3.2. Мемлекеттің қаржысын басқару

Қаржыны басқару стратегиялық және оперативтік басқару болып ажыратылады. Стратегиялық басқаруды дәстүр бойынша мемлекеттік биліктің және басқарудың жоғары органдары – Парламент, Президент аппараты, Үкімет, Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі жүзеге асырады.

Қазақстан Республикасы Президентіне оның көптеген өкілеттіктерінің Парламентке өтуіне қарамастан көп жағдайда Президент аппараты арқылы қаржыны басқаруға үлкен өкілеттік берілген:

1) республикалық бюджетті әзірлеу және оның атқарылуы туралы есеп беру

тәртібін айқындайды;2) Республикалық бюджеттік комиссияны құрады, ол туралы қағиданы бекітеді, оның құрамын айқындайды;

3) Қазақстан Республикасының аумағында төтенше мемлекеттік бюджет енгізу туралы шешім қабылдайды және оны әзірлеу тәртібін айқындайды;

4) Президенттің Қазақстан халқына жыл сайынғы Жолдауында алдағы жылға арналған Қазақстан Республикасының қаржылық-кредиттік және салықтық- бюджеттік саясаттарының негізгі бағыттары айқындалады;

5) Қазақстан Республикасының Ұлттық қорын басқару жөніндегі кеңес құрады және ол туралы қағиданы бекітеді; Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану тиімділігін арттыру жөнінде, сондай-ақ оны пайдаланудың көлемі мен бағыттары жөнінде шешімдер қабылдайды. Ұлттық қорды қалыптастыру және пайдалану туралы есептерді бекітеді.

6) Қазақстан Республикасындағы төтенше немесе соғыс жағдайларында тиісті қаржы жылының бірінші тоқсанына арналған республикалық қаржы жоспарын бекітеді және Қазақстан Республикасы заңдарына сәйкес өзге де өкілеттіктерді жүзеге асырады.

Қаржыны жалпы басқару Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын елдің ең жоғарғы өкілді органы – Парламентке жүктелген. Палаталардың бірлескен отырысында Парламент Үкімет пен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетінің республикалық бюджетің атқарылуы туралы есептерін бекітеді, республикалық бюджетті, сондай-ақ республикалық бюджетке өзгерістер мен толықтырулар енгізеді, бекітеді, салықтар мен алымдарды белгілейді және оларды алып тастайды, мемлекеттік қарыздар мен республиканың экономикалық және өзге көмек көрсетуі туралы мәселелерді шешеді.

Парламенттің құзырында қаржылық проблемаларды шешу заңнамалық актілерді – Қазақстан Республикасының заңдары мен Парламент қаулыларын талқылауға және кейін дауыс беруге енгізу жөніндегі заңнамалық бастама құқында жүзеге асырылады. Парламент аса маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін заңдар шығарады, негізгі қағидаттар мен нормаларды белгілейді. Парламенттің жұмыс органдары тұрақты жұмыс істейтін сенат пен мәжілістің тұрақты комитеттерінің бірі – Қаржы және бюджет комитеті болып табылады. Комитетте заңнамалық актілер оларды парламенттің палаталарында дауысқа салуға енгізгенге дейін анықталады.

Қазақстан Республикасының Үкіметі – Министрлер кабинеті Республика Президенті белгілейтін тәртіппен Парламентке республикалық бюджетті және оның атқарылуы туралы жылдық есепті табыс етеді. Мұндай есепті Үкімет Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитетіне де табыс етеді, қарыз алуды жүзеге асырады, Ұлттық қорға активтерді есептеу, Ұлттық қорды пайдалану тәртібін айқындайды, төменгі бюджеттерден жоғарғы бюджеттерге бюджеттік субвенцияларды аудару тәртібі мен кезеңдігін айқындайды, елдің қаржы жүйесін нығайту жөніндегі іс-шараларды жасап, жүзеге асырады, мемлекеттік қаржылық, валюталық және материалдық ресурстарды жасау және пайдалану кезінде заңдылықтың сақталуын бақылауды қамтамасыз етеді, Қазақстан Республикасының заңдарына және Президенттің актілеріне сәйкес өзге өкілеттіктерді жүзеге асырады.

Бұл органдар басқа функцияларды орындаумен бірге қаржыны басқарады, өйткені қаржылық проблемалар жөніндегі шешімдер қоғам дамуының бағдарламаларын әзірлеумен және іске асырумен байланысты басқа шаруашылық және саяси проблемалармен тығыз тоқайласады. Ұзақ мерзімді, орта мерзімді және қысқа мерзімді бағдарламалар мен жоспарларды (болжамдарды) жүзеге асыру міндеті қаржылық қамтамасыз етуді, яғни нақтылы қаржылық ресурстарды іздестіруді қажет етеді. Сондықтан әлеуметтік-экономикалық проблемалар бойынша шешімдерді жасау үдерісінде салықтық емес түсімдер, трансферттер, қарыздық қаражаттар, басқа ақшалай көздер түрінде қаржы базасы анықталады.

Жалпымемлекеттік қаржыны мемлекеттік уәкілетті органдар – Қаржы министрлігі мен Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі басқарады.

Мемлекеттің қаржысын басқаруға өзінің функцияларының өзгешелігіне сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық банкі белгілі бір түрде қатысады.

Ұлттық банк ақшалай-кредиттік саясатты жүргізгенде, ақша айналысын реттегенде, қаржылық ресурстарды басқарғанда қаржылық қатынастарға тікелей де, сонымен бірге жанама түрде де ықпал жасайды; ол Қаржы министрлігімен бірлесіп мемлекеттік валюталық-қаржылық қатынастарға, экономиканың қажеттіліктерін қаржыландыруға арналған сырттан қарыз алуға қатысады. Сондықтан Ұлттық банктің басқарушылық ықпалының тиімділігі мемлекеттің бірыңғай қаржылық-кредиттік саясатын жүргізгенде мемлекеттің қаржысы мен субъектілер қаржысының жай-күйінде көрініп білінеді.

