Tatarsko_russkij_slovar_40000_slov lang.fotocrimea.com

1251

околевать, околеть (о скоте); || падёж, околевание; ◊ үлеп йоклау спать мёртвым сном; үлеп тору души не чаять в ком-чём-л.; бер-берсе өчен үлеп торалар они живут душа в душу; үлеп ярату сильно любить, души не чаять.

ҮЛҮЧЕ умирающий; смертный; үлүчеләр саны число умерших; смертность. ҮЛҮЧЕЛЕК смертность.

ҮЛҮЧӘН умирающий, не живучий; аның балалары үлүчән его дети умирают, его дети не живучи.

ҮЛҮЧӘНЛЕК смертность.

ҮПКӘ I анат. лёгкое, лёгкие; || лёгочный; үпкә авыруы а) лёгочная болезнь; б) туберкулёз, чахотка; үпкә белән сулау лёгочное дыхание; үпкә бәлеше а) пирог из ливера и картофеля; б) перен. слишком обидчивый человек; үпкә киңәю авыруы эмфизема лёгких (у лошади); үпкә куыкчыгы альвеолы, лёгочные пузырьки; үпкә маңкасы лёгочный сап (болезнь лошадей); үпкә сыемы ёмкость лёгких; үпкә ярысы (пәрдәсе) плевра; үпкә ярысы ялкынсынуы мед. плеврит; үпкә шешү воспаление лёгких; ◊ авызын ачса, үпкәсе күренә погов. а) еле-еле душа в теле, исхудалый; б) бедный, неимущий; ит күрмәгәнгә үпкә тансык посл. на безрыбье и рак рыба (букв. кому не достаётся мясо, тому и лёгкие вкусны).

ҮПКӘ II обида, недовольство; упрёк, укор; сиңа зур үпкәм бар я на тебя в большой обиде; үпкә белдерү упрекать; үпкә саклау долго не забывать обиду; үпкә тоту иметь обиду.

ҮПКӘ-БАВЫР собир. лёгкие и печень, ливер; || ливерный; үпкә-бавыр тутырмасы ливерная колбаса.

ҮПКӘЛӘМӘҮЧӘН не обидчивый. ҮПКӘЛӘРЛЕК обидный, вызывающий обиду.

ҮПКӘЛӘТҮ понуд. от үпкәләү I обижать, обидеть; вызывать, вызвать в ком-л. обиду.

ҮПКӘЛӘШ взаимная обида. ҮПКӘЛӘШҮ взаимн. от үпкәләү I.

ҮПКӘЛӘҮ I 1) обижаться, обидеться на кого-л.; үпкәләп алу (кую) однокр. обидеться; 2) сердиться, пенять; үзеңә үпкәлә пеняй на себя; авызың кыек булгач, көзгегә үпкәләмә посл. нечего на зеркало пенять, коли рожа крива.

ҮПКӘЛӘҮ II многокр. от үбү. ҮПКӘЛӘҮСЕЗ безобидный; || безобидно. ҮПКӘЛӘҮЧӘН обидчивый. ҮПКӘ-САПКА собир. всяческие обиды.

ҮПКӘСЕЗ 1) см. үпкәләмәүчән; 2) без обиды; үлем үкенечсез, туй үпкәсез булмый погов. смерть не бывает без сожалений, а свадьба — без обиды.

ҮПКӘЧЕЛ см. үпкәләүчән. ҮПКӘЧӘН см. үпкәләүчән.

ҮПТЕРҮ понуд. от үбү позволять (позволить) целовать, поцеловать. ҮПӘЧ детск.: үпәч бирү см. үптерү.

ҮР 1) подъём (на местности), взъезд; үргә менү взъезжать, подниматься на возвышенность; үрдән төшү спускаться, съезжать с возвышенности; 2) верх реки, верховье; үргә йөзү плыть против течения; үрдән килү идти сверху (по течению); пароход үрдән килә пароход идёт по течению; һөнәрле үргә йөзәр посл. умелый поплывёт и против течения; ◊ үр куяны русак, серый заяц.

ҮРГЕЛЕК отводок (напр. крыжовника, смородины); үргелектән үскән ботаклар (агачлар) отводочные деревца.

ҮРГЕМЛЕ диал.: эш үргемле бара дело спорится.

1252

ҮРГЕН диал. см. үренте. ҮРГЕЧ см. чәчүргеч. ҮРГӘЛӘҮ многокр. от үрү I.

ҮРГҮ диал. спориться, идти на лад, удаваться; эшлим-эшлим, эшем бер дә үргеми работаю, работаю, но ничего не полу чается (дело не ладится); уты сүнмәс, эше үргемәс погов. день и ночь работает, но у него дело не ладится.

ҮРДЕРГЕЧ рассадник.

ҮРДЕРЕЛҮ страд. от үрдерү II проращиваться. ҮРДЕРҮ I понуд. от үрү I.

