13. Гукапіс. Асананс і алітэрацыя.

У вершах могуць мэтанакіравана паўтарацца зычныя і галосныя гукі, паасобныя гукаспалучэнні. Паводле таго, якія менавіта гукі паўтараюцца, адрозніваюць алітэрацыю (паўтарэнне зычных гукаў) і асананс (паўтарэнне галосных гукаў). Здаўна вядома імкненне розных паэтаў выкарыстоўваць сродкі гукапісу перадаваць пэўныя гукі рэчаіснасці, пераймацьь іх. Гукаперайманне – гэта не самі гукі, а намек на іх. Напрыклад, паўтрэнне гукаў с,ц у вершы Я. Купалы “Касцам” выклікае ў нашай “гукавой памяці” свіст косаў. А гэта ў сваю чаргу абуджае зрокавыя асацыяцыі - мы ўяўляем сабе рад касціў, якія косяць траву. “Дзе вы, брацці-ўдальцы, дзе вы хлопы-касцы?

Гэй, дакуль на вас трэба чакаць?Час вам косы кляпаць, час вам на сенажаць,Час вам сілу сваю паказаць”

14. Фаналогія. Паняцце пра фанему. Фаналагічныя школы.Варыянты і варыяцыі фанем.

Фаналогія – раздзел мовазнаўства, які вывучае сістэму фанем. Зыходным і асноўным паняццем фаналогіі з’яўляецца фанема. Фанема - мінімальная фанетычная адзінка, якая служыць для адрознення або таясамліванія значымых фанетычных адзінак мовы (марфем, слоў) і вылучаецца на аснове параўнання гукаў у аднолькавых пазіцыях у слове.

Фанема і гук – паняцці нятоесныя. Фанема – гэта не любы гук, а толькі той, які вытупае тыповым сродкам сярод яго варыянтаў і выконвае адрознівальную функцыю. Напрыклад, род і рот есць канцавы гук (т) але у слове рот – гэта фанема, а ў другім не – варыянт. У словах бяроза, бярэзнік, бярозка – (з) – фанема, (с) выступае яе варыянт фанемы, (з’)_ як варыяцыя фанемы, г зн гук, якасць якога пасля змякцэння змянілася нязначна і ен не супаў з іншай фанемай. Варыянты і варыяцыі выступаюць як разнавіднасці фанемы. Яны ‘яўляюцца гукавымі адзінкамі, у якіх рэалізуецца кожная фанема, апынуйшыся ў розных фанетычных умовах. 33 значныя фанемы. Фаналагічныя школы: Ленінгрдская (звязваюць лінгвістыную прроду фанемы з яе роляй у моўнай дзейнасці чалавека; Шчэрба, Зіндзер, Матусевіч)Маскоўская (неабходнасць прымянення марфалагічнага крытэрыя пры взначэнні фанемнага складу мовы; Аванэсаў, Рэфармацкі, Паноў). Бадуэн дэ Куртэнэ

15.Дыферэнцыяльныя і інтэгральныя прыметы фанем і гукаў Архіфанема Гіперфанема Сістэма фанем Формула акання.

Фанема – сукупнасць фаналагічна істотных прыкмет, уласцівых дадзенаму моўнаму ўтварэнню (па Трубяцкому).

Існуюць наступныя прыметы фанем і гукаў:

Дыферэнцыяльная = сэнсаадрознівальная = фаналагічна істотнаяСюды адносяцца звонкасць, выбуховасць, цвёрдасць, губнасць.Напрыклад, бар-пар (звонкасць-глухасць), бал-вал (змычнасць-шчыліннасць), бэз-без (цвёрдасць-мяккасць), бык-дык (губнасць-пярэднеязычнасць).Інтэгральная = несэнсаадрознівальнаяСюды адносяцца фрыкатыўнасць-выбуховасць.Але у нямецкай мове гэта прымета сэнсаадрознівальная: gut (добры) і Hut (шляпа).Гіперфанема – слабая фанема, якая не мае адрознівальнай моцнай пазіцыі: с<а/о>бака. (моцная пазіцыя для галосных – пад націскам, для зычных – перад галоснымі, перад санорнымі).