Қазақстан Республикасының экономикалық және жемқорлық қылмыстылықпен күрес жөніндегі агенттігі (қаржы полициясы) әлуетті құрылым болып табылады және қаржы службасы құрамына атаулы түрде кірмейді. Бұл Қазақстан Республикасы Президентіне бағынатын атқарушы орган, құрылымында облыстарда, Алматы және Астана қалаларында аумақтық органдары, аудан аралық бөлімдері бар. Агенттік (қаржы полициясы) органдары қаржылық операциялармен: ысыраптармен, мемлекет қаражаттарын ұрлаумен, бюджеттік ресурстарды мақсатсыз пайдаланумен, салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді төлемеу немесе кірістерді жасыру не кемітіп көрсету мақсатымен жасаумен, салу объектілерін немесе онымен байланысты объектілерді жасырып қалумен, салықтар мен басқа міндетті төлемдерді төлеуден жалтарынумен байланысты қылмыстық және құқықтық бұзушылықты анықтап, жолын кесу жөніндегі функцияларды орындайды.

Қазақстан Республикасының қылмыстық іс жүргізу заңнамасына сәйкес қаржы полициясының органдары анықтау, алдын ала тергеу және жедел іздестіру қызметін, салық төлеушілерге салықтық тексерулер жүргізуді, салықтық құқық бұзушылық фактілері бойынша қылмыстық істер қозғау туралы шешім қабылдауды жүзеге асыруға құқылы.

Қазақстан Республикасы индустрия және сауда министрлігінің Инвестиция жөніндегі комитеті басым инвестициялық жобалар бойынша инвесторлардың ұсыныстарын қарайды, оларды сараптау, тиімділігін анықтау, салықтық және кедендік преференциялардың мөлшерлері, іске асыру ұсыныстары, контракттарды дайындау жөнінде басқа мүдделі ұйымдармен жұмысты үйлестіреді. Сөйтіп, инвестициялық жобалар қаржылық ілеспемен, оларды іске асыру, жүзеге асыруға бақылаумен қамтамасыз етіледі.

Қазақстан Республикасында қаржыны басқару негізінен бюджет жүйесін және салық жүйесін ұйымдастыру бағыттарында жүзеге асырылады.

Бюджет жүйесін басқаруды Қаржы министрлігі, оның Қазынашылық, Қаржылық бақылау комитеттері, Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі қамтамасыз етеді.

Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі туралы қағидаға сәйкес Министрлік басшылықты, сондай-ақ заңнамада көзделген шекте өзінің құзырына жатқызылған қызмет саласында салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын Қазақстан Республикасының орталық атқарушы органы болып табылады.

Министрліктің негізгі міндеттері мен функциялары мыналар болып табылады: бюджеттердің, бюджеттік есеп пен бюджеттердің атқарылуы туралы есептеменің, Қазақстан Республикасының Ұлттық қоры бойынша есеп пен есептеменің атқарылуы, салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің түсуін, Мемлекеттік әлеуметтік сақтандыру қорына міндетті зейнетақы жарналары мен әлеуметтік аударымдарды аударудың толықтығы мен уақтылығын қамтамасыз ету, акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлері мен мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірілуін және айналымын мемлекеттік реттеу, кеден ісі, мемлекеттік және мемлекет кепілдендірген қарыз алу, бюджеттік кредит беру, республикалық мемлекеттік меншікке иелік ету, үкіметтік және мемлекет кепілдендірген борышты және мемлекет алдындағы борышты басқару, ішкі қаржылық бақылау мен мемлекеттік сатып алуды жүзеге асыру, банктер мен сақтық (қайта сақтандыру) ұйымдарын және жинақтаушы зейнетақы қорларын қоспағанда, банкроттау рәсімдерінің жүргізілуін бақылау, бухгалтерлік есеп пен қаржылық есептеме саласындағы қызметті реттеу, аудиторлық қызмет саласындағы реттеу және аудиторлық пен кәсіптік ұйымдардың қызметін бақылау, меншіктің мемлекеттік мониторингін жүргізу, заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл жасау мақсатында қаржы мониторингін жүзеге асыру, Қазақстан Республикасы заңнамасымен оған жүктелген өзге міндеттер мен функциялар.

Министрліктің негізгі міндеттерін іске асыру және өз функцияларын жүзеге асыру үшін заңдарда белгіленген тәртіппен Қаржы министрігіне үлкен құқықтар берілген.

Министрліктің мынадай ведомстволары бар: Қазынашылық комитеті, Кедендік бақылау комитеті, Қаржылық бақылау комитеті, Салық комитеті, Мемлекеттік мүлік және жекешелендіру комитеті, Дәрменсіз борышкерлермен жұмыс комитеті, Қаржы мониторингі комитеті.

Қазіргі кезде Қаржы министрлігінің орталық аппаратында бірқатар мына департаменттер маңызды орын алады: Мемлекеттік бюджеттің атқарылуын талдау және оның әдіснамасы; Есептеме және статистика; Мемлекеттік активтерді басқару және мемлекеттік сатып алу әдіснамасы; Мемлекеттік органның қызметін қамтамасыз ету; Кадрлық қамтамасыз ету және құжат айналымы; Стратегиялық даму және халықаралық ынтымақтастық; Халықаралық қатынастар; Заң службасы; Ақпараттық технологиялар; Мемлекеттік қарыз алу; Бухгалтерлік есепті, аудиторлық қызметті дамыту және басқа департаменттер.