ҮРДЕРҮ II понуд. от үрү II.

ҮРДӘК утка; || утиный; ак башлы үрдәк утка белоголовая, савка; ана үрдәк утка; ата үрдәк селезень; бала үрдәк, үрдәк бәбкәсе утёнок; диңгез үрдәге морская утка, турпан; кыр үрдәге дикая утка, тупоноска, кряква; чүрәкәй үрдәк утканырок; үрдәк борын утиный нос; үрдәк ите утятина; үрдәк йомыркасы утиное яйцо; үрдәк кетәге утятник; үрдәк биреп каз алу погов. променять утку на гуся; променять кукушку на ястреба; ◊ үрдәк очыру пустить «утку», говорить неправду; үрдәк хәбәр «утка», вымысел, ложный слух; үрдәк эте собака для утиной охоты.

ҮРДӘКБОРЫН зоол. утконос. ҮРДӘК-КАЗ собир. домашняя птица. ҮРДӘК-КОШ см. үрдәк-каз. ҮРДӘКЧӘЛӘР зоол. утиные. ҮРДӘНКҮЧ жук-могильщик.

ҮРЕЛМӘ перевивка, оплетение; үрелмә сабак плеть (хмеля и т. п.). ҮРЕЛМӘЛЕ спец. перевивной; үрелмәле пычак сабы перевивной черенок ножа.

ҮРЕЛҮ I виться, плестись, сплетаться, сплестись, заплетаться, заплестись; быть плетёным, переплетаться, переплестись; || переплетение; кушып үрелү приплетаться; үрелеп чорналу заплетаться чем-л.; үрелеп үсү плестись (о вьющихся растениях); үрелгән кабель сплетённый кабель.

ҮРЕЛҮ II тянуться, потянуться (вверх или в сторону, чтобы достать что-л.); алырга үрелү протягивать руку, чтобы достать; түргә үрелү лезть на почётное место; үрелеп алу достать что-л., дотянувшись; үрелеп җитү дотянуться; тиле түргә үрелер, акыллы почмактан күренер посл. глупый ищет большое (видное) место, а умного и в углу видать.

ҮРЕМ 1) заплетённая коса; 2) связка; суган үреме связка лука.

ҮРЕМЛӘҮ делать (сделать) плетёным, сплетать, плести, сплести; || плетение, сплетение.

ҮРЕНДЕ см. үренте.

ҮРЕНТЕ 1) рассада; үренте түтәле см. үрентелек; үренте утырткыч рассадосажалка; 2) росток, отросток, побег.

ҮРЕНТЕЛЕК рассадник; чәчәк үрентелеге рассадник цветов. ҮРЕШТЕРҮ см. үргәләү.

ҮРЕШҮ взаимн. от үрү I.

ҮРКӘЧ 1) горб (у животных); 2) геогр. две возвышенности на хребте горы. ҮРКӘЧЛЕ 1) имеющий горб, с горбом; бер үркәчле дөя одногорбый верблюд,

дромадер; ике үркәчле дөя двугорбый верблюд; 2) неровный; үркәчле юл колёсная дорога с горбинками между накатом колёс.

ҮРЛЕ холмистый, гористый.

ҮРЛӘМӘ см. үрләүче; үрләмә сабак стебель лазящий. ҮРЛӘТЕЛҮ страд. от үрләтү.

1253

ҮРЛӘТҮ понуд. от үрләү; ут үрләтү а) поджигать; б) поджог. ҮРЛӘЧ см. үрле-

ҮРЛӘҮ 1) взбираться (взобраться, подниматься, подняться) вверх; || подъём вверх; идти вверх по реке; 2) выплывать (о рыбах); || выплывание; 3) охватывать, охватить, ползти (о пламени); 4) ирон. пренебр. выдвигаться, выдвинуться на более ответственную должность; || выдвижение на более ответственную должность.

ҮРЛӘҮЧЕ 1) лазящий; 2) верхолаз.

ҮРМӘ 1) плетёнка; || плетёный; үрмә каеш плетёный ремень; үрмә читән плетень; 2) завиток; || вьющийся; үрмә гөл бот. вьюнок; үрмә үсемлекләр см. үрмәләүче: үрмәләүче үсемлекләр; 3) оплётка. (провода, кабеля).

ҮРМӘВЕЧ бот. повилика.

ҮРМӘКҮЧ паук; || паучий; үрмәкүч ашаучы паукоед; үрмәкүч оясы паутина. ҮРМӘКҮЧКАЧ кузька (жук - вредитель хлебов).

ҮРМӘЛЕ вьющийся, ползучий; үрмәле сабак вьющийся стебель, плеть; үрмәле гөл бот. плющ; үрмәле клевер клевер ползучий.

ҮРМӘЛӘВЕК зоол. красотел. ҮРМӘЛӘТҮ понуд. от үрмәләү. ҮРМӘЛӘЧ поползень (птица). ҮРМӘЛӘШҮ взаимн.-совм. от үрмәләү.