Архіфанема – слабая фанема ( з, с не адрозніваюцца на канцы слова).Колькасны склад фанем:33 зычныя фанемы (39 гукаў).Фанема <г>, а гукі [г], [г’], [], [’]Фанема <к>, а гукі [к], [к’].Фанема <х>, а гукі [х], [х’].Фанема <дз>, а гукі [дз], [дз’].Моцная пазіцыя для зычных бывае перад галоснымі або перад санорнымі. На такой падставе адрозніваюць 33 зычныя фанемы. Аднак такая методыка і крытэрыі вызначэння фанем далёка не ідэальныя і неьясспрэчныя, таму асобныя даследчыкі галічваюць то 37, то 39 і нават 54 фанемы.Як зычныя гукі, так і зычныя фанемы ўтвараюць 9 суадносных пар па звонкасці-глухасці. Суадносны рад цвёрдых-мяккіх фанем складаецца з 11 пар. Астатнія 11 фанем з’яўляюцца няпарнымі па цвёрдасці-мяккасці.Адной з асноўных асаблівасцей беларускай мовы з’яўляецца аканне. Формула акання наступная - у 1 пераднаціскным складзе галосныя [о], [э] вымаўляюцца як [а]: воды – вада, рэкі – рака.

16. Склад як фанетычная адзінка Тэорыі складу: экспіраторная, санорная, мускульнага напружання. Складовыя і нескладовыя гукі Характарыстыка складоў. Структура беларускага націску (слабае прымыканне, тэндэнцыя да адкрытага і прыкрытага складу). Аналіз складовай структуры словаСклад – гук ці комплекс гукаў, якія вымаўляюцца адным штуршком паветра.Адкрыты (заканчваецца на галосны) і закрыты (заканчваецца на зычны).Прыкрыты (пачынаецца зычным) і непрыкрыты (пачынаецца галосным).Аснова любога склада – галосны гук, колькі ў слове галосных, столькі і складоў.Склад – найменшая вымаўленчая адзінка:Наяўнасць галоснага гукаЗычныя прымыкаюць да галоснагаНайбольш пашыраны тып складу: ЗычныГалосны.С артикуляционной точки зрения слог – это звук или сочетание звуков, которое произносится одним выдыхательным толчком. С акустической точки зрения деление слов на слоги связано со степенью звучности рядом стоящих звуков. 1. Санорная тэорыя склада (Есперсен, Аванэсаў) – склад як спалучэнне найбольш санорнага элемента з менш гучным. В современном русском языкознании наиболее признана сонорная теория слога, основанная на акустических критериях. Применительно к русскому языку она была развита Р.И.Аванесовым.Исходя из этого, слог определяется как сочетание звуков с разной степенью звучности.Звучность – это слышимость звуков на расстоянии. В слоге имеется один наиболее звучный звук. Он является слоговым, или слогообразующим. Вокруг слогового звука группируются менее звучные, неслоговые, или  неслогообразующие. Усе непачатковыя склады будуюцца на прынцыпе ўзыходнай гучнасці. 2.Тэорыя мускульнага напружання (Шчэрба) – непадзельнасць склада вызначаецца імпульсам мускульнага напружання.Узмацненне, максімум, паслабленне.Зычны гук: моцнаканцавы, моцнапачатковы, двухвяршынны.

3.Тэорыя складападзелу (Ф. дэ Сасюр)Экспіраторная – склад уяўляе такре спалучэнне гукаў, якое адпавядае аднаму выдыхальнаму штуршку (Стэтсан).Ротазмыкальныя, ротаразмыкальныя склады. Аналіз складовай структуры слова:Прывесці фанетычную транскрыпцыю слова, адзначыўшы складовыя і нескладовыя гукі.Пабудаваць хвалю санорнасці слова.Пад літарамі лічбамі адзначыць ступень санорнасці.На транскрыпцыі вертыкальнымі лініямі адзначыць складападзелы.Даць характарыстыку складоў.