Департаменттер мен комитеттер өз кезегінде нақтылы функциялық міндеттерді орындайтын басқармалардан, ал олар бөлімдерден тұрады. Бөлімдер басқармалар орындайтын функцияларды нақтылайды. Министрліктің құрылымында сондай-ақ Мемлекеттік сатып алуды үйлестіру басқарамасы және Ақпарат пен жұмылдыру жұмысын қорғау бөлімі бөлінген.

Қазынашылық комитетінің ұйымдық құрылымы Қаржы министрлігі құрамындағы Қазынашылықтың орталық аппаратынан және облыстар, қалалар бойынша оған бағынышты аумақтық бөлімшелерден тұрады. Қазынашылық комитеті Қаржы министрлігінің құзыры шектерінде арнайы атқарушы және бақылау қадағалау функцияларын, сонымен бірге республикалық бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету, мемлекеттік бюджетке, мемлекеттік мекемелерге есеп-қисаптық- кассалық қызмет көрсету және мемлекеттік бюджеттің қаражаттарын мақсатты пайдаланылуына алдын ала және ағымдағы бақылау жасау жөніндегі салааралық үйлестіруді жүзеге асыратын ведомство болып табылады.

Қазынашылық органдарының негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

республикалық бюджеттің кассалық атқарылуын ұйымдастыру және бақылау, мемлекеттік бюджетке есеп-қисаптық-кассалық қызмет көрсетуді жақсарту;

бухгалтерлік есеп пен бюджет жүйесіндегі есептемені және қазынашылық органдары жүйесіндегі ішкі аудитті дамыту және жетілдіруге қатысу;

республикалық және өз құзырының шегінде жергілікті бюджеттердің қаражаттарын ұтымды әрі мақсатты пайдалануға бақылауды қамтамасыз ету.

Қазынашылық заңнамамен белгіленген тәртіппен мына функцияларды жүзеге асырады:

мемлекеттік бюджеттің атқарылуына қызмет көрсету;

республикалық және жергілікті бюджеттер арасында салықтарды және төлемдерді бөлуді қамтамасыз ету және оларды түрлі деңгейлердің бюджеттеріне есептеу;

мемлекеттік мекемелердің валюталық операцияларын жүргізу және есепке алу, оларды жүргізген кезде заңнамалықтың сақталуы жөнінде тексерулер ұйымдастыру;

республикалық бюджеттің атқарылуы жөнінде есептемені дайындау;

мемлекеттік сыртқы қарыздарды және мемлекеттің кепілдігі бар мемлекеттік емес ішкі қарыздарды өтеу және қызмет көрсету кезінде ақша аударуды жүзеге асыру;

республикалық бюджеттің атқарылуы туралы бухгалтерлік есеп пен есептемені жүргізу тәртібін әзірлеу және жергілікті атқарушы органдарға және Қаржы министрлігіне жергілікті бюджеттердің кассалық атқарылуы туралы есеп беру;

қымбат бағалы металдар рыногының жай-күйін талдау, ішкі және сыртқы рыноктарда қымбат бағалы металдармен және асыл тастармен операциялар жүргізу;

қазынашылық шоттарындағы ағымдағы қалдықтарды басқару; мемлекеттік

мекемелердің тапсырмасы бойынша ақша аударуды жүзеге асыру, мемлекеттік мекемелер беретін төлемдік құжаттарды бақылау; бюджет жүйесінде бухгалтерлік есепті және қазынашылық органдарында ішкі аудитті жүргізу тәртібін әзірлеу және бекіту; халықаралық келісімшарттардың, контракттардың және келісімдердің жобаларын дайындауға қатысу;

республикалық бюджеттің және өз құзыры шектерінде, жергілікті бюджеттердің қаражаттарын мақсатты пайдалануды алдын ала және ағымдағы бақылауды жүзеге асыру;

республикалық және жергілікті бюджеттердің кіріс және шығыс шоттарының жай-күйі туралы күн сайынғы ақпаратты жасау;

Қазақстан Республикасы заңнамасымен оған жүктелген басқа функцияларды жүзеге асыру.

Қазынашылық жұмыскерлерінің мемлекеттің қаражаттарын пайдаланатын мемлекеттік кәсіпорындардың, мемлекеттік билік пен басқару органдарының, мемлекеттік банктердің қаржылық- бухгалтерлік службалары тексеруге құқы бар. Олардың лауазымды адамдардан қаржы заңнамасын бұзуды жоюды талап етуге құқы бар. Қазынашылық службаларына қазынашылық төлем операцияларының орындалуын тоқтата тұруға, бюджет ақшасын мақсатсыз пайдалану фактілері анықталған жағдайда оны қайтарып алуға және жұмсауға тыйым салуға, ақшаны бюджетке өндіріп алуға (қайтарып алуға) құқық берілген, сонымен бірге қазынашылық бюджеттік қаражаттарды үнемді жұмсауға мүмкіндік туғызуы тиіс.

Қаржылық бақылау комитеті бақылау саласындағы ұйымдық әдіснамалық және талдамалық жұмыстарды жүзеге асырады. Оның органдары ұлттық шаруашылықтың барлық салалары мен қызметтер сферасының мемлекеттік кәсіпорындар мен ұйымдарына, әлеуметтік сфера мен халықты қорғаудың бюджеттік ұйымдары мен мекемелеріне, басқару органдарына, қорғаныс кәсіпорындары мен үйымдарына және құқық тәртібін қорғауға тексеріс жүргізеді. Олар сонымен қатар кредиттік және валюталық ресурстарды пайдалануды, бағалы қағаздар бойынша заңнамалардың орындалуын бақылайды.

