Tatarsko_russkij_slovar_40000_slov lang.fotocrimea.com

1271

пускать на ветер; транжирить (средства); җил чәчәге мед. ветряная оспа, ветрянка.

ҖИЛАЯК быстроногий. ҖИЛБЕРДӘҮ см. җилфердәү.

ҖИЛБӘГӘЙ нараспашку, незастёгнутый; җилбәгәй җибәрү распахнуться; расстегнуться; (пальтосын) җилбәгәй җибәреп бара иде шёл распахнувшись, распахнув (пальто); җилбәгәй сарафан диал. расстегай; җилбәгәй плащ разлетайка.

ҖИЛБӘЗ уст. вымпел.

ҖИЛБӘЗӘК 1) ветреный, вертлявый, непостоянный; легкомысленный; җилбәзәк кеше легкомысленный человек; җилбәзәк характер легкомысленный характер; 2) лёгкий (о предметах, легко колышущихся, лёгких на ветру); җилбәзәк күлмәк лёгонькое платьице.

ҖИЛБӘЗӘКЛЕК ветреность, легкомысленность, непостоянность. ҖИЛБӘЗӘКЛӘНҮ вести себя легкомысленно; становиться (стать) ветреным,

легкомысленным. ҖИЛБҮЛГЕЧ ветрораздел. ҖИЛГЕР см. җитез.

ҖИЛГӘРГЕЧ с.-х. веялка; ярма җилгәргеч круповейка.

ҖИЛГӘРЕЛҮ страд. от җилгәрү веяться, провеиваться; җилгәрелеп бетү провеиться полностью.

ҖИЛГӘРЕШҮ взаимн.-совм. от җилгәрү. ҖИЛГӘРТҮ понуд. от җилгәрү.

ҖИЛГӘРҮ веять, провеивать, провеять; || веяние; җилгәреп алу однокр. провеять; җилгәреп аерылу отвеиваться; җилгәреп кую провеять (заблаговременно); җилгәреп бетерү провеять (до конца).

ҖИЛГӘРҮЧЕ веяльщик, веяльщица, веятель.

ҖИЛ-ДАВЫЛ буря, ураган; җил-давыл купты прям., перен. поднялась буря. ҖИЛДЕРТҮ мчаться, помчаться, нестись.

ҖИЛДЕРҮ мчать, помчать, мчаться, помчаться; җилдереп барып җитү примчаться.

ҖИЛДӘВЕК бот. ведьмины мётлы. ҖИЛДӘК бот. анемон, анемона, ветреница.

ҖИЛЕК мозг (только спинной); сөяк җилеге костный мозг; суык җилегемә үтте (йөгерде) мороз пробрал меня до мозга костей; ◊ җилеген корыту, җилегенә төшү а) надоесть; б) надоедание.

ҖИЛЕКЛЕ с мозгом; || мозговой.

ҖИЛЕМ клей; || клеевой; агач җилеме столярный клей; резина җилеме резиновый клей; җилем кайнату (ясау) а) варить клей; б) клееварение; в) клееваренный; җилем кайнату заводы клееваренный завод, клееварня; җилем кайнатучы (ясаучы) клеевар; ◊ умарта корты җилеме пчел. прополис; чыпчык җилеме бот. омела; җилем үлән (үләне) бот. смолёвка.

ҖИЛЕМБАЛЫК уклейка; || уклеечный; җилембалык кармагы уклеечный крючок. ҖИЛЕМЛЕ имеющий клей; приготовленный с клеем, клеевой; клейкий, липкий;

җилемле буяу клеевая краска; җилемле кәгазь клеёная бумага. ҖИЛЕМЛЕК биол. клейковина.

ҖИЛЕМЛӘНДЕРҮ см. җилемләү.

ҖИЛЕМЛӘНҮ страд. от җилемләү; җилемләнеп бетү намазаться клеем. ҖИЛЕМЛӘТҮ понуд. от җилемләү.

ҖИЛЕМЛӘҮ покрывать (покрыть, пропитывать, пропитать) клеем; проклеивать,

1272

проклеить; || покрывание (пропитывание) клеем; җилемләп ябыштыру а) приклеить, оклеить; б) приклеивание, оклеивание, оклейка.

ҖИЛЕМЛӘҮЧЕ клейщик. ҖИЛЕМСЫМАН студенистый.

ҖИЛЕН вымя; симез җилен жировое вымя; сыер җилене коровье вымя; җилен башлау диал. см. җиленләү.

ҖИЛЕНЛЕ: зур җиленле сыер корова с большим выменем; каты җиленле сыер корова с тугим выменем.

ҖИЛЕНЛӘНҮ см. җиленләү; сыер җиленләнә корова налила вымя (перед отёлом).

ҖИЛЕНЛӘҮ наполняться (наполниться) молоком — о вымени (перед отёлом); || набухание вымени перед отёлом; ◊ җилгә җиленләү бахвалиться.