Пры варыянтнасці прывесці ўсе варыянты.Націск – выдзяленне аднаго са складоў слова з дапамогай гукавых сродкаў – вышыні, працягласці. У выніку слова набывае адметнае фанетычнае аблічча. Органы маўлення актыўна артыкулююць пры вымаўденні націскных складоў.

Націск адыгрывае важную ролю ў стварэнні агульнага рытмічнага малюнка маўлення, які розны ў розных мовах.

Для беларускага націску характэрна слабае прымыканне, а таксама ў большасці выпадкаў ён падае на адкрыты і прыкрыты склад.

17.Прынцыпы складападзелу. Закон узрастаючай гучнасці. Фанетычны, графічны складападзелы і іх адрозненне ад марфемнага падзелу слоў. Перанос слова паводле новай рэдакцыі “Правіл беларускай арфаграфіі і пунктуацыі”.Bызначэнне межаў паміж складамі ў словах і на стыку слоў – складпадзел. У бел мове складападзел праводзіцца з улікам узрастаючай гучнасці. Найбольш гучныя – галосныя, затым санорныя, звонкія і глухія.

1.зычны, які знаходзіцца паміж галоснымі адносяцца да наст склада: бя-ро-за2.калі паміж галоснымі спалучэнні дзвух шумных або шумнага і санорнага уё спалуч адносіцца да наступнага склада: до-шка, ле-сві-ца3.калі паміж галоснымі санорны+шумны – санорны да папярэдняга, а шумны – да наступнага. Баль-зам. 4.калі паміж глоснымі 2 санорных – варыянтнасць 5.й,ў заўседы аднос да папяр скалада.

Склдпадзел –фанетыная з’ява, якая існуе ў мове, перанос слоў – умоўна прынятыя правілы , выкліканыя патрэбамі перадачы вуснай мовы на пісьме. Перанос слова адрозніваецца ад марфемнага падзелу слова. Але трэба памятаць наступныя правілы: Неальга адрываць 1 літару ад прыстаўкі, калі корань пачынаецца з зычнага. Літара ы заўседы далучаецца да прыстаўкі. Нельга адрываць зычны ад корня Нельга адрываць пачатковую літару ад кораня

ПРАВІЛЫ ПЕРАНОСУ1. З аднаго радка на другі слова пераносіцца па складах: во-ля,. Калі ў сярэдзіне слова паміж галоснымі маецца спалучэнне зычных, то пераносіцца на наступны радок або ўсё гэта спалучэнне, або любая яго частка. Можна пераносіць: ся-стра, сяс-тра, сяст-ра.Такім жа чынам перанос ажыццяўляецца, калі гэта спалучэнне разбіваецца марфемнай мяжой: ра-змова, раз-мова; за-става, зас-тава. 3. Пры пераносе нельга:пакідаць або пераносіць на наступны радок адну літару, нават калі яна адпавядае складу: аса-ка. Нельга пераносіць :а-сака; разбіваць пераносам спалучэнні літар дж і дз, калі яны абазначаюць на пісьме гукі [дж], [дз']: ура-джай. Спалучэнні дж і дз можна разбіваць пераносам, калі д адносіцца да прыстаўкі, а з, ж – да кораня: пад-жары;аддзяляць ад папярэдняй галоснай літары й і ў: сой-ка; аддзяляць мяккі знак (ь) і апостраф ад папярэдняй зычнай: буль-ба, прось-ба. 4. У складаных словах кожная іх частка пераносіцца згодна з правіламі пераносу асобных слоў: се-на-ўбо-рка, збож-жа-зда-ча.5. Не дзеляцца пры пераносе абрэвіятуры, якія пішуцца вялікімі літарамі або з'яўляюцца спалучэннем літар і лічбаў, а таксама графічныя скарачэнні слоў і выразаў: ААН; не адрываюцца пры пераносе ад лічбаў далучаныя да іх злучком канчаткі або часткі канчаткаў: а 1-га (студзеня); не пажадана адрываць ад прозвішчаў ініцыялы: Я. Брыль; не пераносіцца на наступны радок працяжнік; пры пераносе нельга адрываць ад лічбы скарочаныя назвы адзінак вымярэння: 1990 г., 100 кг.