ҮРМӘЛӘҮ 1) лезть кверху, карабкаться, вскарабкаться; үрмәләп менү вскарабкаться; 2) ползать, ползти, ходить на четвереньках; үрмәләп бару передвигаться ползком; үрмәләп йөрү а) ползать; б) ползание; үрмәләп йөрүче ползун; үрмәләп керү вползти; үрмәләп чыгу выползти; үрмәләп якынлашу подползти; үрмәләп үтү проползти; 3) перен. выдвигаться, выдвинуться (по должности).

ҮРМӘЛӘҮЧЕ 1) вьющийся; үрмәләүче үсемлекләр вьющиеся растения; 2) ползучий, ползающий; лазающий; || ползун; үрмәләүче хайваннар ползающие животные; үрмәләүче кошлар лазающие птицы.

ҮРМӘШҮ карабкаться (вскарабкаться) с трудом.

ҮРНӘК 1) образец; || образцовый; үрнәк алырлык показательный; үрнәк мәктәп показательная (образцовая) школа; 2) пример; үрнәк аду брать пример; үрнәк алучы берущий пример; үрнәк күрсәтү показывать пример; үрнәк булу быть примером (образцом); үрнәк булырлык примерный, могущий быть примером; 3) модель; выкройка; чигеш үрнәкләре узоры для вышивания.

ҮРНӘКЛЕК модель, фасон; проба. ҮРНӘКЛӘНҮ брать, (взять) пример. ҮРПӘЮ диал. встать дыбом (о волосах). ҮРСӘЛӘНДЕРҮ понуд. от үрсәләнү. ҮРСӘЛӘНЕШҮ взаимн.-совм. от үрсәләнү.

ҮРСӘЛӘНҮ 1) убиваться (от боли или досады); 2) перен. возбуждаться, приходить (прийти) в возбуждённое состояние.

ҮРТ 1) нал, пожар; үрт салу (җибәрү) устраивать пожар; каудык җиргә үрт салма погов. не поджигай сухую траву; 2) горячие угли; үрт йөртү таскать (носить) горячие угли; итәк астыннан үрт йөртү посл. действовать (вести дело) исподтишка (буке. носить угли под подолом).

ҮРТ-КЫЗЫЛ ярко-красный; үрт-кызыл төс ярко-красный цвет. ҮРТӘЛДЕРҮ см. үртәү.

ҮРТӘЛӘНҮ 1) страд. от үртәләү; 2) см. үрсәләнү. ҮРТӘЛӘҮ обжигать, обжечь, сжечь (крапивой или перцем).

1254

ҮРТӘЛҮ страд. от үртәү. ҮРТӘНЧЕК обидчивый.

ҮРТӘНҮ возвр.-страд. от үртәү мучиться, изводить себя. ҮРТӘШҮ взаимн.-совм. от үртәү дразнить друг друга.

ҮРТӘҮ 1) дразнить, злить; үртәп алҗыту донимать травлей; җанны үртәү изводить душу; 2) см. үртәләү.

ҮРЧЕМ I приплод; размножение; развод; үрчемгә калдыру оставить на развод. ҮРЧЕМ II бот. приросток; приращение.

ҮРЧЕМЛЕ 1) плодовитый; 2) плодотворный; производительный; 3) см. үргемле. ҮРЧЕМЛЕЛЕК плодотворность; производительность.

ҮРЧЕМСЕЗЛЕК 1) неплодовитость; бесплодность; 2) перен. неплодотворность; непроизводительность.

ҮРЧЕТКЕЧ 1) питомник, рассадник; 2) производитель (о животных). ҮРЧЕТМӘ рассада.

ҮРЧЕТМӘЛЕК 1) рассадник; 2) саженец.

ҮРЧЕТҮ понуд. от үрчү 1) разводить, развести, заниматься (заняться) разведением (животных); выращивать, вырастить; || разведение; выращивание; дуңгыз үрчетү разведение свиней; нәселле хайваннар үрчетү хуҗалыгы племенное хозяйство; 2) размножать, размножить (растения и животных); || размножение; 3) плодить, расплодить; || расплод; 4) приумножать, приумножить что-л.; || приумножение.

ҮРЧЕТҮЧЕ человек, занимающийся разведением (выращиванием, размножением).

ҮРЧЕТҮЧЕЛЕК: сарык (куй) үрчетүчелек а) овцеводство; б) овцеводческий. ҮРЧҮ 1) плодиться, расплодиться; || расплод; 2) размножаться, размножиться,

появляться (появиться) в большом количестве; || размножение, появление в большом количестве; бөреләнеп үрчү бот. размножение почкованием; вегетатив үрчү бот. вегетативное размножение; серкәләнмичә (аталанмыйча) үрчү бот. партеногенез, аногамия; үрчү инстинкты инстинкт размножения; үрчү әгъзалары органы размножения; җенесле үрчү половое размножение; җенессез үрчү бесполое размножение; 3) разводиться, развестись; || разведение.