ҖИЛЕШ диал. скорость бега, быстрота; сабан туенда атларның җилешен сыный лар на сабантуе испытывают быстроту лошадей.

ҖИЛКЕНДЕРҮ понуд. от җилкенү; күңелен җилкендерү манить; җилкендерә торган подзадоривающий, манящий.

ҖИЛКЕНЕП 1) запальчиво; 2) порывисто, стремительно.

ҖИЛКЕНЧӘК 1) порывистый; 2) запальчивый, задористый; җилкенчәк табигатьле кеше запальчивый человек; 3) парное к яшь: яшь-җилкенчәк молодёжь.

ҖИЛКЕНҮ 1) рваться, порываться, стремиться к кому-чему-л.; җилкенеп китү разохотиться; ашаганда колагың селкенсен, эшләгәндә йөрәгең җилкенсен погов. когда кушаешь, пусть уши шевелятся, а когда работаешь пусть сердце поёт; 2) сердиться, рассердиться, размахиваться на кого-л.; беситься.

ҖИЛКЕТҮ см. җилкендерү.

ҖИЛКУАР ветреный, легкомысленный, несерьёзный; || ветрогон, шалопай; җилкуар кеше ветреный человек.

ҖИЛКУАРЛАНУ быть (становиться) ветреным, непостоянным, легкомысленным

в чём-л.

ҖИЛКУАРЛЫК ветреность, легкомыслие.

ҖИЛКӘ 1) затылок; || затылочный; җилкә кашу в разн. знач. чесать (почесать) затылок; җилкә сөяге затылочная кость; җилкә чокыры затылочная ямка; 2) перен. плечо; горб, холка, спина; шея; кеше җилкәсе белән эш күтәрү погов. выезжать на чужом горбу; кеше җилкәсен кимерү, (кеше) җилкәсендә яшәү тунеядствовать, жить за счёт кого-л., сидеть на чьём-л. горбу, на чьей-л. шее; халык җилкәсен кимерүче мироед; җилкәсе калын кеше толстосум; җилкәсенә кундыру (менеп төшү) прост. дать по шее; җилкәдән тау төшкән кебек булу гора с плеч свалилась; (үз) җилкәсендә тату испытать на своём горбу; җилкәгә утыру садиться на шею кому-л.

ҖИЛКӘЛЕ: киң җилкәле плечистый; калку җилкәле сутулый; калын җилкәле а) здоровый, плечистый; б) перен. зажиточный, богатый.

ҖИЛКӘЛЕК 1) верхняя часть хомута; 2) завязка на верхней части хомута, связывающая концы клешни (деревянного остова); 3) войлочная подкладка у хомута.

ҖИЛКӘЛӘҮ: җилкәләп чыгарып җибәрү вышвырнуть взашей кого-л.

ҖИЛКӘН мор. парус, ветрило; җилкән бавы галс; җилкән бауларын тарту брать рифы; җилкәнне киерү развернуть паруса; җилкәннәрне кору отдать паруса; поднять (поставить) паруса; җилкәннәрне җыю крепить паруса, убрать (свернуть) паруса.

ҖИЛКӘНЛЕ парусный; җилкәнле көймә парусная лодка, парусник; ике мачталы

1273

җилкәнле судно ял; җилкәнле көймәләр спорты парусный спорт. ҖИЛКӘНЧЕ спец. парусник, тот кто управляет парусами.

ҖИЛЛЕ 1) с ветром; || ветреный; || ветрено; җилле көн ветреный день; җилле буран вьюга; бүген җилле сегодня ветрено; 2) перен. ретивый; 3) перен. разухабистый, залихватский; җилле егет залихватский парень; 4) диал. хороший, прекрасный, замечательный; карын тирәсендә май җилт лерәк була нутряной жир бывает лучше.

ҖИЛЛЕК спец. крылач; продушина, отдушина, отдушник; поддувало; тәрәзә җиллеге диал. форточка, фортка.

ҖИЛЛЕЛЕК 1) ветреность; 2) ретивость; 3) разухабистость. ҖИЛЛӘНДЕРГЕЧ тех. ветрогон.

ҖИЛЛӘНДЕРҮ 1) см. җилләтү; 2) опахивать, опахнуть, обмахивать, обмахнуть, обдавать (обдать) струёй воздуха; битне җилпәзә белән җилләндереп алу обмахнуться веером.

ҖИЛЛӘНҮ 1) обмахивать лицо чем-л.; || обмахивание лица чем-л.; җилләнеп утыру освежаться, обмахиваясь веером; 2) перен. бахвалиться.

ҖИЛЛӘТЕЛҮ страд. от җилләтү вентилироваться. ҖИЛЛӘТКЕЧ 1) опахало, веер; || веерный; 2) вентилятор.

ҖИЛЛӘТҮ проветривать, проветрить, вентилировать, выветривать, выветрить, освежать, освежить; || проветривание, выветривание, вентилирование, вентиляция; бүлмәне җилләтү проветрить комнату; освежить воздух; җилләтеп алу а) проветрить; б) проветривание; в) обсушить; г) обсушивание.