18.Прасодыка. Тыпы націску. Месца націску ў слове Нерухомы і рухомы формаўтваральны націск Клітыкі Прасодыя (прасодыка) – сістэма фанетычных сродкаў – націск, інтанацыя (суперсегментныя адзінкі) – звязаныя з вышынёй, сілай, працягласцю.Склады, на якія дзеляцца словы звычайна адрозніваюцца сілай голасу. Больш гучнае і працяглае вымаўленне аднага са складоў – націск, склад - націскны. У беларускай мове націск дынамічны, або сілавы, ба пры вымаўленні націскных складоў органы моўнага апарату знаходзяцца ў большым мускульным напружанні, чым пры вымаўленні ненаціскных складоў. У беларускай мове націск разнамесны (не фіксуецца на пэўным складзе), таму яго называюць свабодным. Ацэнтуацыйныя дублеты – словы з варыянтным націскам (дзяўчына – дзеўчына). Таму ў шматскладовых складаных і складанаскарочаных словах, акрамя асноўнага з’яўляецца пабочны націск.Пры змене форм націск можа быць нерухомым (хата-хаце, хатай) і рухомым (бусел-буслы). Клітыкі –словы, якія не маюць самастойнага націску. Праклітыкі - службовыя словы, якія не маюць самастойнага націску і прымыкаюць да наступнага слова (на акне). Энклітыкі – да папярэдня. Націгя слова (сказаў бы)

19.Фразавы сінтагменны лагічны націск Аналіз націску ў тэксце Суперсегментныя адзінкі беларускай мовы. Націск (разнамесны, рухомы і нерухомы) і інтанацыя ў беларускай мове.Адно ці некалькі фанетычных слоў аб’ядноўваюцца ў такт (сінтагму). У кожным такце (звычайна апошняе), выдзяляецца ў межах такта больш моцным націскам. Такі націск называюць тактаым (сінтагменным). Выдзяленне больш моцным націскам аднаго з тактаў у межах фразы - фразавы націск. Лагічны націск – выдзялене ў межах фразы аднаго са слоў з мэтай узмацнення яго сэнсавай нагрузкі. Суперсегментныя адзінкі беарускай мовы: інтанацыя, тон, гучнасць, мелодыка, рытм, тэмп, акцэнт, вышыня, тэмбр. У беларускай мове націск дынамічны, або сілавы, ба пры вымаўленні націскных складоў органы моўнага апарату знаходзяцца ў большым мускульным напружанні, чым пры вымаўленні ненаціскных складоў. У беларускай мове націск разнамесны (не фіксуецца на пэўным складзе), таму яго называюць свабодным. Ацэнтуацыйныя дублеты – словы з варыянтным націскам (дзяўчына – дзеўчына). Пры змене форм націск можа быць нерухомым (хата-хаце, хатай) і рухомым (бусел-буслы). Інтанаця – гэта сукупнасць фанетычных сродкаў, якія служаць для афармлення фразы як адзінага цэлага і выражэння розных зачэнняў. Складаецца са сродкаў: 1.Мелодыка- змяненне тону голасу 2.інтэнсіўнасць – гучнасць, сіла голасу. 3.тэмбр4.тэмп