Салық жүйесін басқаруды Қазақстан Республикасы экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігі және басшылықты заңнамамен қарастырылған шектерде Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негізгі бағыттарын әзірлеудің, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының стратегиялық және индикативтік жопарларының, мемлекет қаржысын басқарудың, орта мерзімге арналған мемлекеттік бюджеттің болжамдық көрсеткіштерінің және тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын қалыптастырудың салааралық үйлесуін жүзеге асыратын орталық атқарушы орган болып табылады.

Экономика және бюджеттік жоспарлау министрлігінің аппараты құрылымында мына департаменттерді бөліп көрсетуге болады: Салықтық саясат және болжамдар, Бюджеттік үдерістің әдіснамасы және функциялық талдау; Бюджеттік саясат және жоспарлау; Мемлекеттік қарыз алуды және кредит беруді жоспарлау; Өңірлік саясат және бюджетаралық қатынастар; Халықаралық экономикалық және қаржылық қатынастар; Стратегиялық жоспарлау және талдау; Экономикалық саясат және индикативтік жоспарлау; Мемлекеттік ақпарат, қорғаныс, қоғамдық тәртіп және қауіпсіздік шығыстарын жоспарлау; Әлеуметтік сфера шығыстарын жоспарлау; Экономикалық саясат және болжау; Салалық саясат пен бағдарлмалар; Ақпарат және инновациялар сферасында шығыстарды жоспарлау; Мемлекеттік жоспарлау әдіснамасы; салалық органдардың шығыстарын жоспарлау және басқа департаменттер.

Департаменттердің атауларына қарай министрліктің міндеттері туралы айтуға болады:

стратегиялық мақсаттар мен басымдықтарды, Қазақстан Республикасының әлеуметтік-экономикалық дамуының негзігі бағыттарын қалыптастыру;

ұзақ мерзімді перспективада «2020 жылға дейінгі даму стратегиясын» іске асыру және орта мерзімді уақытта Үдемелі индустриялық-инновациялық дамудың 2010–2014 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасын іске асыру;

экономикалық талдау, Қазақстан Республикасының әлеуметтік- экономикалық дамуын макроэкономикалық болжау және реттеу және реформалар барысын бағалау;

стратегиялық, индикативтік және бюджеттік жоспарлау жүйесін қалыптастыру және жетілдіру;

мемлекеттік салықтық-бюджеттік және инвестцииялық саясатты мемлекеттің ақшалай-кредиттік саясатымен өзара байланыста, сондай-ақ халықаралық экономикалық және қаржылық қатынастар сферасындағы саясатты қалыптастыру және іске асыру,

мемлекеттің активтерін тиімді басқару сясатын жасауға және оны іске асыруға қатысу;

мемлекеттік басқару жүйесін жетілдіру жөніндегі ұсыныстар жасау және заңнамамен оған жүктелінген басқадай міндеттер.

Министрлік мынадай негізгі функцияларды жүзеге асырады:

мемлекеттік әлеуметтік-экономикалық саясаттың негізгі бағыттарын жасау, Қазақстан Республикасында стратегиялық, индикативтік және бюджеттік жоспарлау жүйесін жетілдіру бойынша жұмыстарды жүргізу;

Қазақстан Республикасы Үкіметінің Бағдарламасын және оны іске асыру бойынша іс-шаралардың жоспарын қалыптастыру, олардың атқарылу мониторингін жүзеге асыру; орта мерзімді индикативтік жоспарларды жасау;

мемлекеттік инвестициялардың басым бағыттарын қалыптастыру;

Республикалық және жергілікті бюджеттерге түсетін түсімдерді болжау, тиісті қаржы жылына арналған республикалық бюджеттің жобасын, алдағы үш жылдық кезеңге арналған Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінің болжамдық көрсеткіштерін әзірлеу, республикалық және жергілікті бюджеттердің атқарылуын талдау;

елдің әлеуметтік-экономикалық дамуының Қазақстан Республикасының өңірлері мен салаларының, әлемдік экономиканың жайкүйі мен дамуының мониторингін жүргізу;

инвестициялық бағдарламалардың сараптамасын қоса, инвестициялармен жасалатын контракттарға; республикалық бюджеттен қаржыландыру үшін ұсынылатын инвестициялық жобаларға экономикалық сараптама жүргізуге қатысу;

мемлекеттің қаржысы мен мемлекеттік меншікті басқару сферасында мемлекеттік саясаттың мақсаттары мен басымдықтарын анықтауға қатысу;

қарыз алу лимиттерін, сондай-ақ ерекше маңызды жергілікті бюджеттік бағдарламалар бойынша шығыстардың ең аз мөлшерлерін жергілікті атқарушы органдарға жеткізу;

республикалық және жергілікті бюджеттерге арналған бірыңғай бюджеттік сыныптама мен қаржылық есептеменің бірыңғай нысанын әзірлеу және бекіту;

бюджеттік үдеріске әдіснамалық басшылық ету, бюджеттік бағдарламалаудың әдістерін және мемелекет шығыстарын функциялық талдаудың әдістемесін енгізу;

саясатты әзірлеу, мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген қарыз алу мен кредиттік саясатты жоспарлау мен мониторингті жүзеге асыру;

жай күйді жыл сайынғы бағалауды жүзеге асыру және алдағы 10 жылдық мерзімге мемлекеттік және мемлекет кепілдік берген борыш пен қарыз алуды болжау;

халықаралық экономикалық ынтымақтастық жөніндегі мемлекеттік органдардың жұмысын үйлестіру, халықаралық қаржы және экономикалық ұйымдармен, донор-елдермен, рейтингтік агенттермен өзара іс-қимыл жасау;

министрліктің құзырына кіретін бағыттар бойынша мемлекеттік және салалық (секторлық) бағдарламаларды әзірлеу және оған заңнамамен жүктелген өзге функцияларды жүзеге асыру.