ҮРЧҮЛЕ разг. см. үрчемле. ҮРЧҮЧӘН см. үрчемле. ҮРЧҮЧӘНЛЕК плодовитость.

ҮРӘ I вертикально, перпендикулярно; дыбом, торчком; || вертикальный, перпендикулярный; үрә кисем мат. перпендикулярное сечение; аяк үрә стоя; аяк үрә тору стоять на ногах; үрә мөгезле круторогий; үрә сикерү а) прыгнуть высоко вверх; б) перен. прыгать от радости; в) перен. не знать, что делать, оставаясь в очень неудобном положении; г) перен. кичиться, чваниться; петушиться; ◊ колакларын үрә торгызу навострить уши, насторожиться; үрә тору а) встать на дыбы; б) стоять прямо; в) перен. не соглашаться, сопротивляться, противиться; чәчләре үрә торды волосы у него встали дыбом.

ҮРӘ II диал. см. өйрә.

ҮРӘКАРАУ 1) верхогляд (вид косоглазия); 2) перен. невнимательный. ҮРӘКАРАУЧЫЛЫК верхоглядство.

ҮРӘН: үрән колак лопоухий.

ҮРӘЧӘ грядки (телеги); разводы (саней); үрәчә башы отводы саней. ҮРӘЧӘЛЕ имеющий грядки (о телеге); с разводами (о санях).

1255

ҮРӘЧӘЛӘТҮ понуд. от үрәчәләү.

ҮРӘЧӘЛӘҮ обносить (обнести) телегу или сани грядками.

ҮРҮ I 1) плести, сплетать, сплести; || плетение, сплетение; камчы үрү плести плётку; чәч үрү заплетать волосы; кәрзин үрү плести корзину; чабата үрү плести лапти; 2) вить, свивать, свить; || витьё, свивание; үреп эшләнгән витой; плетёный; 3) ткать; үрмәкүч пәрәвез үрә паук ткёт паутину.

ҮРУ II 1) прорастать, прорасти (о семенах); || прорастание; 2) давать (дать) росток. ҮРҮЧЕ плетельщик.

ҮСЕМ прирост.

ҮСЕМЛЕК растение; || растительный; кыргый үсемлек дикое растение; үсемлек ашы растительная пища; берьеллык үсемлек однолетнее растение; күпьеллык үсемлек многолетнее растение; үсемлек аксымы белковина; үсемлек капламы растительный покров; үсемлек мае растительное масло.

ҮСЕМЛЕКЛӘР собир. растительность; || растительный; үсемлекләр дөньясы растительный мир, флора; үсемлекләр белгече знаток растений, ботаник, флорист

ҮСЕНДЕРҮ понуд. от үсенү. ҮСЕНКЕРӘҮ расти, развиваться (немного).

ҮСЕНТЕ 1) предросток; 2) росток, пророст; агачның берьеллык үсентесе годичный росток дерева; 3) поросль; үсенте җибәрү отрастать, давать отростки.

ҮСЕНҮ возгордиться, много воображать, мнить о себе.

ҮСЕШ 1) рост, прирост; приращение; 2) сдвиг; 3) подъём, развитие; үсеш дәрәҗәсе уровень развития; диалектик үсеш филос. диалектическое развитие.

ҮСКЕН нарост.

ҮСМЕР подросток, юноша, отрок; || подрастающий; үсмер буын подрастающее поколение.

ҮСМЕРЛЕК отрочество; || отроческий; подростковый; үсмерлек яше подростковый возраст; үсмерлек чоры отрочество.

ҮСМЕРЧАК отрочество.

ҮСМӘ 1) растущий, нарастающий; үсмә йомгак бухг. нарастающий итог; 2) развивающийся; ◊ үсмә киртә живая изгородь.

ҮСТЕРЕЛҮ страд. от үстерү. ҮСТЕРТҮ понуд. от үстерү.

ҮСТЕРҮ 1) растить, выращивать, вырастить, взращивать, взрастить кого-что- либо; || выращивание, взращивание; 2) воспитывать, воспитать кого-л.; || воспитание; 3) отращивать, отрастить (волосы, бороду, усы); || отращивание; 4) изощрять, изощрить; развивать, развить (ум, чувство); повышать, повысить (знания); || изощрение; развитие; повышение; 5) поднимать, поднять, повышать, повысить (цену на товары); || повышение.

ҮСТЕРҮЧЕ: кукуруз үстерүче а) кукурузовод; б) кукурузоводческий; чөгендер үстерүче а) свекловод; б) свекловодческий.