5.пэўнае размяшчэнне паўз

20.Інтанацыя. Фанетычнае чляненне маўлення. Танальныя сродкі інтанацыі Тэмбравыя сродкі інтанацыі Функцыя інтанацыі Асноўныя тыпы інтанацыйных канструкцый у беларускай мове. Інтанаця – гэта сукупнасць фанетычных сродкаў, якія служаць для афармлення фразы як адзінага цэлага і выражэння розных зачэнняў. Складаецца са сродкаў: Мелодыка- змяненне (павышэнне ці паніжэнне) тону голасу інтэнсіўнасць – гучнасць, сіла голасу. тэмбр (афарбоўка) голасу,тэмп маўлення, пэўнае размяшчэнне паўз асноўныя інтанацыйныя канструкцыі: 1.ІК – 1: -- ↓_ у перадцэнтравой чстцы рух тону роўны, а у пасляцэнтраой паніжаецца. Для апавяд сказаў. Госці прыехалі. 2.ІК – 2: -↓_ _ _ _ для пытальных сказаў, зваротаў, загадаў 3.ІК – 3: -- ↑_ _ пытальны сказ без пытальнага слова: нашы госці прыехалі.

4.ІК – 4: _ _ _ ↑--- ↑ - няпоўныя сказы з супраціўнымі злучнікамі. 5.ІК – 5: _ ↑---↓ - пры выражэнні захаплення, клічня сказы. 6.ІК –6: ↑ ---- выражае высокую ступень праяўлення якасці. А квета тут колькі.7.ІК – 7: _ ↑_ выражае экспрэсіўнае адмаўленне ці сцвярджэнне Не, не так гэта!

21.Стылі літаратурнага вымаўлення. Арфаэпічная норма. Беларускае вымаўленне ў гістарычным развіцці Прычыны адхіленняў ад літаратурнага вымаўлення.Стылі вымаўлення – сукупнасць сродкаў, прызначаных для маўлення ў пэўнай сферы зносін.1. Няпоўны = гутарковы.2. Поўны = афіцыйны, акадэмічны. Арфаэпія – сукупнасць нормаў, якімі забяспечваецца адзінства гукавага афармлення нацыянальнай літаратурнай мовы, іншымі словамі, гэта збор правіл аб аднастайным вымаўленні гукаў, слоў, фраз, вучэнне аб нормах літаратурнага вымалення. Сучасная беларус. Мова пачала фарміравацца ў 19 ст на базе народных гворак голоўным чынам цэнтральнай часткі беларусі. Фарміраванне сістэмы павілаў бел арфаэпіі цесна звязана з фарміраваннем арфаграфіі. Нягледзячы на складаны і супярэчлівы працэс выпрацоўкі арфаэпічных нормаў у бел мове ужо існаваў шэраг фанет рысаў. Якія былі агульнапрынятымі для таго часу: асімілятыўная мяккасць зычных (снег) цвердае вымаўленне шыпячых, р і ц (часнок)вымаўленне а замест о і э ў перым пераднаціскным складзе, але гэтыя асаблівасці не былі кадыфікаваны. Пасля кастрычніцкай рэвалюцыі бел мова атрымала пэўныя магчымасці для свайго развіцця і ўзбагачэння. Гэтаму садзейнчаў рост кадраў нацыянальнай інтэлігенцыі, актыўнае пашырэнне ўжытку бел мовы у вусных зносінах, правядзенне культурна-асветніцкіх мерапрыемстваў. Кадыфікацыі бел мовы спрыяла пастнова СНК БССР “Аб зменах і спрашчэнні беларускага правпісу” 1933. Другая ўрадавая пастанова “Аб удакладненні і частковых зменах існуючага беларускага правапісу” 1957 ліквідавала некаторыя супярэчнсці ў правілах. Прычыны парушэння норм літаратурнага вымаўлення:1. Пад уплывам дыялектаў.Вымаўленне [р’] Невамаўленне падоўжаных зычных гукаўПамякчэнне [з], [с] перад заднеязычныміПарушэнне правіла аглушэння зычных2. Пад уплывам рускай мовы.Замена выбухнога на месцы фрыкатыўнагаВымаўленне мяккага [ч’]Вымаўленне гукаў [л], [в], [ф] на месцы губна-губнога [ў]Вымаўленне асобных гукаў замест афрыкат [дз], [дж]Вымаўленне спалучэння гукаў [шш] замест [шч]3. Пад уплывам арфаграфіі. Вымаўленне [і] без прыстаўнога [j] у пачатку словаВымаўленне [э] у часціцы не і прыназоўніку без, калі яны стаяць перад словам з націскам на першым складзеЦвёрдае вымаўленне [з] і [с] перад мяккімі зычнымі