Жергілікті қаржы органдарының аппараты облыстық, қалалық, аудандық қаржы департаменттері (басқармалары) мен бөлімдерін, салық комитеттерін кіріктіреді.Олар оперативтік басқару жөніндегі жұмыстарды жүргізеді, яғни жергілікті бюджеттерді болжаумен, жасаумен және олардың атқарылуымен, ішкішаруашылық резервтерді анықтаумен және шаруашылық кешенімен әлеуметтік мәдени сфераның барлық буындарында ресурстарды үнемдеуді іздестірумен айналысады, шаруашылық органдарды қаржыландыруды жүзеге асырады және олардың қаржылық қызметін бақылап отырады. Қаржы органдары жергілікті әкімшілікке бағынады.

Қаланың қалалық қаржы басқармасының құрылымы әдеттегідей білім беруді, денсаулықты, әлеуметтік қорғауды, қаржы органдарын, өндірістік емес сфераны, бюджеттік қаражаттарды пайдалануға бақылау жасау, кірістерді болжау, мемлекеттік сатып алуды үйлестіру, заң службасы, кадрлар және т.б. бөлімдерді кіріктіреді.

Облыстық қаржы департаментінің (басқармасының) құрылымы облыстар шаруашылығының өзіндік ерекшелігін ескереді және келтірілгеннен біршама айырмашылығы болады. Оған ауыл шаруашылығын қаржыландыру бөлімі кіріктіріледі, бірқатар бөлімдердің атауларында айырмашылықтар бар.

Аудандық қаржы бөлімдерінде жергілікті бюджеттердің атқарылуы бойынша тиісті бөлімшелер болуы мүмкін. Бөлімдердің орнына инспекциялар, топтар немесе жекелеген мамандар (санаттары бойынша) болуы мүмкін.

Бюджеттік бөлімнің, бюджет бойынша инспекцияның негізгі міндеттері мыналар болып табылады:

қала, аудан бюджетін жасау бойынша, шаруашылықта ішкі резевтерді анықтау және жұмылдыру және үнем режімін сақтау бойынша жұмысты ұйымдастыру;

қала, аудан бюджетінің жобасын жасау бойынша жұмыстарды орындау;

қала, аудан бюджетінің орындалу барысына бақылауды жүзеге асыру, қаржы бөлімінің басқа бөлімшелерімен бірлесіп бюджеттің орындалуын қамтамасыз ету, бюджет кірістерін көбейтуді іздестіру және шығыстарды үнемдеу бойынша ұсыныстарды дайындау;

бюджеттік заңнаманы, үкімет қаулыларын, биліктің жергілікті органдарының шешімдерін және бюджетті жасау мәселелері бойынша жоғарғы қаржы органдарының нұсқауларын қатаң сақтауды бақылау.

Облыстық, қалалық қаржы басқармаларының және аудандық қаржы бөлімдерінің кірістер түсімдерін болжау мен экономикалық талдау бөлімдері мына жұмыстарды жүргізеді:

мемлекеттік бюджетке салықтар мен кірістердің жылдық түсімдерін жобалауды және бұл кірістердің түсімдерін қамтамасыз ету жөніндегі шараларды жүзеге асыру;

бойынша бюджетке түсетін салықтық және басқа төлемдердің және халықтың салықтық төлемдерінің түсімін бақылауды жүзеге асырады;

мемлекеттік бюджеттің бюджетке кірістердің, салықтардың және басқа төлемдерге қатысты бөлігінде кіріс бөлімінің атқарылуы туралы есептемені жасайды;

бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалу барысын талдайды, бюджетке кірістердің түспеуін болдырмау бойынша оперативтік шаралар қабылдайды, бюджет ресурстарын көбейту бойынша ұсыныстар даяралайды;

бюджет жобасын және оның мемлекет кірістері бөлігінде атқарылуы туралы есепті қарауға қажетті материалдарды даярлайды.

Материалдық өндірісті және өндірістік емес сфераны қаржыландыру бөлімі бекітілген бюджетке сәйкес тиісті бағыныштағы кәсіпорындарды, ұйымдарды және мекемелерді және олардың өндірістік және қаржы болжамдарының, жоспарларының және көрсеткіштерінің орындалуына қарай бюджеттен қаржыландыруды жүзеге асырады, қаржаттарды үнемді және мақсатты жұмсалуына алдын ала, ағымдағы және кейінгі бақылауды жүргізеді.

Жергілікті қаржы органдарының міндеттеріне мемлекеттік қаржылық тәртіпті сақтауды бақылау кіреді. Осы мақсатпен олар шаруашылық органдар мен мекемелер әзірлеген жоспарлар мен сметалардың дұрыстығы мен объективтілігін тексереді, жергілікті әкімшілер бөлімшелерінің бухгалтерлік есептері мен баланстарын қарайды.

Мемлекеттің кірістерін жұмылдыру бойынша аса маңызды функцияларды Салық службасы орындайды. Салық службасының органдары уәкілетті мемлекеттік органнан – Салық комитетінен және органдарынан – облыстардың, қалалардың, аудандардың комитетінен тұрады (12.3 параграфты қараңыз).

Салық комитетінде салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің толық түсуін, міндетті зейнетақы жарналарының және Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеуметтік аударымдардың толық және дер кезінде аударылуын қамтамасыз ету жөніндегі, сондай-ақ салық төлеушілердің салықтық міндеттемелерін орындауына салықтық бақылауды жүзеге асыру жөніндегі негізгі міндеттер жүктеледі.