ҖИЛЛӘТҮЛЕ вентилируемый; җилләтүле будка метеор. вентилируемая будка. ҖИЛЛӘҮ 1) проветриваться, проветриться; выветриваться, выветриться (о

запахе); || проветривание; выветривание; 2) высыхать, высохнуть (на ветру); || высыхание; 3) становиться (стать) ветреным, ветренеть (о погоде); бүген иртәдән бирле җилли сегодня с утра ветрено; җилләп тору ветренеть; көн җилләп тора погода ветренеет.

ҖИЛПЕНДЕРҮ понуд. от җилпенү.

ҖИЛПЕНЕШ поэт. взмыв; дулкыннарның җилпенеше взмыв волн. ҖИЛПЕНЕШҮ взаимн.-совм. от җилпенү.

ҖИЛПЕНҮ 1) махать крыльями, порхать; җилпенми очу парить; җилпенеп очып менү (китү) вспорхнуть; 2) разг. махаться, -обмахиваться платком (веером); яулык белән җилпенү обмахиваться платком, обвевать (лицо) платком; 3) перен. размахивать руками.

ҖИЛПУЧ лоток для муки (теста); бер җилпуч он один лоток муки. ҖИЛПӘВЕЧ см. җилләткеч.

ҖИЛПӘЗӘ веер; || веерный; битне җилпәзә белән җилләндереп алу обмахивать лицо веером; җилпәзәләр мастерское веерная мастерская.

ҖИЛПҮ 1) опахивать, опахнуть, обмахивать, обмахнуть кого-что-л.; || опахивание, обмахивание; 2) веять, провеивать (зерно); || провеивание; солыны җилпү веять овёс (вручную); җилпеп алу а) опахнуть, обмахнуть кого-что-л.; б) провеять (зерно); 3) махать (крыльями); || махание; җилпеп кую взмахнуть; канатларны җилпеп кую взмахнуть крыльями.

ҖИЛСЕЗ-ДАВЫЛСЫЗ тихий, безмятежный; җилсез-давылсыз тормыш тихая (безмятежная) жизнь.

ҖИЛСЕЗЛЕК затишье, безветрие, штиль, безветренность. ҖИЛСЕНДЕРҮ понуд. от җилсенү.

ҖИЛСЕНҮ воспаляться, воспалиться; припухать, припухнуть, опухать, опухнуть, отекать, оплывать; || отёк, опухание, воспаление; || отёчный,

1274

воспалительный, опухший; бите җилсенгән его лицо опухло; җилсенү билгеләре отёчные признаки; җилсенү процессы воспалительный процесс; үпкә җилсенү воспаление лёгких.

ҖИЛТЕРӘТҮ тормошить, теребить, дёргать, трясти, толкать; җилтерәтеп китерү стремительно привести; җилтерәтеп чыгару выставить, выгнать кого-л.

(грубо).

ҖИЛФЕРДӘТҮ развевать, колыхать что-л.; җил байракны җилфердәтә ветер колышет знамя.

ҖИЛФЕРДӘШҮ взаимн.-совм. от җилфердәү.

ҖИЛФЕРДӘҮ развеваться, реять, трепетать, колыхаться (на ветру); колебаться (от ветра); җилферди башлау заколыхаться; байраклар җилферди башладылар знамёна заколыхались; җилфердәп тору реять, развеваться.

ҖИЛӘК ягода; || ягодный; артыш җиләге можжевельник; бүре җиләге бирючина, волчья ягода; волчье лыко; виктория җиләге виктория; каен җиләге а) земляника; б) земляничный; каен җиләге вареньесы земляничное варенье; каз җиләге морошка; кура җиләге а) малина; б) малинный; кура җиләге куаклыгы малинник; күк җиләк голубика; мүк җиләге клюква; подснежника; нарат җиләге а) брусника; б) брусничный; нарат җиләге вареньесы брусничное варенье; саескан җиләге паслён горько-сладкий; торна җиләге спаржа; түләмә җиләге бот. вороний глаз; эт җиләге крушина; паслён; җиләк кагы пастила ягодная; җиләк суы ягодный сок; җир җиләге а) клубника; б) клубничный; җир җиләге вареньесы клубничное варенье; ◊ кура җиләк чыпчыгы зоол. малиновка.

ҖИЛӘКЛЕ изобилующий ягодами, ягодный; җиләкле урын ягодное место, ягодник; җиләкле ел ягодный год; эре җиләкле крупноплодный.

ҖИЛӘКЛЕК ягодник, место, где растут ягоды; кара җиләклек черничник; кура җиләклек малинник; җир җиләклек клубничник.

ҖИЛӘКЧЕЛЕК разведение ягод.

ҖИЛӘК-ҖИМЕШ собир. ягоды и плоды (вообще), фрукты; || плодово-ягодный; җиләк-жимеш әле өлгереп җитмәгән фрукты ещё не поспели; җиләк-җимеш сатучы продавец фруктов.