ҮСҮ 1) расти, развиваться; || рост, развитие; || растительный; үсү процессы растительный процесс; үсеп буйга җитү стать подростком; үсеп килүче буын подрастающее поколение; үсеп җитмәгән недоразвитый; үсә төшү подрасти; 2) возрастать, возрасти; увеличиваться, увеличиться; үсә баручы дәрәҗәләр мат. возрастающие степени; үсә баручы зурлык мат. возрастающая величина; үсү конусы мат. конус нарастания; 3) повышаться, повыситься (о ценах на товары); прибавляться, прибавиться (о процентах); || повышение;

1256

4) прибывать, прибыть (о воде и т. п.); || при бывание; ◊ күңел үсү чувствовать себя хорошо, быть в хорошем расположении духа.

ҮТ I жёлчь; || жёлчный; үт капчыгы жёлчный пузырь; атта үт юк, кошта сөт юк погов. у лошади нет жёлчи, а у птицы — молока; ◊ үте сытылмасын чтобы не вышло неприятностей (букв. чтобы жёлчь не разлилась); үтеңне сытарлык слишком кислый.

ҮТ II детск. скок; үт итү играть с малышом, подкидывая его вверх.

ҮТЕЛҮ страд. от үтү I; үтелгән юл пройденный путь; үтелгән материалны кабатлау повторять пройденный материал.

ҮТЕМ 1) ходкость (товара); 2) полигр. тираж; ◊ үтем юнәлеше грам. действительный залог.

ҮТЕМБИ пронырливый человек, проныра, пройдоха.

ҮТЕМЛЕ ходкий, ходовой; үтемле товар ходовой товар, товар, на который большой спрос; ◊ сүзе үтемле влиятельный, авторитетный.

ҮТЕНГӘЛӘҮ многокр. от үтенү. ҮТЕНДЕРҮ понуд. от үтенү.

ҮТЕНЕЧ просьба; ходатайство; үтенеч язуы прошение. ҮТЕНЕШҮ взаимн.-совм. от үтенү.

ҮТЕНҮ просить, попросить, упрашивать, упросить, обращаться (обратиться) с просьбой к кому-л.; ходатайствовать; || просьба мольба, упрашивание, обращение с просьбой; ходатайство; үтенеп сорау а) умолять, выпрашивать что-л.; б) убедительная просьба.

ҮТЕНҮЛЕ умоляющий, содержащий просьбу. ҮТЕНҮЧЕ просящий, проситель.

ҮТЕРГЕЧ 1) убивающий, убийственный, умерщвляющий; 2) смертельный; смертоносный.

ҮТЕРЕЛҮ страд. от үтерү; фашистлар тарафыннан үтерелгән убитый фашистами.

ҮТЕРЕРЛЕК способный убить, убийственный; үтерерлек булу убийственность. ҮТЕРЕШ убийство.

ҮТЕРЕШҮ взаимн.-совм. от үтерү. ҮТЕРТҮ понуд. от үтерү.

ҮТЕРҮ 1) убивать, убить, умерщвлять, умертвить; || убийство, умерщвление; тончыктырып үтерү удушить газом; буып үтерү удушить; үтерсәң дә... если даже убьёшь...; үтерә торган смертельный, убийственный, смертоносный; 2) мед. см. үлеләү; 3) перен. сразить, убивать, убить; шул сүзе белән үтерде инде этим словом он убил; ◊ үтереп яманлау чрезмерно хулить

ҮТЕРҮЧЕ убийца. ҮТЕЧ см. әҗәт. ҮТЕЧЛЕ см. бурычлы. ҮТЕШЛЕ см. үтәрлек 2.

ҮТЕШЛИ мимоходом, по пути; проездом.

ҮТКЕЛ 1) перевал (горный); 2) брод; ашусыз булса таудан биз, үткелсез булса судан биз посл. если гора без перевала — откажись, если река без брода — откажись.

ҮТКЕН 1) прям., перен. острый; || остро; үткен очлы остроконечный; үткен пычак острый нож; үткен акыллы (кеше) человек с острым умом; остроумный; үткен колаклы с острым слухом; үткен күзле с острым зрением, зоркий; үткен сатира острая сатира; үткен телле острый на язык; остроумный; острослов; үткен телләнү острословить; үткен тешле зубастый; 2) хваткий;

1257

расторопный, шустрый; 3) пронзительный; үткен караш пронзительный взгляд.

ҮТКЕНЛЕК 1) прям., перен. острота; күрү үткенлеге острота зрения; 2) проницательность; 3) см. булдыклылык.

ҮТКЕНЛӘНДЕРҮ понуд. от үткенләнү. ҮТКЕНЛӘНҮ страд. от үткенләү. ҮТКЕНЛӘТҮ понуд. от үткенләү.

ҮТКЕНЛӘШҮ 1) взаимн.-совм. от үткенләү; 2) см. кискенләшү.

ҮТКЕНЛӘҮ заострять, заострить, делать (сделать) острым, точить, оттачивать, отточить; || заострение, точка, оттачивание; үткенли төшү подточить.