23.Нормы літаратурнага вымаўлення зычных і спалучэнняў зычных, некаторых граматычных формаў. Арфаэпічная норма і культура маўлення.

Вымаўленне зычных:-гук р – толькі цверды- перад галоснымі, зычнымі, на канцы слова цверда вымаўляецца афрыката ч- у бел мове г – фрыкатыўны, у запазычаных г – выбухны (гузік, ганак, гонта, швагер)- дж – цв, зв афрыката

- дз - зв, мяк афрыката. - наяўнасць падоўжаных зычных

Вымаўленне спалучэнняў зычных: -аглушэннена канцы

-дч, тч – чч-мшс, жс – сс- з, с перал г,к, х не памякчаюцца

Асаблівасці беларускага рускага вымаўлення: - дзеканне

- цеканне-ж,ш,дж, ч, ц – заўседы твердыя, не маюць мяккіх адпаведнікаў -у бел мове ў замест в

На стыку слоў: - дзейнічаюць фанет законы.

24.Вымаўленне на тэлебачанні і на радыё. Інтэрферэнтныя з’явы ў вымаўленні і шляхі іх пераадолення. Дэфекты вымаўлення Прафесійныя “хваробы” ў аўдыёвізуальных СМІ: “каша ў роце”, празмерная лабіялізаванасць, дзеканне/цеканне. Радыё і тэлебачанне з’яўляюцца ўзорамі літаратурнага вымаўлення, прапагандыстамі чысціні мовы. Але часам і ў артыстаў і ў дыктараў яно супярэчыць устаноўленым нормам.Самыя пашыраныя выпадкі парушэння норм вымаўлення:[Ч’]: ні[ч’о]га, Парушэнне дзекання і цекання: людзі, Замест дж – д+ж: хад+жу, Выбухны г замест фрыкатыўнага: ша[г]нуў, Э замест о ў першай асобе дзеясловаў множнага ліку: збяр[э]м, Суфікс -іва- замест –ва-: паблісківалі, Асіміляцыя з і с перад мяккімі зычнымі і : пе[сн’]я, Разнабой у націску: узяліся, Няправільнае ўжыванне канчаткаў: канцэрт[у], Націскны а замест о: над[а]йваюцьО замест а: пл[о]цім, О замест э: с[ц’о]рлася і іншыя.Таксама для аўдыёвізуальных СМІ характэрны некаторыя прафесійныя хваробы: “каша ў роце” (недакладнае і незразумелае вымаўленне слоў і іх канчаткаў), празмерная лабіялізаванасць (дадатковая артыкуляцыя губ), дзеканне/цеканне не па правілах. Моўныя зносіны на тэлебачанні заўсёды зарыентаваны на асобу. Яны вызначаюць абавязковую дыялагічную мову вядучых, дыктараў. У параўнанні з бытавымі зносінамі мова ТБ больш нарматыўная, мае больш ацэначных элементаў, хоць і не відавочна выражаных. Мова радыё змяшчае ў сабе фрагменты ўсіх іншых відаў вуснай моўнай дзейнасці: вусны дыялог, фальклор, лісты да рэдакцыі, навуковая і мастацкая літаратура, тэатральная пастаноўка і інш. Асаблівае значэнне мае прынцып дыялога.

22.Асноўныя нормы сучаснага беларускага вымаўлення: галосныя націскныя і ненаціскныя, зычныя ў моцных і слабых пазіцыях, гукі на стыку слоў. Вымаўленне галосных.

