- •Силлабус
- •4. Оқу пәнінің деректемелері (пререквизиты и постреквизиты):
- •5. Оқу пәнінің сипаттамасы.
- •5.2. Пәнді оқытудың мақсаты:
- •5.3. Пәнді оқытудың міндеттері:
- •5.5. Оқу пәнінің жоспары
- •6. Әдебиеттер тізімі
- •6.1. Негізгі әдебиеттер:
- •6.2. Қосымша әдебиеттер:
- •7. Оқу нәтижелерін бағалау және бақылау.
- •8. Пән саясаты.
- •Лексика-грамматикалық тапсырмалар
- •Лексикалық тақырып: Анамның тілі – айбыным менің
- •8. Мына сөздердің қазақша баламасын мәтіннен табыңыз:
- •Оқытушының басшылығымен жүргізілетін студенттердің өздік жұмысына арналған тапсырмалар
- •Түркі тілдер тобына енетін тілдер:
- •Студенттік өмір
- •Лексика-грамматикалық тапсырмалар
- •Мәтінді пысықтауға арналған тапсырмалар
- •Қазақ елінің рәміздері
- •1. Сөздермен жұмыс істеңіз (сөздікті пайдаланыңыз):
- •Мәтіннен омоним болатын сөздерді теріп жазыңыз.
- •5. Түсіндірме сөздікті пайдаланып, “көк” сөзімен тіркесетін сөздер қатарын толықтырыңыз. Топ болып талқылаңыздар. Талқылаймыз
- •6. Сіздің пікіріңіз. Келісіңіз немесе қарсылығыңызды білдіріңіз
- •6. Дисскусияның негізгі сұрақтары мыналар деп айтуға бола ма?
- •7. Мына сұрақтарға жауап беріп көріңіз:
- •13. Ақпараттарды топтап, қорытынды жасаңыз.
- •8. Мына сөйлемдерді талқылау мәтініне сәйкес аяқтаңыз:
- •9. Мына сөйлемдерді жазыңыз, оқыңыз. Біреудің сөзін, ойын айтыңыз.
- •1. Сұрақтарға жауап беріңіз:
- •2. Мәтінді мәнерлеп оқыңыз, мазмұндаңыз:
- •3. Астананың қандай көрнекті жерлерін араладыңыздар? Топпен талқылаңыздар.
- •4.Сөздердің синонимдерін жазыңыз.
- •5.Берілген сөздерді орысша аудармасымен жұптастырыңыз.
- •Ойтүрткі. Мына сұрақтарға жауап берейік:
- •3. Мына сөздерді сөздіктен қараңыз:
- •5. Шын немесе жалған
- •14. Төл сөзді төлеу сөзге айналдырыңыз.
- •Анықтауыштық қатынасты білдіру
- •Мына етістіктер тобын оқыңыз, аударыңыз.
- •Мына сөйлемдерден анықтауыштық сөз тіркестерін табыңыз.
- •10. Топты полемикаға шақыратын сұрақтар дайындаңыз.
- •11. Мына сұрақтарға жауап беріп көріңіз:
- •12. Мына сөйлемдерді мәтінге сәйкес аяқтаңыз:
- •13. Мына сөйлемдерді мәтінге сәйкес аяқтаңыз:
- •14. Шақтармен жұмыс істеу. Мына сөйлемдердегі сызықша орнына нақ осы шақ немесе ауыспалы осы шақ тұлғасын қойыңыз.
- •Притча о справедливости
- •Сұрақтарға жауап беріңіз.
- •7. Төмендегі мақал-мәтелдерді екі топқа бөлініп толықтырыңыздар.
- •8. Айтылым. Жоғарыда айтылған мақал-мәтелдердің біреуіне әңгіме дайындаңыз.
- •9. Жазылым. Жаңадан алған етістіктермен (ұқсайды, тартады, аумайды) мысалдар жазыңыз.
- •10. Сөйлесім. Орысша берілген мәтіндегі (притча) кейіпкерлер арқылы қойылым қойыңыз.
- •«Бәрінен де уақыт қымбат»
- •Уақытыңызды қалай пайдаланасыз
- •Уақытты пайдалана білесіз бе?