ҮТКЕНЛӘҮЧЕ точильщик. ҮТКЕНӘЙТҮ см. үткенләндерү. ҮТКЕНӘЮ см. үткенләнү.

ҮТКЕР бойкий, проворный, расторопный, резвый; || бойко, проворно, расторопно, резво.

ҮТКЕРЛЕК бойкость, проворство, расторопность, резвость. ҮТКЕРЛӘНДЕРҮ понуд. от үткерләҮТКЕРЛӘНҮ делаться (сделаться) бойким, проворным, расторопным, резвым ҮТКЕСЕЗ непроходимый.

ҮТКӘЗҮ см. үткәрү. ҮТКӘЛӘҮ многокр. от үтү I.

ҮТКӘН прошлый, прошедший, минувший, предыдущий, предшествующий, былой; үткән ел прошлый год; үткән елгы прошлогодний; үткән эш прошлое дело; үткән җәйне прошлым, летом; үткән эшкә үкенмә, үкенсәң дә җиткезмәс посл. не сожалей о прошлом, если и пожалеешь, всё равно не вернёшь; битого, пролитого, да прожитого не воротишь; ◊ үткән заман грам. прошедшее время.

ҮТКӘНДӘГЕ 1) прошлый, прежний; 2) прошлое; үткәндәге данлыклы көннәр славные дни прошлого.

ҮТКӘРГЕЧ провод; проводник (электрический); пар үткәргеч паропровод; су үткәргеч водопровод, водоотвод.

ҮТКӘРЕЛҮ страд. от үткәрү. ҮТКӘРЕШҮ взаимн.-совм. от үткәрү.

ҮТКӘРМӘҮЧӘН непроницаемый; якты үткәрмәүчән светонепроницаемый. ҮТКӘРМӘҮЧӘНЛЕК непроницаемость.

ҮТКӘРТҮ понуд. от үткәрү.

ҮТКӘРҮ 1) пропускать, пропустить; || пропуск; || пропускной; үткәрү сәләте пропускная способность; 2) переносить, перенести; авыруны үткәрү перенести болезнь; 3) проводить, провести; || проведение; || проводящий; сызык үткәрү проводить линию; үткәрү юлы проводящий путь; газ үткәрү а) проводить газ, газифицировать что-л.; б) газификация; радио үткәрү а) провести радио, радиофицировать; б) радиофикация; ◊ кылычтан үткәрү перерубить саблей; күздән үткәрү просматривать; видеть воочию; энә күзеннән үткәрү проверить тщательно; өчесен (җидесен, кырыгын, еллыгын) үткәрү устраивать поминки на третий (седьмой, сороковой) день после смерти, в годовщину смерти.

ҮТКӘРҮЧЕЛЕК проводимость, способность проводить (напр. электричество). ҮТКӘРҮЧӘН проницаемый; су үткәрүчән водопроницаемый.

ҮТКӘРҮЧӘН Л ЕК проницаемость; һава үткәрүчәнлек воздухопроницаемость. ҮТКӘЧ спустя; бер ел үткәч спустя год, через год.

1258

ҮТЛӘВЕК отрыжка.

ҮТЛӘТҮ вызывать (вызвать) несварение желудка (вследствие переедания). ҮТЛӘЧ диал. калитка.

ҮТЛӘШҮ: үзәккә үтләшү вымотать душу, заесть.

ҮТЛӘҮ 1. объедаться, объесться; || объедание; 2. несварение желудка (вследствие переедания).

ҮТМӘС 1) тупой, неострый; үтмәс пычак тупой нож; 2) неходкий, неходовой, залежалый (о товаре).

ҮТМӘСЛЕК 1. тупость, незаточенность; 2. непроходимый (о дороге). ҮТМӘСЛӘНГӘН тупой, затупившийся.

ҮТМӘСЛӘНГӘНЛЕК тупость (напр. ножа).

ҮТМӘСЛӘНДЕРҮ понуд. от үтмәсләнү тупить, притуплять, притупить, затуплять, затупить (режущий инструмент); || притупление, затупление; үтмәсләндереп бетерү иступить.

ҮТМӘСЛӘНҮ тупеть, притупляться, притупиться, затупляться, затупиться; || притупление, затупление; үтмәсләнеп бетү иступиться.

ҮТМӘСЛӘТҮ см. үтмәсләндерү. ҮТМӘСЛӘҮ см. үтмәсләндерү.

ҮТӘ I сквозь, насквозь, через; навылет; үтә күренмәле, үтә күренә торган прозрачный, просвечивающий; үтә күренү просвечивать, виднеться насквозь; үтә җил см. үтәли: үтәли җил.

ҮТӘ II слишком, очень, сверх, крайне, чрезмерно; үтә азайту чрезмерно уменьшать; үтә зур слишком большой, колоссальный; үтә караңгы очень темно; глубокий мрак; үтә кызганлык перекал; перегрев; үтә кызыл яркокрасный; үтә кыйммәтле) неоценимый, бесценный; үтә көчәнеш перенапряжение; үтә суыну а) переохлаждаться; б) переохлаждение; үтә туенган физ. перенасыщенный; үтә туендыру а) перенасыщать; б) перенасыщение; үтә усал злющий-презлющий, злейший.