Асноўныя нормы беларускага літаратурнага вымаўлення:Правілы вымаўлення некаторых (спецыфічных для беларускай мовы) гукаў моцных пазіцый. Правілы, заснаваныя на пазіцыйных чаргаваннях (вымаўленне гукаў слабых пазіцый). Правілы вымаўлення запазычаных слоў1. Заўсёды цвёрдае вымаўленне гукаў [р], [ж], [ш], [дж], [ч].2. Вымаўленне фрыкатыўнага працяжнага гука [г].3. Глухі зычны [к] перад звонкімі можа вымаўляцца як выбухны [г].4. Вымаўлення як аднаго гука афрыкат [дж], [дз], [дз’].Вымаўленне мяккага [дз’] замест мяккага [д’] – парушэнне арфаэпічнай нормы.5. Цвёрда вымаўляецца афрыкаты [ц] (цана, цэгла, крыніца) і мяккае вымаўленне афрыкаты [ц’] на месцы этымалагічна мяккага [т’] (цень, цёмны), а таксама на месцы [т] цвёрдага ў выніку яго чаргавання з [ц’] (хата – у хаце).6. Вельмі мяккае (мякчэй, чым у суседніх славянскіх мовах) вымаўленне свісцячых [з’] і [с’] (сеяць, змена).

7. Цвёрдае вымаўленне губных зычных [б], [п], [м], [ф].8. Свісцячыя зычныя перад шыпячымі вымаўляюцца як шыпячыя: [шш]ытак.9. Шыпячыя зычныя перад свісцячымі вымаўляюцца як свісцячыя: на до[с]цы.+ памякчэнне з, с не адбываецца перад заднеязычнымі г, к, х: згінуць, скінуць, схіліць.+ у форме Д. і М. склону таксама памякчэнне не адбываецца: у назве, у Літве, на прызбе.Асаблівасці вымаўлення зычных на стыку слоў:Для вымаўлення глухіх перад звонкімі на стыку слоў няма адзінай нормы. Яно часта залежыць ад тэмпу маўлення: пры хуткім тэмпе глухія ў гэтай пазіцыі азванчаюцца: не гор[ж] за іншых, пры запавольненым тэмпе азванчэнне не адбываецца: не гор[ш] за іншых.На стыку самастойных слоў, калі папярэдняе канчаецца на цвёрды, а наступнае пачынаецца з мяккага, змякчэнне не адбываецца: лес зімой. У службовых словах канцавыя зычныя [з] і [с] змякчаюцца: бе[з’] мяне. Не змякчаецца апошні зычны толькі ў прыназоўніках праз і цераз: цераз лес.На стыку слоў шыпячыя перад свісцячымі змяняюцца толькі па глухасці-звонкасці: рэ[ш] салому. Свісцычыя перад шыпячымі на стыку самастойных слоў захоўваюцца нязменна: лес шумеў, а ў межах фанетычнага слова вымаўляюцца як шыпячыя: [ж] жартам.Арфаэпічныя нормы вымаўлення галосных (ад націску, ад суседніх гукаў):1. Аканне (калі у 1 пераднаціскным складзе галосныя [о], [э] вымаўляюцца як [а]): воды – вада, рэкі – рака.2. Яканне – вымаўленне ў 1 пераднаціскным складзе пасля мяккіх зычных гука [’a]: вясна.3. Часціца не і прыназоўнік без падпарадкоўваюцца правілу якання, калі наступнае слова пачынаецца націскным складам. У запазычаных словах вымаўленне зычных мае свае адметнасці. Яны найперш звязаны з перадачай цердых-мяккіх зычных. Так, большасць слоў іншамоўнага паходжання не падпарадкоўваецца дзеканню і цеканню, г.зн. зычныя [д] і [т] не змякчаюцца перад галоснымі [э], [і]: тэма. Выключэнне – словы з суфіксамі –ін-, -ір-, -ік-, -ёр-, -(ей)ск-, -(е)ец-: каранцін.У запазычаных словах вымаўленне галосных мае пэўныя адрозненні. Многія словы іншамоўнага паходжання не падпарадкоўваюцца аканню і яканню. Так, у большасці запазычанняў пасля цвёрдых зычных захоўваецца не пад націскам [э]: эпоха, тэорыя. Толькі ў некаторых даўніх запазычаннях [э] замяніўся на [а]: адрас, рамонт. У асобных словах, запазычаных праз рускую мову, пасля [р] і [ц] вымаўляецца [ы]: брызент, дрызіна. Захоўваецца [э] у 1ым пераднаціскным складзе і пасля мяккіх зычных (няма якання): герой, сезон. Выключэнне – даўнія запазычанні, якія вымаўляюцца з [а]: сяржант, каляндар.У словах, якія канчаюцца спалучэннем галосных, захоўваецца ненаціскны [о]: трыо, Токіо.Перад пачатковым [і] не развіваецца прыстаўны [j]: імпарт, імперыя.

