақатынасы 10:1. Қаржылық компаниялардың көптеген депозиттік институт­тардан айырмашылығы – олар ұсақ депозиттерді тартпайды.

Қаржылық компаниялардың ұйымдастырушылық-құқықтық формасы әр түрлі болуы мүмкін: жеке меншік құқығындағы корпорациялар, ашық акционерлік қоғамдар, сонымен қатар, еншілес кәсіпорындар, толығымен өндірушілер, коммерциялық банктердің холдингтік компаниялары, өмірді сақтандыру бо­йынша компаниялар немесе басқада корпоративті меншік иелері толық ие болатын кәсіпорындар.

Қаржылық компанияларды былайша бөлуге болады.

• тұтынушылық несиелеумен айналысатын, мысалы, шағын ссудалар;

• кәсіпорындарды несиелеумен айналысатын;

• факторингтік;

• лизингтік;

• ипотекалық;

• инвестициялық компаниялар;

• алғашқы ұйымның өнімдерін сатып алуды қаржылан­дырумен айналысатын;

• «кэптивті» компаниялар;

• форфейтингті және т.б.

Факторингтік компаниялар коммерциялық банктердің хол­дингтік компанияларының еншілес кәсіпорындарын білдіреді және шот-фактураларды сатып алу мен дебиторлық қарыздар бойынша төлемдерді жинау арқылы өз клиенттеріне «несие береді».

Лизингтік компаниялар машиналарды, жабдықтарды әрі қа­рай сатып алу мүмкіндігі арқылы жалға берумен айналысады. Яғни, қымбат тұратын жабдықты сатып алуға жеткілікті ақшасы жоқ, шаруашылық жүргізуші субъекті сол жабдықтың меншік иесі әлі болмаса да, оны өз мақсаттарына пайдалана алады және оның құнын амортизацияны есептесе отырып, біртіндеп төлей алады.

Ипотекалықтар жерді және жылжымайтын мүлікті кепілге қою арқылы кішігірім көлемдегі несиелер береді. Олардың клиенттері тиісті несиелерді банктерден алуға мүмкіндіктері жоқ жеке тұлғалар болып табылады.

«Кэптивтік» деп бөлшек сауданың басты қатысушылары мен автомобиль өндірушілерінің бақылауындағы және өздерінің туған фирмаларының өнімдерін сатуды қаржыландыруға көмек­тесетін қаржылық сауда компаниялары аталады.

Инвестициялық компаниялар – бұл қаржылық ресурстарға мұқтаж Үкіметтік органдар мен жеке фирмалардың нарыққа қа­рыздық міндеттемелерінің және акцияларының жаңа шығары­лымдарын шығарумен айналысатын фирмалар. Осының бәріне қоса, бұл компаниялар бағалы қағаздарды сатуды аяқтағаннан кейін брокерлер мен дилерлер ретінде қайталамалы нарықты құрады. Бағалы қағаздарды тарату жариялық (андеррайтинг) ұсыныс түрінде немесе жеке тарату түрінде жүргізілуі мүмкін. Егер де компания бағалы қағаздарды бірінші әдіспен шығаратын болса, ол бұл шығарылымның қандай жолмен жүргізілетіндігін шешуі тиіс: қатаң міндеттемелер негізінде ме, әлде ең жақсы күш салу негізінде ме. Қатаң міндеттемелердің негізінде эмис­сияны тарату инвестициялық компания эмитенттінің инвесторы акцияларының барлығын сата ала ма, әлде жоқ па, соған қара­мастан, ақшаның бекітілген бір сомасын алатындығына кепілдік беретіндігін білдіреді. Екінші жағдайда компания ондай кепілдік бере алмайды, тек аталған эмиссияны тарату үшін оның тарапынан болатын барлық күш­-салуға уәде береді.

Бағалы қағаздардың таратылуы және сатылуымен қатар инвестициялық компаниялар қайталамалы нарықта брокерлік және дилерлік қызметтерді де көрсетеді. Бірақ, бизнестің көп­теген түрлеріне акцияларды ашық таратудың сай келмейтіндігін және жеке таратудың барынша қолайлы екендігін атап өткен жөн. Дәл осы жерде инвестициялық компанияның сатушы мен сатып алушы мәліметтерінен, сатылатын қағаздарға әділ баға қою кезінде көмек көрсетуден және бұл орайда андеррайтинг болмағандықтан, мәміленің өзінің жүргізілуінен тұратын рөлі артады.