ҮТӘДӘН-ҮТӘ сквозь; насквозь; навылет; || сквозной; үтәдән-үтә яра сквозная рана; үтәдән-үтә күрү видеть насквозь.

ҮТӘЛЕРЛЕК выполнимый, исполнимый; үтәлерлек булу выполнимость, исполнимость.

ҮТӘЛЕШ выполнение, исполнение.

ҮТӘЛЕШЛЕ выполнимый, исполнимый; җиңел үтәлешле легко исполнимый. ҮТӘЛИ см. үтәдән-үтә; үтәли күренә торган прозрачный, просвечивающий; үтәли

күренә торган әйбер прозрачное тело; үтәли күренүчәнлек прозрачность; үтәли тишек сквозное отверстие; үтәли тутыгу проржаветь; үтәли җил сквозняк; үтәли җил исү (йөрү) сквозить.

ҮТӘЛҮ страд. от үтәү ҮТӘЛҮЧӘН выполнимый, исполнимый.

ҮТӘЛҮЧӘНЛЕК выполнимость, исполнимость.

ҮТӘРЛЕК 1) выполнимый, исполнимый; 2) проходимый (о дороге и т. п.). ҮТӘТҮ понуд. от үтәү.

ҮТӘШТЕРГӘЛӘҮ многокр. от үтәү. ҮТӘШҮ взаимн.-совм. от үтәү.

ҮТӘҮ 1) исполнять, исполнить, выполнять, выполнить; совершать, совершить; || исполнение, выполнение; совершение чего-л.; үти алу способность выполнить; үтәве мөмкин булмаган неисполнимый, невыполнимый; үтәү йөзеннән... во исполнение...; 2) удовлетворять, удовлетворить (просьбу); || удовлетворение.

1259

ҮТӘҮЧЕ исполняющий; исполнитель. ҮТӘҮЧӘН исполнительный (о человеке). ҮТӘҮЧӘНЛЕК исполнительность.

ҮТҮ I 1) проходить, пройти; проезжать, проехать; || прохождение; проезд; тия үтү разг. зайти по пути; үтеп барышлый про ездом; мимоходом, по пути; на ходу; үтеп булырлык проходимый, доступный; үтеп керү а) проникнуть; б) проникновение; үтеп китү а) проехать; б) пройти, миновать, пронестись; үтеп чыгу пересечь; үтә алмаслык непроходимый; араларыннан җил дә үтми между ними и ветер не проходит; их водой не разольёшь; 2) переправляться, переправиться; || переправа; 3) проскакивать, проскочить, проскальзывать, проскользнуть; 4) миновать (о болезни); 5) истекать, истечь, проходить, пройти (о времени, сроке); || истечение; еллар үтте прошли годы; ◊ аш үтмәү

отказ организма от пищи, связанный с болезнью пищевода или желудка;

дөньядан үтү а) умереть, скончаться; б) смерть, кончина; күп тә үтми вскоре, немного спустя; түбәдән яңгыр үтә крыша протекает; сүз үтү быть влиятельным (авторитетным); сүзе үтә торган кеше авторитетный (влиятельный) человек; теш үтү а) осилить; б) раскусить; теш үтәрлек түгел этот орешек не раскусишь; яше үтү см. картаю; эченнән энә үтәрлек очень худой (о животных, бока которых ввалились, запали); үзәккә (йөрәккә) үтү брать за сердце, доходить до сердца; май белән иске чабата да үтә погов. с маслом и старый лапоть проглотишь.

ҮТҮ II иметь спрос (о товаре).

ҮТҮ III быть острым (о режущем инструменте). ҮТҮЕШЛИ диал. см. үтешли.

ҮТҮК утюг; || утюжный; үтүк аслыгы подутюжник; күмер үтүге жаровой утюг; электр үтүге электрический утюг.

ҮТҮКЛӘНҮ страд. от үтүкләү утюжиться, отутюживаться, отутюжиться. ҮТҮКЛӘТҮ понуд. от үтүкләү.

ҮТҮКЛӘШҮ взаимн.-совм. от үтүкләү.

ҮТҮКЛӘҮ утюжить, отутюживать, отутюжить, гладить (погладить) утюгом; || утюжка, глаженье; || спец. утюжильный, утюжный, гладильный; үтүкләү өстәле утюжильный стол; үтүкләү тактасы гладильная доска.

ҮТҮКЛӘҮЧЕ утюжильщик, гладильщик. ҮТ-ҮТ см. үчтеки.