ҖИЛӘН I азям; халат; летнее пальто; пыльник.

ҖИЛӘН II парное к егет: егет-җилән; егет-җилән чак юность, молодость. ҖИЛӘС прохладный, слегка ветреный; || прохладно, свежо; җиләс көн

прохладный день; монда җиләс здесь свежо; җиләс һава прохлада. ҖИЛӘСЛЕК свежесть, прохлада.

ҖИЛӘСЛӘНДЕРЕЛҮ страд. от җиләсләндерү. ҖИЛӘСЛӘНДЕРҮ см. җиләсләтү.

ҖИЛӘСЛӘНҮ свежеть, посвежеть; кичкә таба көн җиләсләнде к вечеру посвежело; җиләсләнеп китү посвежеть (неожиданно).

ҖИЛӘСЛӘТҮ проветривать, проветрить, вентилировать, освежать, освежить; || проветривание, вентиляция.

ҖИЛҮ мчаться, нестись. ҖИЛҮЛЧӘГЕЧ ветромер.

ҖИМ 1) корм, пища, еда, снедь; аерылган каз тупланган каргага җим булыр погов. отделившийся (от своей стаи) гусь будет добычей стаи ворон; җим бирү кормить, давать корм (птицам); балалы казга җим тимәс погов. когда много гусят, гусыне не достаётся корма; йөргән аякка җим иярә погов. к ногам, которые ходят, пристаёт корм; кто трудится, у того и пища (корм) есть; 2) приманка, наживка, прикорм; балык җиме прикорм для рыбы;

1275

наживка, җим кигезү а) наживлять; б) наживление; җимгә куела торган суалчан червяк для наживки; җим салып ияләштерү а) приваживать (напр. тетерева); 6) приваживание; җимсез балык та чиертми погов. без наживки и рыба не клюёт; не подмажешь — не поедешь.

ҖИМБАЛЫК рыб. живец.

ҖИМЕРГЕЧ 1) сокрушительный, сокрушающий, разрушительный, разящий, губительный; җимергеч удар сокрушительный удар; артиллериянең җимергеч уты губительный огонь артиллерии; 2) перен. разносный; җимергеч рецензия разносная рецензия.

ҖИМЕРГӘЛӘҮ многокр. от җимерү.

ҖИМЕРЕК развилина, руина; отвал; брешь; || разрушенный, развалившийся; җимерек өй развалившийся дом; ярым җимерек полуразрушенный.

ҖИМЕРЕКЛЕК развалины, руины, разрушения; җимереклекләргә әйләнү превращаться в развалины (в руины); җимереклекләргә әйләндерү разрушить, превратить в руины.

ҖИМЕРЕЛЕШҮ взаимн.-совм. от җимерелү. ҖИМЕРЕЛМӘС незыблемый, нерушимый, несокрушимый.

ҖИМЕРЕЛМӘСЛЕК незыблемость, нерушимость, несокрушимость. ҖИМЕРЕЛҮ 1) разваливаться, развалиться, рушиться, разрушаться, разрушиться,

рухнуть, ломаться, сломаться, поломаться; || разрушение, ломка; крушение; капиталистик стройның җимерелүе крушение капиталистического строя; койма җимерелде забор развалился (разрушился, сломался); җимерелеп төшү провалиться; обрушиться, обваливаться; распасться; кыя җимерелеп төште скала обрушилась; җимерелеп төшкән урын место провала; планнар җимерелде планы рухнули; 2) геол. оползать, оползти, зродироваться, эродировать; || оползень, эрозия; || оползневый, эрозивный; җимерелү күренешләре оползневые явления; 3) физ. распадаться, распасться; || распад, распадение; радиоактив җимерелү радиоактивный распад; 4) перен. громиться, разгромиться, быть разгромленным; дошман җимерелде враг был разгромлен; ◊ җимерелеп уңу разг. уродиться в изобилии; ашлык җимерелеп уңган хлеба уродились на славу.

ҖИМЕРЕЛҮЧӘН валкий, шаткий; ломкий, разрушающийся, разваливающийся, ломающийся.

ҖИМЕРЕЛҮЧӘНЛЕК валкость, шаткость; ломкость. ҖИМЕРЕШҮ взаимн.-совм. от җимерү.

ҖИМЕРТҮ понуд. от җимерү; ◊ җимертеп эшләү хорошо работать, работать на славу.

ҖИМЕРҮ 1) разваливать, развалить, рушить, крушить, разрушать, разрушить, ломать, сломать; поломать; || разваливание, крушение, разрушение, ломка; || разрушительный; динамитның җимерү тәэсире разрушительное действие динамита; 2) громить, разгромить; || разгром; дошманны җимерү разгромить врага; || разгром врага; 3) перен. хмурить, нахмурить; каш җимерү нахмурить брови.