- •Уақытты бағалай біл
- •Абай Құнанбайұлы
- •«Ғылым таппай мақтанба»
- •Осөж тапсырмасы
- •Сөж тапсырмасы
- •Ыбырай Алтынсарин
- •2. Сөздік сүйене отырып мәтінді аударыңыз.
- •Себеп-салдарлық қатынастың берілуі.
- •Сөздікпен жұмыс.
- •Әлем тарихынан қандай ұлы тұлғаларды білесіз? (Бір-біріңізбен сұхбаттасыңыз).
- •Оқыңыз. Таныс емес сөздерді сөздіктен қараңыз.
- •11. Дұрыс жауабын таңдаңыз.
- •Кім лидер болғысы келеді?
- •Сөздермен жұмыс. Сөздікті пайдаланыңыздар.
- •Сұрақтарға жауап беріңіздер.
- •Мәтінді оқыңыз. Таныс емес сөздердің сөздіктен қараңыз.
- •«Басшы келбеті қандай?» деген сұраққа жауап табуға тырысыңыз.
- •«Мен өзім қандаймын?» деген сұраққа жауап табуға тырысыңыз.
- •Себеп-салдар қатынасты білдіру
- •1. А.Сөйлемдерді себебі жалғаулығын пайдаланып, құрмалас сөйлем құраңыз.
- •1. Сөздердің мағынасына, қолданысына мән беріңіз. Сөйлемдердегі сөздерге керек жалғауларды жалғаңыз, мысалдар келтіріңіз.
- •2. Сұрақтарға жауап беру арқылы көршіңізбен сұхбаттасыңыз.
- •Қонақтарды қарсы алу, кәдесыйлықтар ұсыну
- •4. Мәтіннің көмегімен жалғаулар қойып, сөз тіркестерін аяқтаңыздар.
- •6. Жақшадағы сөздерді аударыңыз.
- •1. Мәтінді оқып шығып, мазмұндап беріңіз.
- •Жаңа Жібек жолы бағыты
- •2. Мәтінді оқып шығыңыз. Таныс емес сөздерден сөздік түзіңіз.
- •3. Жаңа сөздерді арнайы сөздік арқылы немесе оқытушының көмегімен аударыңыз. Мәдениет, музыка және ұлттық тағамдар
- •4. Мәтінге қарап сөздерге жалғау жалғаңыз.
- •5. Төмендегі сөз тіркестерінің қазақша аудармасын мәтіннен табыңыз.
- •7. Сөйлемдерді толықтырыңыз.
- •9. Мәтінді мазмұндаңыз. Жоғарыдағы тапсырмалар көмегімен сұхбат құрыңыз.
- •10. Мәтінді оқып шығып, сөздіктің көмегімен аударыңыз және оған тақырып қойыңыз.
- •11. Туған жеріңізде жер асты ескерткіштері бар ма? Жалпы, жер асты ескерткіштері жайлы қандай мәлімет білесіз?
- •12. Ұлттық мұражайлардың біріне саяхат жасап, алған әсеріңіз туралы әңгімелеп беріңіз. Мынадай лексиканы қолданыңыз:
- •13. Мәтіндерде айтылған ұлттық қолөнері, зергерлік бұйымдар т.Б. Өнер туындыларының суреттерін экспонат ретінде жинап, топ болып көрме ұйымдастырыңыздар.
Лексика-грамматикалық тапсырмалар
1-тапсырма. Мәтінді оқып шығып, аударма жасаңыз.
Сұрақтарға толық жауап беріңіздер немесе мәтін ішінен дұрыс жауабын тауып дауыстап оқып беріңіз.
2-тапсырма. Мәтінде қандай ой берілгенін айтыңыздар.
Грамматикалық түсініктеме
-
Тәуелдік жалғау (Форма принадлежности).
В казахском языке существуют притяжательные окончания существительных, которые показывают принадлежность предмета, явления первому, второму, третьему лицу. Принадлежность предмета кому (чему) –нибудь выражается двумя способами.
1. Первый способ тәуелдік жалғау (притяжательной формы): к словам, обозначающим названия предмета обладания, прибавляются окончания Тәуелдік жалғау (притяжательной формы), а к словам обозначающим названия обладателя предмета, окончания Ілік септік (родительного падежа) -ның, -нің – после гласных звуков и сонорных согласных звуков м, н,ң;
-дың, -дің – звонких и сонорных согласных звуков р, л, й, у, ю;
-тың, -тің – после глухих согласных и звонких б, в, г, д.