25.Графіка. Узнікненне пісьма Этапы развіцця пісьма Піктаграфічнае, ідэаграфічнае і фанаграфічнае пісьмо. Звесткі з гісторыі графікі.

Пісмо ў гісторыі развіцця чалавецтва. Карыстацца вуснай мовай для абмену думкамі можна толькі у працэсе непасрэдных зносін людзей. Аднак, у сувязі з ростам грамадскай дзейнасці людзей узнікла неабходнасць фіксаваць і запісваць нейкія звесткі. Неабходна было пісьмо.

Пісьмо – форма фіксацыі вуснай мовы, што служыць для зносін паміж людзьмі на адлегласці і у часе. У розных народаў пісьмо ўзнікла ў розны час. Вызначаюць 4 віды пісьма: піктагарфічнае, ідэаграфічнае, складовае, літарна-гукавае. Першыя спробы пісьма – у эпоху першабытага лду. Мамы старажытны від пісьма – піктаграфія – малюнкавае пісьмо. Малюнак схематычна перадаваў агульы сэнс выказвання, але не адлюстроўваў падўзелу на словы. Элемены піктаграфіі выкарыстоўваюцца і цяпер. 2-і від пісьма – ідэаграфічнае. Яно ўзнікла ад неабходнасці перадачы не выаказвання, а асобнага паняцця. Намаляваная нага – ходзіць. Ператварэнне малюнкаў у ўмоўныя знакі прывяло да узнікнення у старажытнм Егіпце іерогліфаў. Сучаснае кітайскае пісьмо. (больш за 40 тыс іерогліфаў)3-і від пісьма – складовае (сілабічнае)пачаў фарміравацца ў 2 тыс да н.э. Кожны знак абазанчае не слова, а склад Таму ў параўн з іншымі гэта пісьмо мае менш знакаў, і дакладней адлюстроўвае фанет і грамат склад слова. Складовае – сучасне індыйскае, японскае, карэйскае пісьмо.

Фанаграфічнае – або літарна-гукавае, у якім кожная літарат абазначае асобны гук. Найбольш пашыраныя сістэмы пісьма заснаваны на лацінскі, арабскім і кірылічным алфавітах.

Арабскі – народы Ірана і АўганістанаКірыліца –балгарскі, сербскі, рускі, белар. У сваім развіцці старабеларуская графіка прайшла 3 этапы: - устаў – характэрызуецца строгай геаметрычнай формай літар, якія пісаліся выразна і асобна адна ад адной. Да 14 ст. - паўустаў – узнік у сувязі з неабх. пашырэння працэсу пісьма. Больш простае напісанне літар за наіхілам, скарачэнні ў словах.Літ пісалісяя асобна. 3 сяр 14 – да 17 ст. - скорапіс- ужываўся ў прыватнай перапісцы, афіц-прававай літ-ры.Адсутнасць строгіх форм літар – 15-18 стст.