ҖИМЕРҮЧЕ разрушитель, сокрушитель; ◊ авыз җимерүче пренебр. держиморда. ҖИМЕШ 1) плод, фрукт; || плодовый, фруктовый; кипкән (киптерелгән)

җимешләр сухие (сушёные) фрукты, сухофрукты, сушенина; коелган җимеш падалица, паданец; куш (оешма, укмаш) җимеш соплодие; шикәрле җимеш (җимеш шикәрләмәсе) цукат; җимеш агачы плодовое (фруктовое) дерево; җимеш аракысы настойка; разг. вино; җимеш бирү а) давать плоды, уродиться, плодоносить; б) перен. давать результат; җимеш бирүче

1276

плодоносный, плодоносящий, плодовый; күп җимеш бирә торган плодовитый; җимеш бирүчәнлек плодовитость, плодоносность; җимеш кагы пастила; җимеш киптергеч плодосушилка; җимеш сабы бот. плодоножка; җимеш суы фруктовый сок, шербет; җимеш төше косточка фруктов и ягод; җимеш шикәре фруктоза, плодовый сахар; җимеш эшкәртү перерабатывать плоды; җимеш үстерү (үрчетү) а) растить (выращивать) фрукты, заниматься плодоводством; б) плодоводство; в) плодоводческий; җимеш үстерү совхозы плодоводческий совхоз; җимеш үстерүче плодовод, садовод; җимеш үстерүчелек (үрчетүчелек) а) плодоводство; б) плодоводческий; җимеш җыю собирать плоды; агач — җимеше белән, адәм — эше белән погов. дерево (славится) плодами, а человек — делами; 2) перен. плод, продукт, результат; ◊ кара җимеш а) слива; чернослив; б) сливовый; черносливовый; җимеш коңгызы зоол. плодожил; җимеш корткыч (күбәләге) плодожорка; җимеш көясе плодовая моль.

ҖИМЕШЛЕ 1) имеющий плод; эре җимешле крупноплодный; 2) плодоносный, плодовитый; җимешле агач плодоносное дерево; 3) перен. продуктивный, плодотворный; җимешле хезмәт продуктивный труд.

ҖИМЕШЛЕК 1) бот. завязь; пестик, плодник, маточник; җимешлек авызы рыльце; җимешлек арасы межплодник; җимешлек яфрагы плодолистик; җимешлек карыны завязь; җимешлек эргәлеге околоплодник; 2) местность, где растут фрукты и ягоды.

ҖИМЕШЛЕКЛЕ бот. пестиковый.

ҖИМЕШЛЕЛЕК 1) плодоносность, плодовитость; 2) перен. продуктивность, плодотворность.

ҖИМЕШЛӘНҮ плодиться; || процесс образования фруктов (плодов); җимешләнә башлау (бару) а) начать образовываться — о плодах; б) образование плодов.

ҖИМЕШСЕЗ 1) бесплодный, неплодоносный; 2) перен. безрезультатный, непродуктивный, бесплодный, неплодотворный; || безрезультатно, непродуктивно, бесплодно, неплодотворно; җимешсез хезмәт непродуктивный труд.

ҖИМЕШСЕЗЛЕК 1) бесплодность, неплодоносность; 2) перен. безрезультатность, непродуктивность, бесплодность, неплодотворность.

ҖИМЕШСЕЗЛӘНДЕРҮ понуд. от җи-мешсезләнү. ҖИМЕШСЕЗЛӘНҮ становиться (стать) неплодотворным. ҖИМЕШЧЕ фруктовщик.

ҖИМЕШЧЕЛЕК плодоводство; || плодоводческий; җимешчелек совхозы плодоводческий совхоз.

ҖИМЛЕ 1) имеющий корм (еду, зерно); 2) питательный, калорийный; җимле азык калорийная пища.

ҖИМЛЕК 1) корм; 2) кормушка (для птиц). ҖИМЛЕЛЕК калорийность.

ҖИМЛӘҮ рыб. наживлять, наживить что-л.; || наживление; кармакны җимләү наживить крючок.

ҖИМШӘН бот. завязь, маточник; аскы җимшән нижняя завязь; өске җимшән верхняя завязь.

ҖИНАЯТЬ преступление, злодейство, злодеяние; || преступный, уголовный; уголовный җинаять уголовное преступление; җинаять эшләүче преступник; җинаять өстендә тоту поймать с поличным (на месте преступления).

ҖИНАЯТЬЛЕ преступный, криминальный; җинаятьле эш преступное дело, преступление, криминал.

1277

ҖИНАЯТЬТӘШ сообщник (соучастник) преступления. ҖИНАЯТЬТӘШЛЕК соучастие в преступлении.

ҖИНАЯТЬЧЕ преступник, правонарушитель; || преступный; уголовный җинаятьче уголовник; җинаятьчеләрне эзләү уголовный розыск.

ҖИНАЯТЬЧЕЛ преступный; склонный к преступлениям; җинаятьчел рәвештә преступно; җинаятьчел ният злой умысел.