Обратите внимание: окончания Ілік септік -ның, -дың, -тың – после твердых слогов; -нің, -дің, -тің – после мягких слогов. Окончания Тәуелдік жалғау -ы, -сы – после твердых слогов; -і, -сі – после мягких слогов.
Мысалы: Заттың жаңа + сы жақсы, Достың ескі + сі жақсы.
Мұндағы жаңасы, ескісі субстансивтеніп тұрған сын есімдер.
Студенттердің екеу + і жоқ.
Мұндағы екеу – зат есім қызметін атқарып тұрған сан есім.
Ердің екі сөйлеген + і - өлген + і,
Білгенімнен білмеген + ім көп.
Ерте келгенің жақ + сы болды.
Ұшар + ымды жел білер, қонар + ымды сай білер.
Мұндағы сөйлеген + і, білмеген + і, келген +ің – заттанған есімшелер, яғни есімшелер тәуелденеді, септеледі, жіктеледі, көптік жалғауын қабылдайды (Причастие в казахском языке принимает аффиксы принадлежности, форму множественного числа, аффиксы лица и падежей).
Обратите внимание: Окончание Ілік септік иногда может опускаться, но окончания Тәуелдік жалғау (притяжательной формы) всегда сохраняется.
Мысалы: Мектептің директоры немесе Мектеп директоры.
В географических названиях, названия государтва, предприятий, учереждений и т. д., окончание Ілік септік не употребляется, но тәуелдік жалғау (окончания притяжательной формы) следующего слова сохраняется независимо от этого.
Мысалы: Қазақстан Республикасы (РК), Балқаш көлі (озеро Балқаш), Іле өзені (река Или), Іле Алатауы (Заилийский Алатау).
-
Второй способ тәуелдік жалғау (притяжательной формы): к словам, обозначающим названия предмета обладания, присоединяются суффиксы:
-нікі – после гласных
-дікі – после звонких и сонорных согласных
-тікі – после глухих и звонких согласных б, в, г, д.
По значению эти суффиксы соответствуют Ілік септік и притяжательной форме.
Мысалы: Осы менің дәптерім. – Эта моя тетрадь. Осы дәптер ме+ нікі – Эта тетрадь моя. Осы қалам Алма+ нікі. – Эта ручка Алмы.
Есте сақтаңыз! Эта форма принадлежности присоединяется как к твердым, так и мягким основам без исключения.
Слова с суффиксам -нікі, -дікі, -тікі в предложении бывают сказуемыми и поэтому ставятся в конце предложения.
Мысал: Осы доп ме +нікі.
По этому принцепу ставятся вопросы: Кімнің орындығы? – Чей стул? Орындық кім +дікі? – Стул чей?
Неопределенная форма глагола
Исходная форма глагола в казахском языке, от которой образуются путем прибавления суффиксов и окончаний все личные грамматические формы, маркируется при помощи суффикса -у: ойна-у «играть»; жазу «писать».
Вместе с тем, исходная форма имеет некоторые смысловые отличия от инфинитива (неопределенной формы глагола) в русском языке.Образование на -у в казахском языке – это фактический отглагольное существительное, которому приблизительно соответствует в русском языке имя действия или инфинитив. Ср. ойын «игра», ойнау «играть»; жаз «пиши», жазу «писать»
Модальдық мағына. Значение модальности.
Ал + у етістігі көсемшенің (в сочетании с деепричастиями) –а, -е, -й жұрнақтарымен тіркесіп модальдық мағына (значение модальности) береді. Жіктік жалғау көмекші етістікке жалғанады (алу - мочь). Мысалы: Мен жаз-а аламын – “я могу писать”, сендер қазақша сөйлес-е аласыңдар – “вы можете говорить по казахски”.
Негізгі және көмекші етістік қатар келгенде -а, -е жұрнақтары оқылмайды. Мысалы: сөйлес(е)+ аламын = сөйлесаламын, бар(а)+аласың = бараласың.
Болымсыз түрі (отрицательная форма): Сіздер жиналыста сөз сөйлей алмаған екенсіздер – Вы, оказывается, не смогли выступить на собрании.
