24. Агульны стан вуснага маўлення ў школе і сістэма работы па яе развіцці на ўроках літаратуры.

Мэты і задачы работы па развіццю маўлення. Развіццё вуснай і пісьмовай мовы на ўроках літаратуры мае на мэце павышэнне агульнаадукацыйнага ўзроўню вучняў, выпрацоўку навыкаў і ўменняў самастойнай дзейнасці, развіццё даследчых здольнасцей. Паспяховае авалоданне ведамі, усебаковае развіццё асобы вучняў, ідэйнае, маральнае і эстэтычнае іх выхаванне магчымыя толькі пры ўмове высокай культуры моўных зносін у школе і перш за ўсё на ўроку.

Школьная праграма прадугледжвае сістэматычнае ўдасканаленне іх моўных уменняў і навыкаў. У ёй сфармуляваны патрабаванні да развіцця навыкаў правільнага вымаўлення, выразнага чытання, свядомага карыстання вобразна-выяўленчымі сродкамі мовы ў вусных выказваннях і пісьмовых работах. У ІХ – XІІ класах патрабаванні да развіцця вуснай мовы, агульнай моўнай культуры вучняў яшчэ больш узрастаюць.

Найбольшы плён у працы па развіццю маўлення вучняў дасягаецца ва ўмовах камунікатыўнай дзейнасці. Таму ў педагагічную практыку настаўнікаў трывала ўваходзіць псіхалінгвістычны тэрмін “маўленчая дзейнасць”. Вусная мова развіваецца праз:

слуханне – гэта ўзорнае слова настаўніка, лекцыя, абмеркаванне вусных паведамленняў аднакласнікаў; чытанне – гэта чытанне тэкстаў літаратурных твораў, крытычных і іншых матэрыялаў, выразнае чытанне; назіранне – праца над мовай твора, лінгвістычны аналіз; выступленне – расказванне, пераказы, адказы на пытанні, разгорнутыя маналагічныя выказванні, выступленні з рэфератамі і дакладамі.

Дзейсным сродкам развіцця вуснай мовы школьнікаў з’яўляецца павучанне іх выразнаму чытанню мастацкіх твораў.. Такое чытанне выклікае ў школьнікаў эстэтычную асалоду, садзейнічае лепшаму разуменню ідэйнага зместу твора, фарміраванню культуры вуснай мовы.

Праца над выразнасцю чытання мастацкага твора пачынаецца са знаёмства з яго зместам. З вершамі і творамі, невялікімі па форме,

завучванне мастацкіх тэкстаў па памяць. Два шляхі завучвання на памяць: запамінанне твора па частках, паступова, і адразу цэлага, ад пачатку да канца. Выбар канкрэтнага шляху залежыць ад асабістых схільнасцей вучня, ад тыпу яго памяці і г. д.

Паказчыкам развітасці мовы вучняў з’яўляецца іх слоўнікавы запас.

Урокі па навучанні падрабязнаму пераказу. У пачатку ўрока настаўніку трэба высветліць, ці ведаюць сутнасць і адметнасць падрабязнага пераказу. Урокі па навучанні сцісламу пераказу. Настаўнік арганізуе назіранні падлеткаў за гэтымі двума відамі пераказу шляхам іх параўнання на прыкладзе аднаго і таго ж твора ці ўрыўка з яго, высвятляючы пры гэтым, што ў іх агульнае і што рознае.

Творчы пераказ. змена простай мовы ўскоснай, цяперашняга часу на прошлы ці наадварот, першай асобы на трэцюю і інш.

Выбарачны пераказ.

25Урокі па развіцці пісьмовага маўлення вучняў. Методыка навучання сачыненням у школе.

Развіццё вуснага і пісьмовага маўлення цесна ўзаемазвязана.

Асноўныя жанры творчых прац па літаратуры класіфікуюцца па наступных групах: пераказ, эцюд, эсэ, сачыненне;

анатацыя, водгук, рэцэнзія; казка, апавяданне, верш; нататка, замалёўка, рэпартаж, інтэрв’ю, нарыс; канспект, рэферат, даклад; ліст, дзённік.

Такі жанравы падзел абумоўлены адрозненнем зместу і спосабам яго выкладання.

Праграма прадугледжвае разнастайныя віды пісьмовых работ: пісьмовыя адказы на пытанні па тэкстах вывучаных твораў з выкарыстаннем фактычнага матэрыялу і цытат, падрабязныя пераказы зместу невялікіх сюжэтных твораў або ўрыўкаў па складзеных планах, сачыненні тыпу апісання і апавядання, сачыненні-разважанні на літаратурную тэму, па творах іншых відаў мастацтва і г. д. Пісьмовыя работы бываюць класныя і дамашнія. Яны адрозніваюцца не толькі ўмовамі, месцам напісання і колькасцю часу на іх выкананне, але і мэтай і методыкай падрыхтоўкі да іх. Мэта класных работ – выявіць якасць набытых ведаў, праверыць глыбіню засваення праграмнага матэрыялу, узровень граматнасці школьнікаў. Мэта дамашніх работ – пашырыць і замацаваць навыкі і ўменні, набытыя ў класе.Па сваіх вучэбных мэтах пісьмовыя работы могуць быць навучальныя і кантрольныя.

Класіфікацыя сачыненняў. Па мэтах навучання школьныя сачыненні бываюць навучальныя і кантрольныя, па месцу выканання – класныя і дамашнія. У залежнасці ад жанравых асаблівасцей вылучаюцца такія віды сачыненняў, як апавяданне, апісанне, разважанне, анатацыя, рэцэнзія, водзыў, рэпартаж .

Надзвычай распаўсюджаным з’яўляецца сачыненне-апавяданне, Больш складаным тыпам вучнёўскіх сачыненняў з’яўляецца сачыненне-апісанне. Яно патрабуе аналітычнага падыходу да раскрыцця тэмы: Цікавай формай работы, якая набывае выключнае значэнне ў развіцці навыкаў звязнай мовы, з’яўляецца сачыненне-разважанне.

Практыкуюцца ў школе і сачыненні-нарысы – пісьмовае паведамленне пра пэўныя падзеі рэчаіснасці. Сачыненне-рэцэнзія ўяўляе сабой крытычны аналіз, меркаванне, водзыў аб мастацкім творы, прагледжаным кінафільме, спектаклі. Сачыненне-рэпартаж – гэта водгук на найбольш важныя падзеі часу. яе саўдзельнікам.