Кейбір елдерде банктердің инвестициялық және коммер­циялық қызметін шектеу қарастырылған. Мысалы, АҚШ-та және Жапонияда. Онда мамандандырылған қаржылық институт­тардың кең желісі бар. Мұндай шектеулер қарастырылмаған елдерде коммерциялық банктер әдеттегі ассортимент шеңбе­рінде инвестициялық қызметтерді көрсетеді. Бұл жерден біз әмбебап банктік жүйені байқаймыз. Мұндай банктер еуропа елдеріне тән.

Несиелік серiктестiк - жеке және (немесе) заңды тұлғалар өз  қатысушыларының кредиттерге және басқа қаржылық, соның iшiнде банктiк қызмет көрсетуге деген қажеттерiн олардың ақшаларын жинақтау жолымен және Қазақстан Республикасының заңдарында тыйым салынбаған басқа да көздер есебiнен қанағаттандыру үшiн құрған заңды тұлға;  

Несиелік серiктестiктер жауапкершiлiгi шектеулi серiктестiктер нысанында құрылтай шарты негiзiнде құрылады және өз жарғысына сәйкес әрекет етедi. Несиелік серiктестiк оның мемлекеттiк тiркелген кезiнен бастап құрылды деп есептеледi.

Ол коммерциялық ұйым бола отырып, Қазақстан Респуб­ликасының қаржы нарығы мен қаржылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттігінің лицензиясы негізінде жекелеген банктік және басқа да операцияларды орындайды. Несиелік серіктестіктер мүлкіне меншік құқығы негізінде ие болады және ол оның қатысушыларының міндетті төлемдері мен қосымша жарналары, олар алған табыстар, сондай-ақ, ҚР-сының заңнамасымен тиым салынбаған басқа да көздер есебінен қалыптасады.

Несиелік серіктестіктерді мемлекеттік қолдау ауылшаруа­шылық өндірісін несиелеу үшін тиісті жылдың бюджеттерінде қарастырылған сома шегінде республикалық және жергілікті бюджеттердің қаражаттары есебінен жүзеге асырылуы мүмкін. Несиелік серіктестіктің құрылтайшылық құжаттары құрылтай­шылық келісім-шарт және жарғы болып табылады.

Ломбард дегеніміз қаржы нарығы мен қаржылық ұйым­дарды реттеу және қадағалау жөніндегі өкілетті органның және ҚР-сының Ұлттық Банкінің тиісті лицензиясы болған кезде ұлттық валютадағы банктік және басқа да операциялардың мына түрлерімен айналысуға құқығы бар, банк болып табылмайтын, заңды тұлғаны, коммерциялық ұйымды білдіреді:

• ломбардтық операциялар: депозитке салынған, жеңіл сатылатын бағалы қағаздарды және басқа да жылжитын мүлікті кепілге алу арқылы қысқа мерзімді несие беру;

• лизингтік қызмет;

• бағалы металлдары мен бағалы тастары бар, әшекей бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату;

• сейфтік операциялар: сейфтік жәшіктерді, шкафтарды және бөлмелерді кепілге қоюмен қоса, құжаттық түрде шығарылатын бағалы қағаздарды, клиенттердің құжат­тары мен құндылықтарын сақтау бойынша қызметтер.

Ломбардтық, лизингтік операцияларды, бағалы металдары мен асыл тастары бар, әшекей бұйымдарды сатып алу, кепілге қабылдау, есепке алу, сақтау және сату бойынша операцияларды жүргізуге арналған лицензия ҚР-сының қаржы нарығы мен қар­жылық ұйымдарды реттеу және қадағалау жөніндегі Агенттігі­мен беріледі.

Микрокредиттiк ұйым - Заңда белгiленген тәртiппен микрокредиттер беру жөнiндегi қызметтi жүзеге асыратын заңды тұлға.

Мақсатты микрокредит - қарыз алушыға микрокредит беру туралы жасалған шартқа сәйкес белгiлi бiр мақсаттарға пайдалану талаптарымен берiлген микрокредит.

Микрокредиттiк ұйым бiр қарыз алушыға арнап Қазақстан Республикасының республикалық бюджет туралы заңында тиiстi қаржы жылына белгiленген айлық есептiк көрсеткiштiң мың еселенген мөлшерiнен аспайтын, бiрақ бiр қарыз алушыға микрокредиттiк ұйымның меншiк капиталы мөлшерiнiң жиырма бес процентiнен аспайтын мөлшерде микрокредиттер бередi.