ҖИНАЯТЬЧЕЛЕК преступность. ҖИНАЯТЬЧЕЛЛЕК преступность.

ҖИП усал. частица, употребляется с прилагательными и наречиями, начинающимися на җи=, напр.: җип-җиңел очень лёгкий, лёгкий-прелёгкий; || очень легко, очень просто.

ҖИР 1) земля, земной шар; || земной; Җир әйләнәсендә беренче космик рейс первый космический рейс вокруг Земли; җир шары а) земной шар; б) весь мир; күктән көткән (эзләгән) җирдән табылды искал в небесах, а нашёл на земле; 2) земля, почва, грунт; || земельный, почвенный, грунтовой; имана җире ист. надел; кар астыннан чыккан җир проталина; каты җир твёрдая земля (почва), твёрдый грунт; коры җир суша, материк; || сухопутный; коры җир транспорты сухопутный транспорт; коры җирдә үсә торган сухолюбивый; тигез җир равнина, низменность; тоташ каты җир твердозём; түбән җир низина; чит җир чужая земля, чужбина; чирәм җир целинная земля, целина; яткын җир залежь; җир асты а) подземелье; б) подземный, грунтовой; ископаемый; җир асты байлыклары ископаемые богатства; җир асты сулары подземные грунтовые воды; җир бүлеге земельный отдел; җир биләү а) владеть землёй; б) землевладение; җир биләүче землевладелец; җир тетрәү землетрясение; җир төзүче землеустроитель, землемер; җир төзүчелек землеустройство; җир өсте а) поверхность земли; б) надземный; 3) место, местность; авыл җире сельская местность; авырткан җир больное место; аулак җир уединение; аулак җиргә китү, аулак җирдә калу уединиться; яшерен җир тайник; йөрәкнең яшерен җирләрендә перен. в тайниках души; яшерен җирдән из-под спуда; ашаган җиренә сыер да кайта погов. и корова приходит на то место, где её кормят; 4) парное /с урын: урын-җир а) постель; б) постельный; урын-җир кирәк-яраклары постельные принадлежности; ◊ җир асты еланы зоол. слепун; җир рәйханы бот. благовонник; җир тараканы земляной жук; ◊ аяк җиргә тимәү погов. не чувствовать под ногами земли, не чувствовать под собой ног (от радости); баскан җирдән ут чыгару погов. искры из-под ног сыплются (говорится о бывалом и отчаянном человеке); энә төртер (төшәр) җир(е) дә юк негде яблоку упасть; бер аягы җирдә, икенчесе гүрдә погов. одной ногой стоит на земле, другой — в могиле; идәне җир, ишеге җил булсын, әмма егете ир булсын посл. не беда, что парень бедный, лишь бы был настоящим мужчиной.

ҖИРАСТЫ подземный; җирасты кабеле подземный кабель.

ҖИРДӘ: өч җирдә биш три раза пять, трижды пять; һәр җирдә везде и всюду, повсеместно.

ҖИРДӘШЛЕК ист. землячество; местничество.

ҖИР-КҮК: җир-күге белән шатлану разг. очень обрадоваться; обрадоваться от души.

ҖИРЛЕ I 1) имеющий землю, владеющий землёй; күп җирле совхоз многоземельный совхоз; 2) местный; областной; туземный, аборигенный; автохтонный; җирле халык местное (туземное, аборигенное) население,

1278

туземцы, аборигены; җирле вакыт местное время; җирле сөйләш местный (областной) говор, наречие; җирле тел диалект, наречие; җирле әйтелеш областное произношение; җирле җирендә, җикән күлендә погов. каждый на своём месте.

ҖИРЛЕ II диал. то-то, вот почему, вот в чём дело; җирле, ул килми башлады вот почему он не приходит.

ҖИРЛЕК 1) почва, основание; 2) жив. грунт, фон; картинаның җирлеге фон картины; җирлек буявы фон.

ҖИРЛЕКСЕЗ беспочвенный. ҖИРЛЕКСЕЗЛЕК беспочвенность. ҖИРЛЕЛЕК: күп җирлелек многоземелье. ҖИРЛЕ-ҖИРСЕЗ к месту и не к месту.

ҖИРЛӘНҮ страд. от җирләү погребаться, предаваться земле; || погребение. ҖИРЛӘТҮ понуд. от җирләү погребать, предавать (предать) земле; || погребение. ҖИРЛӘШҮ обосновываться, обосноваться (на новом месте).

ҖИРЛӘҮ хоронить, похоронить, захоронить, погребать, погрести, предавать (предать) земле; || похороны, погребение, захоронение.

ҖИРСЕЗ без земли; || безземельный, не владеющий (пахотной) землёй; җирсез калу остаться без земли, обезземелеть.

ҖИРСЕЗЛЕК безземелье; җирсезлектән интегү страдать из-за безземелья. ҖИРСЕЗЛӘНДЕРҮ понуд. от җирсезләнү обезземеливать, обезземелить кого-л.; ||

обезземеливание.