ҮЧ 1. месть, мщение, отместка; злоба; ул хәзер безгә үч инде он теперь затаил против нас злобу; он теперь относится к нам враждебно; үч алу а) мстить кому-л.; вымещать, сводить счёты; б) мщение, отмщение; сведение счётов; үч алучан (кайтаручан) мстительный; үч алучанлык мстительность; үч итеп а) назло, в отместку; б) наперекор, злостно; үч итеп эшләү сделать назло; үч иткәндәй как назло; үч кайтару отомстить тому, кто приносит несчастье другим; расквитаться, разделаться; үч кайту быть довольным несчастьем того, против кого затаил злобу; үч саклау хранить, таить зло против кого-л.; 2.: үч булу любить что-л.; кәҗә кәбестәгә үч коза любит капусту.

ҮЧЕГҮ 1) таить злобу, злиться, озлобляться против кого-л.; || озлобление; 2) приставать, пристать, придираться, придраться, привязываться, привязаться; напрасно обижать; || приставание, придирка.

ҮЧЕКЛӘШҮ дразниться, передразнивать друг друга.

ҮЧЕКЛӘҮ дразнить, подразнить, передразнивать, передразнить кого-л.; травить; || передразнивание; травля; үчекләү такмагы дет. дразнилка.

ҮЧЕКТЕРҮ сердить, рассердить; раздражать; озлоблять, озлобить; || раздражение;

1260

озлобление кого-л.

ҮЧЕРГЕЧ 1) бот. заразиха; 2) перен. паразит.

ҮЧЕРҮ уст. травить, потравить, уничтожать, уничтожить, ликвидировать; || потрава; су утны үчерер погов. вода уничтожает огонь.

ҮЧЛЕ затаивший злобу на кого-л., жаждущий мести; враждебный, злобный. ҮЧЛЕЛЕК состояние озлобленности (враждебности).

ҮЧЛӘНҮ см. үчегү.

ҮЧЛӘШҮ 1) см. үчегү; 2) враждовать. ҮЧТЕКИ межд.: үчтеки итү лелеять.

ҮЧҮ уст. 1) вымирать, вымереть; || вымирание; 2) разоряться, разориться (совсем); || разорение.

ҮШӘН вялый, ленивый (о коне). ҮШӘНЛЕК вялость, ленивость (коня).

ҮШӘНЛӘНҮ становиться (стать) вялым, ленивым. ҮӘ-ҮӘ межд. уа-уа (подражание плачу ребёнка)

ҮҖӘТ упрямый, норовистый, ершистый; неуступчивый; || упрямый человек, упрямец.

ҮҖӘТЛЕК упрямство.

ҮҖӘТЛӘНҮ упрямиться, упираться, упереться. ҮҢГӘ см. үзгә.

ҮҢГӘРҮ диал. 1) см. уңу И; 2) см. үзгәрү.

ҮҢГӘРҮЧӘН диал. 1) линяющий; см. ещё уңучан; 2) изменчивый. ҮҢГӘРҮЧӘНЛЕК 1) линючесть; 2) изменчивость.

ҮҢӘЧ пищевод; || пищеводный.

Җ

ҖАВАП 1) ответ; || ответный; икеле-микеле җавап половинчатый (уклончивый) ответ; җавап авазы отклик; җавап алу а) получить ответ; б) опросить; допросить; җавап алучы опросчик, допросчик; тот, кто опрашивает (допрашивает); җавап бирү (тоту) а) дать ответ, ответить; отозваться; откликнуться; б) рассчитаться, расплатиться; җавап бирүче тот, кто отвечает, ответчик; җавап итеп бирелгән ответный; җавап кайтару а) ответить на вопрос; б) ответ на вопрос; җавап нотасы дип. ответная нота; җавап хаты ответное письмо; җавап язу написать ответ; эшкә җавапсыз карау относиться к работе безответственно; 2) ответ, решение, разрешение; разгадка; җавабын табу а) найти ответ, найти решение (разрешение) данной задачи; б) разгадать, решить; в) разгадка, решение; җавабын табучы разгадчик; 3) ответ; ответственность; җавапка тарту а) притянуть к ответу, привлечь к ответственности; б) привлечение к ответственности; в) взыскать; г) взыскание; җавапка тартылучы ответчик; подсудимый; мең бәлагә бер җавап погов. семь бед — один ответ; ◊ дөрес сүзгә җавап юк погов. правдивое слово камень дробит, правда глаза колет.

ҖАВАПЛАШУ спорить, пререкаться; җаваплашып маташу вступать в бесполезный спор, пререкания.

ҖАВАПЛЫ ответственный, несущий ответственность; җаваплы булу быть ответственным, отвечать; җаваплы редактор ответственный редактор; җаваплы кеше ответственное лицо; распорядитель; җаваплы урын ответственная должность, ответственный (пост); үзенең эшләре өчен җаваплы кеше юр. правоспособное лицо.

ҖАВАПЛЫЛЫК ответственность; суд җаваплылыгына тарту а) привлекать к