3-тапсырма. Мәтіннен ілік септік пен тәуелдік жалғауда тұрған сөзтіркесін теріп жазыңызып шыққаннан кейін оқып беріңіз.
4-тапсырма. Конституцияның 14-бабы, 2-тармағын оқыңыз.
5-тапсырма. Мына сөздерді есте сақтаңыздар және осы сөздермен сөйлем құрастырыңыз.
а). нәсілі – раса, расовый, род; ә). жағдайат (разг. то же, что жағдай) – атмосфера, момент, обстановка, положение, среда, условие, обстоятельство
6-тапсырма. Төмендегі сөздердің аудармасын жазыңыздар. Тәуелдік жалғауда тұрған сөздерді теріп жазып, қай тәуелдік жалғаудың қай жағында тұрғанын айтыңыз.
“Тек (–гі), аты–жөні, әлеуметтік жағдайы, лауазымы, мүлікі, жынысы, ұлты ---, тілі, дінге көзқарасы, нанымы, тұрғылықты жері, байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемітуге болмайды”. (14-бап, 2-тармақ).
“Тегі ---, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайы ---, жынысы ---, ұлты ---, тілі ---, дінге көзқарасы ---, нанымы ---, тұрғылықты жері ---, байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемітуге болмайды”. (14-бап, 2-тармақ).
7-тапсырма. Төмендегі сұрақтарға жауап жазыңыз.
Сіздің тегіңіз, аты–жөніңіз кім? ---
әлеуметтік жағдайыңыз қандай? ---,
жынысыңыз кім? ---,
ұлтыңыз кім? ---,
ана тіліңіз қандай? ---,
дінге көзқарасыңыз ---,
8-тапсырма. Мәтін бойынша мына сөздердің синоним қатарын анықтаңыз:
1. мекен-жайы, тұрағы –
2. басқа, бөтен, бөгде –
3. төмендету, қорлау –
4. негізгі –
5. барлығы –
6. айқындау –
9-тапсырма. у-ына, у-ға сөздердің мағынасына көңіл бөліңіз, аударыңыз.
–у етістіктің қай формасында, тәуелдік жалғаудың қай жағында және қай септікте тұрғанын айтыңыз.
“Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмау-ы-на, өзінің және отбасының құпиясы болу-ы-на құқығы бар”. (18-бап, 1-тармақ).
10-тапсырма. Конституцияның өзге баптарынан у-ына, у-ға тұлғасымен келген басқа да сөз орамдарын анықтаңыз.
11-тапсырма. Жақшаны ашып, аударыңыз, тиісті тұлғасына қойыңыз.
1. Әркім (Республики Казахстан) Конституциясын және заңдарын (соблюдать), басқа адамдардың (право, свободу) абыройы мен (честь и достоинства) құрметтеуге (обязан).
2. Әркім Республиканың (государственную символику) (почитать) міндетті. (34-бап, 1,2 – тармақ).
12-тапсырма.
Сәйкес қатарын анықтаңыз.
1. қабылданды А. каждый
2. мемлекеттік құрылыс Ә. права граждан
3. өтпелі кезең Б. переходной период
4. заң салалары В. определяет
5. азаматтардың құқығы Г. вмешательство
6. қол сұғу Д. должностное положение
7. әркім Е. отрасли закона
8. кемсіту Ж. принято
9. лауазымдық жағдайы З. государственный строй
10. айқындайды И. оскорбление
СОӨЖ
1-тапсырма. “Қазақстан Республикасының Ата заңы – маңызды құжат” деген тақырыпқа сұхбат құрыңыз.
2-тапсырма. Ситуативтік тапсырмаларды заң баптарын пайдалана отырып орындаңыз.
1. Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабы бұзылған жағдайда қалай әрекет етесіз? (хат-хабар құпиялылығы сақталмаса).
2. Сіздің туысыңыздың үйін соттың шешімінсіз алып қойса, не істейсіз? (25-бап)
3-тапсырма. Студенттердің құқықтары мен міндеттері қандай? әңгіме құрастырыңыз.
СӨЖ
1- тапсырма. Қазақ тілінің ерекшеліктері. Ілік септік және тәуелдік жалғау – конспек жазып келу.
2- тапсырма. ҚР Конституциясы тақырыбына – презентация әзірлеу.
2-САБАҚ
Грамматикалық тақырып: Қазақ тілінің ерекшеліктері..