Салық комитеті мынадай негізгі функцияларды жүзеге асырады:

акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерінің өндірісі мен импортына, лицензия беру, сондай-ақ олардың өндірісі мен айналымы саласында есепке алуды, есептемені ұйымдастыру;

Қазақстан Республикасының ақпараттандыру туралы заңнамасына сәйкес ақпараттық жүйелерді қолдана отырып, электрондық қызмет көрсету;

Қазақстан Республикасы салық төлеушілерінің Мемлекеттік тізілімін жүргізу;

Жер қойнауын пайдалануға арналған контракттар жобалары мен бұрын жасалған контракттарға енгізілетін жер қойнауын пайдалануға арналған контракттарға өзгерістер мен толықтырулар жобаларына салық сараптамасын жүргізу;

Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес салықтарды төлеу бойынша салықтық міндеттемелерді орындау мерзімдерін өзгерту жөніндегі мәселелерді қарау;

мұнай өнімдерінің өндірілуі мен айналымының теңгерімін жасай отырып, мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісі мен айналымы бойынша бірыңғай дерекқор жүргізу және олар туралы мәліметтерді және өзге қажетті ақпаратты бірыңғай дерекқорға берудің нысандарын, тәртібі мен мерзімдерін айқындау;

мұнай өнімдерін өндірушілердің, мұнай жеткізушілердің және мұнай өнімдерін базадан сатуды жүзеге асыратын тұлғалардың, сондай-ақ темекі өнімдерін өндіретін тұлғалардың қызметінің мониторингін жүргізу;

салық төлеушілерге мемлекеттік қызмет көрсету;

салықтық құқық бұзушылықтарға қарсы күрес мәселелері бойынша Қазақстан Республикасының халықаралық міндеттемелерін орындау;

салық заңнамасының орындалуына бақылау жүргізу бойынша орталық және жергілікті мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасау;

этил спиртінің, алкоголь өнімінің, темекі өнімдерінің және мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісі мен айналымына бақылауды жүзеге асыру бойынша орталық мемлекеттік және жергілікті мемлекеттік органдармен өзара іс-қимыл жасау;

«Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексінде (Салық кодексінде) белгіленген тәртіппен салықтардың, өсімақы мен айыптар есептелген сомасы бөлігінде, сондай-ақ салық службасы органдары лауазымды тұлғаларының әрекеті (әрекетсіздігі) бөлігінде салықтық тексерулердің актілері бойынша хабарламаларға заңи және жеке тұлғалардың шағымдарын қарау;

мыналарға салықтық бақылауды жүзеге асыру:

салық төлеушінің тіркеу есебіне; салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілердің есебіне; бюджетке түсімдердің есебіне; қосылған құн салығын төлеушілердің есебіне; салықтық тексерулерге; камералдық бақылауға; салық төлеушілердің қаржы-шаруашылық қызметіне мониторингіне; фискалдық жады бар бақылау-кассалық машиналарды қолдану қағидалары; акцизделетін тауарлардың жекелеген түрлерін таңбалауға және акциз бекеттерін белгілеуге; мемлекет меншігіне айналған мүліктерді есепке алу, бағалау және сату тәртібінің сақталуын, сондай-ақ мемлекет меншігіне айналған мүліктердің толық және уақтылы берілуін тексеруді; салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді дұрыс есептеу, толық өндіріп алу және уақтылы аудару мәселелері бойынша уәкілетті және жергілікті атқарушы органдарға бақылау;

қолданыстағы заңнамаға сәйкес таңбалауға жататын акцизделетін өнімдер бойынша акциз таңбалары мен есепке алу-бақылау таңбаларының жасалуын, сақталуын, сатып алынуын, есепке алынуын және берілуін, сондай-ақ таңбалау қағидаларының сақталуын бақылау;

мемлекет меншігінен алынған мүлікті есепке алу, сақтау, бағалау, одан әрі пайдалану және өткізу тәртібін сақтауға, оның Қазақстан Республикасының заңнамасына сәйкес тиісті уәкілетті органға толық және уақтылы берілуіне, сондай-ақ оны өткізген жағдайда ақшаның бюджетке толық және уақтылы түсуіне бақылау;

халықаралық шарттарды әкімшілендіру және салық салу мәселелері бойынша шетелдік мемлекеттердің құзыретті органдары арасындағы ақпарат алмасуды жүзеге асыру;

салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдердің түсуінің толықтығын көздейтін заңнаманың сақталуын бақылау;

нормативтік құқықтық актілерде белгіленген құзыреті шегінде салықтық және салықтық емес түсімдерді бақылау және талдау;

халықаралық іскерлік операцияларда трансферттік бағаларды қолдану кезінде мемлекеттік бақылауды, тауардың (жұмыстың, қызмет көрсетудің) рыноктық бағасынан мәміле бағасының ауытқуын мәселесі бойынша тексеруді, рыноктық бағадан мәміле бағасының ауытқуы фактісін анықтау кезінде салық салу объектілерін түзету және олар бойынша трансферттік бағалар қолданылуы мүмкін мәмілелер тізілімін жүргізу;

этил спиртін өндірудің технологиялық желілерінің және алкоголь өнімдерін құю желілерінің тиісті спирт өлшейтін аппараттармен және есептеуші бақылау аспаптарымен жарақтандырылуын, сондай-ақ мұнай өңдеу зауыттарында, мұнай өнімдерінің базаларында және жанармай құю станцияларында есептеуші бақылау аспаптарын, және олардың жұмыс істеуін бақылау;

алкоголь өнімдері мен темекі өнімдерін сату кезінде ең төменгі бағалардың сақталуын бақылау;

Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген өзге функциялар.