ҖИРСЕЗЛӘНҮ обезземеливаться, обезземелиться; || обезземеление.

ҖИРСЕТҮ тосковать по родине; || тоска по родине; читкә китсәм җирсетә как уеду, так скучаю по родной земле.

ҖИР-СУ собир. земля-вода; угодье, поместье; || земноводный; җир-суга бай ил страна, богатая угодьями; җир-су хайваннары земноводные животные, амфибии; койрыклы җир-су хайваннары хвостатые земноводные.

ҖИРСУЫРГЫЧ землесос; || землесосный. ҖИРСҮ см. җирсетү.

ҖИРӘН рыжий (о масти), рыжешёрстный; бурлы җирән разг. рыжик; җирән кашка рыжий (конь) с (белой) звёздочкой; җирән кызыл медно-красный; җирән төскә кергән порыжелый; җирән төскә керү порыжеть; җирән сакаллы рыжебородый; ◊ җирән гөмбә рыжик (гриб).

ҖИРӘНГЕЧ см. җирәнеч.

ҖИРӘНДЕРГЕЧ мерзкий, отвратительный, гнусный; җирәндергеч кыланышлар мерзкие поступки.

ҖИРӘНДЕРҮ вызывать (вызвать) отвращение, отвращать, отвратить, коробить, покоробить от чего-л.; претить; || отвращение; аның кыланышы бөтен кешене җирәндерде его поведение вызвало отвращение у всех.

ҖИРӘНЕРЛЕК см. җирәндергеч.

ҖИРӘНЕЧ отвратительный, омерзительный, противный, презрённый, мерзкий, гнусный; || омерзительно, мерзко, противно; җирәнеч күренеш отвратительное зрелище.

ҖИРӘНЕЧЛЕК омерзительность. ҖИРӘНЕШҮ взаимн.-совм. от җирәнү. ҖИРӘНЛЕК рыжая масть. ҖИРӘНЛӘНДЕРҮ делать (сделать) рыжим.

ҖИРӘНЛӘНҮ рыжеть; җирәнләнеп бетү порыжеть (совсем). ҖИРӘНСУ рыжеватый.

1279

ҖИРӘНЧЕК брезгливый.

ҖИРӘНЧӘ разг. крапивница (болезнь). ҖИРӘНЧӘК см. җирәнүчән. ҖИРӘНӘЙТЕЛҮ страд. от җирәнәйтү. ҖИРӘНӘЙТҮ см. җирәнләндерү. ҖИРӘНӘЮ см. җирәнләнү.

ҖИРӘНҮ брезговать, брезгать, побрезговать, побрезгать, испытывать отвращение, гнушаться, погнушаться; || отвращение, омерзение, презрение.

ҖИРӘНҮЧӘН брезгливый; җирәнүчән көяз кеше чистоплюй; җирәнеп карау смотреть брезгливо (с презрением); || брезгливый взгляд; җирәнеп елмаю а) презрительно улыбаться; б) презрительная улыбка.

ҖИСЕМ физ., мат. тело; || телесный; ага торган җисемнәр текучие тела; газсыман җисем газообразное тело; геометрик җисем геометрическое тело; күк җисемнәре небесные тела; сыек җисемнәр жидкие тела; исеме бар, җисеме юк имеет название, но не имеет тела; форма есть, но нет содержания; исеме җисеменә туры килгән погов. форма (название) соответствует содержанию.

ҖИСЕМЛЕ телесный; җисемле почмак мат. телесный угол; җисемле күрү физ. телесное видение.

ҖИСЕМЛЕК телесный; || телесность; җисемлек үзлеге телесное свойство чего-л. ҖИСМАНИ уст. книжн. телесный, физический.

ҖИТДИ 1) серьёзный, нешуточный; опасный; || серьёзно; опасно; мәсьәләгә җитди карау серьёзный подход к делу; җитди хәл серьёзное положение; җитди авыру серьёзная болезнь; 2) серьёзный, существенный; || серьёзно, существенно; 3) серьёзный, степенный, важный, чинный, солидный; || серьёзно, степенно, важно, чинно, солидно; җитди караш серьёзный взгляд; җитди кыяфәт солидный вид.

ҖИТДИЛЕК 1) серьёзность; опасность; 2) серьёзность, важность, чинность. ҖИТДИЛӘНҮ разг. см. җитдиләшү; җитдиләнеп маташу серьёзничать. ҖИТДИЛӘТҮ разг. см. җитдиләштерү.

ҖИТДИЛӘШТЕРҮ понуд. от җитдиләшү делать (сделать) серьёзным, напряжённым, усложнять, усложнить, осложнять, осложнить; || усложнение, осложнение.

ҖИТДИЛӘШҮ 1) становиться (стать) серьёзным, напряжённым, усложняться, усложниться, осложняться, осложниться, обостряться, обостриться; || усложнение, осложнение, обострение; эш җитдиләште дело приняло серьёзный оборот; 2) принимать (принять) серьёзный вид.