Комитетке оған жүктелінген негізгі міндеттер мен функцияларды жүзеге асыру кезінде көп құқықтар берілген, атап айтқанда:

өз құзыры шектерінде салықтық міндеттемелердің туындауы, орындалуы мен тоқтатылуы бойынша түсіндіруге және түсінік беруге;

салық төлеушінің ақшалай құжаттарына, бухгалтерлік кітаптарына, есептеріне, қаржылануырудың дара жоспарларына, ақшаның бар-жоғына, бағалы қағаздарына, есеп айырысуларына, мағлұмдамасына және салықтық міндеттемелерді орындауға байланысты өзге құжаттарына Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерімен белгіленген талаптарды сақтай отырып, тексеру жүргізуге;

Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде белгіленген талаптарды сақтай отырып салықтық міндеттемелерді орындауға байланысты салық төлеушінің бухгалтерлік құжаттамаларын, сметаларын, ақшасының бар-жоғын, бағалы қағаздарын, есептерін, мағлұмдамаларын және өзге құжаттарын тексеруді жүргізуге;

салық төлеушіден уәкілетті орган белгіленген нысандар бойынша салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді есептеу мен төлеу (ұстап қалу мен аудару) жөніндегі құжаттарды, оларды толтыру бойынша түсіндірмелерді, сондай-ақ салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдердің, жинақтаушы зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналарының және Әлеуметтік сақтандырудың мемлекеттік қорына аударылатын әлеуметтік аударымдардың дұрыс есептелуін және уақтылы төленуін (ұстап қалу және аудару) растайтын құжаттарды беруді талап етуге;

Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде белгіленген тәртіппен салықтық тексеруді жүзеге асыру барысында салықтық құқық бұзушылықтар жасалғанын айғақтайтын құжаттарды салық төлеушіден алып қоюға;

олардың орналасқан жеріне қарамастан табыстар алу үшін пайдаланылатын кез келген салық салу объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді тексеруге, салық төлеушінің мүлкін (тұрғын үй-жайлардан басқа) түгендеуді жүргізуге;

Қазақстан Республикасының Үкіметі бекітетін тізбе бойынша салық төлеушіден электрондық құжаттар түрінде ақпарат алуға;

заңи тұлға мен дара кәсіпкерге;

салық салуға байланысты мәселелер бойынша тексерілетін салық төлеушіге;

қаржы рыногы мен қаржы ұйымдарын реттеу және қадағалау жөніндегі уәкілетті органмен келісім бойынша уәкілетті орган белгілеген тәртіпте әрекетсіз заңи тұлғаға;

заңнамада белгіленген тәртіпте Қазақстан Республикасы Президентіне, Қазақстан Республикасының Парламенттігіне және мәслихаттың депутаттығына, сондай-ақ жергілікті өзін-өзі басқару органдарының мүшелігіне кандидат ретінде тіркелген тұлғаға және оның зайыбына (жұбайына) қатысты коммерциялық, Қазақстан Республикасы заңнамалық актілерінде белгіленген талаптарды сақтай отырып, банктік және заңмен қорғалатын өзге құпияны құрайтын мәліметтерді жария етуге банктерден немесе банктік операциялардың жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдардан оның банктік шоттардың бар-жоғы және олардың нөмірлері туралы, осы шоттардағы ақшаның қалдығы мен қозғалысы туралы мәліметтер алуға;

Салықтық кодексте көзделген жағдайларда салық төлеушінің салықтық мін деттемесін жанама әдіспен анықтауға;

«Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының Кодексінде (Салық кодексі) көзделген жағдайларда салық төлеушінің салықтық міндеттемелерін жанама тәсілмен анықтауға;

өз құзыры шегінде субъектілердің этил спиртінің, алкоголь өнімінің, темекі өнімдерінің және мұнай өнімдерінің жекелеген түрлерінің өндірісі мен айналымы саласында қолданылатын технологиялық үрдістің, сақтаудың және сатудың нормаларын, қағидаларын және нұсқаулықтарын сақтауын тексеруге;

заңнамада белгіленген тәртіпте Комитеттің негізгі міндеттері мен функцияларын іске асыру үшін қажетті ақпараттар мен құжаттарға сұрау салуға және алуға;

Қазақстан Республикасы заңнамасына сәйкес соттарға талаптар қоюға және заңнамалық актілермен көзделген өзге де құқықтары бар.

Салық комитетінің аппараты мынадай басқармаларды кіріктіреді: салық салу әдіснамасы, салық аппеляциялары, ұйымдық қамтамасыз ету, ірі салық төлеушілердің әкімшілігі мен мониторингі, кірістерді талдау және ағымдағы болжау, салық төлеушілер монитрингі, халықаралық салық салу, ақпараттық технологиялар, ұйымдық-қаржылық қамтамасыз ету, заң және т.б. басқармалары.

Кедендік бақылау комитеті Қазақстан Республикасының экономикалық мүдделерін қорғау жөніндегі функцияларды жүзеге асыра отырып, сыртқы экономикалық қызметте, кедендік саясаты жүргізгенде кеден службасының органдары арқылы мемлекеттің қаржылық ресурстарының айтарлықтай үлесін құрайтын кеден баждары мен төлемдерін төлетуді ұйымдастырады.

Кеден органдарының құрылымы облыстық кеден басқармаларын, кедендерді, кеден бекеттерін кіріктіреді.

Облыстық, қалалық, аудандық салық комиттерінің міндеттері мыналар:

салық төлеушілер мен салық салынатын объектілерді уақтылы есепке алуды қамтамасыз ету, салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді есептеудің дұрыстығын, төлеудің толықтығы мен уақтылығын бақылау;

есептелген және төленген салықтар мен бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдерді есепке алу;

салықтар мен бюджетке басқа міндетті төлемдердің түсуі арқылы есептемені жасау;

бюджетке салықтар мен басқа төлемдерді есептеумен және төлеумен байланысты салықтық есеп қисаптардың, мағлұмдамалардың және өзге құжаттардың нысандарын әзірлеу;

салық заңнамасын қолдану жөнінде нұсқаулық және әдістемелік нұсқаулар, басқа оқу құралдарын басып шығару.

Облыстар, аудандар, қалалар және қалалардағы аудандардың салық комитеттеріне мынадай құқықтар берілген:

меншіктің кез келген нысандарына және ұйымдық құқықтық нысандарға негізделген заңи тұлғалардың, шетелдік заңи тұлғалардың, қазақстандық және шетелдік жеке тұлғалардың барлық ақшалай құжаттарына, бухгалтерлік кітаптарына, есептеріне, қаржыландырудың дара жоспарларына (сметаларына), ақшасының бар-жоғына, бағалы қағаздарына және басқа құндылықтарына, есеп айырысуларына, мағлұмдамаларына және бюджетке салықтар мен басқа міндетті төлемдерді есептеумен және төлеумен байланысты өзге құжаттарға тексеру жүргізуге;

өзінің өкілеттігін жүзеге асыру кезінде өндірістік, қойма, сауда, кассалық және өзге үй-жайларды, көлік құралдарын, басқа сақтау орындарын кәсіпкерлік қызмет үшін және пайданы (табыс) алуға арналған салық салу объектілерін ұстаумен байланысты кәсіпорындар мен халық мүлкінің пайдалануын тексеруге;

салық заңнамасын бұзған ұйымдарға, мекемелерге және азаматтарға «Салық және бюджетке төленетін басқа міндетті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасы кодексімен қарастырылған санкциялар мен әкімшілік айыппұлдарды қолдануға;

ұйымдар мен азаматтардың салық заңнамасын бұзуды жою жөніндегі талаптарды орындамаған жағдайда олардың есеп айырысу операцияларын тоқтата тұруға, салықтарды, айыппұлдарды және өсімпұлдарды уақтысында төлемеген жағдайда салық төлеушілердің мүлкін, ақшалай қаражаттарын тізімдеуге бюджетке төленетін салықтық және басқа төлемдер бойынша мерзімді ұзарту және бөліктеп төлеуге мүмкіндік беруге, салық службасы мәртебесімен анықталған өзінің функцияларын жүзеге асыру кезінде басқа құқықтарды пайдалануға.

Салық комитеттерінің лауазымды адамдарының қолданыстағы заңнамаға сәйкес өздерінің қызметтік міндеттерін орындамағаны немесе тиісті орындамағаны үшін, тексерулердің нәтижелері мен қорытындыларын жоғары органдарға және жария етуге берілетін ақапаратты бұрмалағаны үшін, пайдакүнем мақсаттарында сөз байласқаны үшін, коммерциялық немесе өндірістік құпияны, кәсіпорындар мен азаматтардың салымдары құпиясын жария еткені үшін, олардың заңға қарсы іс-қимылдарымен келтірілген моральдық немесе материалдық зияны үшін жауапкершілігі болады.

Облыс, қала салық комитеттері: комитет төрағасын, оның орынбасарларын; салықтық тіркеу; ақпараттық технологиялар; салықтық әкімшілдік ету; есеп және талдау; салық аудиті; қосылған құн салығы; акциздер; өндірістік емес төлемдер; салықтық берешекпен жұмыс жөніндегі; ішкі жұмыс; қаржылық-шаруашылық қызмет басқармаларын; заң; салық шағымдары бөлімдерін кіріктіреді.

Басқармалар бөлімдерден, соңғылар секторлардан (басқару функцияларының нақтылануына қарай) тұрады. Шоғырланумен немесе әртараптанумен байланысты комитеттер бөлімшелерінің атауларының түрленуі мүмкін: мысалы, қаржылық шаруашылықты қамтамасыз ету басқармасы, бухгалтерлік есеп және есептеме басқармасы, ұйымдық басқарма және басқалары болуы мүмкін.

Аудан бойынша салық комитеті: комитет төрағасын, оның орынбасарларын; заңи және жеке тұлғалар аудиті; есеп, жиынтық талдау және мониторинг; ақпараттық қамтамасыз ету; өндірістік емес төлемдер; өндіріп алу; жанама салықтар; заңи тұлғалардың, жеке тұлғалардың, дара кәсіпкерлердің салықтық есептемесін қабылдау және өңдеу; салықтық тіркеу; ұйымдық-кадрлық жұмыс және құжат айналымы бөлімдерін кіріктіреді.

Басқарудың бұл буынында бөлімдер мен секторлар атауларының да түрленуі мүмкін: салықтық әкімшілік ету, ұйымдық-құқықтық жұмыс және өндіріп алу және т.б. бөлімі. Бөлімдер бас мамандар, жетекші мамандар мен мамандар жұмыс істейтін секторларды кіріктіруі мүмкін.

Елімізде республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылаумен байланысты мәселелермен Республикалық бюджеттің атқарылуын бақылау жөніндегі есеп комитеті айналысады, ол Президентке тікелей бағынатын және есеп беретін республикалық бюджеттің атқарылуын сыртқы бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік орган болып табылады.

Есеп комитетінің құқықтық жағдайы Қазақстан Республикасының Конституциясымен, заңдарымен, Қазақстан Республикасы Президентінің актілерімен, сондай-ақ осы комитет туралы Қағида да айқындалған.