ҖИТДИЯТ книжн. серьёзность; җитдият белән серьёзно; ул вак кына нәрсәне дә зур җитдият белән эшли он даже маленькое дело делает со всей серьёзностью.

ҖИТЕЗ ловкий, проворный, поворотливый, юркий, шустрый, прыткий, резвый, подвижный, расторопный; || ловко, проворно, юрко, шустро, резво, подвижно, расторопно; җитез генә ловко, проворно, резво; җитез йөрешле быстроногий; җитезгә йөз өлеш, йомшакка бер өлеш погов. кто смел, тот два съел (букв. проворный сто долей (получит), мямля — одну долю).

ҖИТЕЗЛЕК ловкость, проворность, юркость, шустрость, прыткость, резвость, подвижность, расторопность; җитезлек белән с ловкостью, ловко, проворно.

ҖИТЕЗЛӘНДЕРҮ понуд. от җитезләнү делать (сделать) ловким, поворотливым, расторопным.

ҖИТЕЗЛӘНҮ становиться (стать, делаться, сделаться) ловким, расторопным, проворным.

1280

ҖИТЕН лён; || льняной; кыр җитене а) лён многолетний; б) диал. бот. львиный зев; көдрә (кудряш) җитен, май җитене лён-кудряш; күке җитене кукушкин лён; озын җитен, сүс җитен лён-долгунец; җитен талку трепать лён; тараулы

киптергеч льносушилка; җитен сабагы льняной стебель, треста; җитен сүсе волокно льняное; җитен талку бинасы (урыны) спец. трепальня, льномялка, льнотрепалка; җитен талкучы трепальщик, трепальщица; җитен талкыгыч льномялка, льнотрепалка; җитен талкышы костра; җитен тарау чесать лён; || льночесальный; җитен тәрәшләвеч льночесалка; җитен чәчкеч льносеялка; җитен чүбеге очёски льна; җитен эрләү а) прясть лён; б) льнопрядение; в) льнопрядильный; җитен эрләү эше льнопрядильное дело; җитен эрләү фабрикасы льнопрядильня; җитен эрләүче а) льнопрядильщик; б) льнопрядильный; җитен үстерүчелек а) льноводство; б) льноводческий; җитен җәю расстилать лён; җитен җәя торган болын стлище; көнгә җәелгән җитен стланцевый лён, стланец; ◊ җитен борчасы блоха льняная; җитен чәчәк диал. бот. пастушья сумка; җитен чәчле белобрысый.

ҖИТЕНКЕРӘҮ быть достаточным, хватать, хватить ҖИТЕНЛЕ льняной; җитенле чәчү әйләнеше льняной севооборот. ҖИТЕНЧЕ льновод.

ҖИТЕНЧЕЛЕК льноводство; || льноводный, льноводческий; җитенчелек зонасы льноводная зона; җитенчелек хуҗалыгы льноводческое хозяйство.

ҖИТЕШ разг. в достатке; с достатком, обеспеченный; ул җитеш кеше он человек с достатком; һәр җире җитеш у него всё есть.

ҖИТЕШКӘНЧӘ: җитешкәнчә булыр инде как успею, в зависимости от того, как успею.

ҖИТЕШЛЕ см. җитеш.

ҖИТЕШЛЕК разг. достаток, обеспеченность, довольство; җитешлектә яшәү жить в довольстве.

ҖИТЕШЛЕ-ҖИТЕШСЕЗ: җитешле-җитешсез якларны күрсәтү показывать положительные и отрицательные стороны.

ҖИТЕШМӘҮ 1) недоставать, не хватать; || недостача, нехватка; акыл җитешмәү а) ума не хватает; б) скудоумие; яшелчәләрнең җитешмәве нехватка овощей; белеме җитешмәү малограмотность; товар җитешмәү недостаток товаров; 2) не успеть, опоздать, не поспеть; || опоздание; эшләргә җитешмәдем не успел сделать; поездга барып җитешмәү опоздать на поезд.

ҖИТЕШМӘҮЧЕЛЕК ком. дефицит.

ҖИТЕШСЕЗ недостаточный, порочный, скудный; җитешсез як недостаток, дефект.

ҖИТЕШСЕЗЛЕК недостаток, погрешность; пробел, изъян, неполадки; упущение; скудость; физик җитешсезлек убожество; эштәге җитешсезлекләр недочёты (недостатки) в работе; җитешсезлекләрне ачып салу вскрыть недостатки.

ҖИТЕШТЕРЕЛҮ страд. от җитештерү; яңадан (кабат) җитештерелү а) воспроизводиться; б) воспроизводство.

ҖИТЕШТЕРҮ производить, произвести, вырабатывать, выработать; || производство; выработка; || производственный; күпләп җитештерү массовое производство; яңадан (кабат) җитештерү а) воспроизводить; б) воспроизводство; җитештерү средстволары средства производства; җитештерүнең яңа ысулы новый способ производства; җитештерү