Tatarsko_russkij_slovar_40000_slov lang.fotocrimea.com

1241

ӨШӘНЧЕК приданое; кул өшәнчекләре приданое-рукоделье.

ӨШӘНҮ утомляться, утомиться, изнуряться, изнуриться; || утомление, изнурение. ӨШӘНҮЧӘН слабый, быстро устающий, не выдерживающий трудностей.

ӨШҮ мёрзнуть, замёрзнуть, коченеть, окоченеть; зябнуть, озябнуть; чувствовать (почувствовать) озноб; отмораживаться, отморозиться; аңа ни, ул өшеми дә, пешми дә ему ни холодно, ни жарко.

ӨШҮЧӘН зябкий, чувствительный к морозу.

ӨЮ складывать (сложить, собирать, собрать, валить, сваливать, свалить) в кучу, груду, сгрудить, скучивать, скучить; || складывание (собирание, сваливание) в. кучу, груду, скучивание; өеп кую скучить.

ӨЯЗ уст. уезд; || уездный. ӨЯН мед. ишиас. ӨЯНКЕ бот. ива. ӨЯНКЕЛЕК ивняк.

ӨЯНЛЕ больной ишиасом.

ӨЯНӘК мед. 1) падучая болезнь, эпилепсия; өянәк авырулы страдающий падучей болезнью, эпилептик, больной, эпилепсией; өянәк тоту страдать падучей болезнью (эпилепсией); 2) пароксизм; бизгәк өянәге пароксизм лихорадки.

ӨЯНӘКЛЕ эпилептик, больной эпилепсией; припадочный, эпилептический. ӨҢГӘЛ холка (лошади).

ӨҢЕЛҮ страд. от өңү; өңелгән җир углубление; провал ӨҢРӘЙТҮ понуд. от өңрәю.

ӨҢРӘЮ впадать, впасть, запасть (о боках животных).

ӨҢУ диал. 1) рыть нору (норку); || рытьё норы; 2) подмывать, подмыть (берег); || подмыв; өңеп керү а) подкопать; б) подмыть.

Ү

ҮБЕШ поцелуй, лобзание. ҮБЕШТЕРҮ понуд. от үбешү.

ҮБЕШҮ целоваться, поцеловаться; || поцелуй; үбешеп алу поцеловаться.

ҮБӘК кусок войлока или холстины, которые накладываются на хомутину, чтобы она не задевала потёртое место на шее лошади.

ҮБҮ целовать, поцеловать, расцеловать; || поцелуй; үбеп алу однокр. поцеловать. ҮГЕЗ 1) бык, бугай; || бычий, бычачий; кыр үгезе зубр, бизон; су үгезе буйвол;

үгез бозау бычок; үгез тиресе бычья шкура; үгез күне бычья кожа; печкән үгез вол; йөк үгезе вол; үгез ите воловина; бычатина; үгез камыты ярмо; бер үгездән ике тире тунамыйлар погов. с одного быка две шкуры не снимают; үгез кебек эшләү погов. работать, как вол; 2) перен. очень большой и сильный (о человеке); үгез кебек очень сильный, сильный как бык; ◊ кире үгез упрямый бык (о человеке); үгез кебек карау глядеть бычком; үгез күзе бот. арника горная; үгез теле бот. воловий язык.

ҮГЕЗЛӘНҮ упрямиться.

ҮГЕТ наставление, назидание; увещевание, уговаривание; үгет бирү см. үгетләү; үгет керү поддаваться уговорам (советам, других).

ҮГЕТЛӘТҮ понуд. от үгетләү. ҮГЕТЛӘШҮ взаимн.-совм. от үгетләү.

ҮГЕТЛӘҮ 1) наставлять, наставить; || наставление; 2) увещевать, увещать, уговаривать, уговорить; || увещевание, увещание, уговор, назидание; || увещательный; үгетләү хаты увещательное письмо; үгетләп киңәш бирү преподать совет; үгетләү сүзләре слова убеждения, увещательные слова.

1242

ҮГЕТ-НӘСИХӘТ собир. наставления, советы, увещания, уговоры; үгет-нәсихәт бирү давать совет; читать наставления; уговаривать, увещевать; үгет-нәсихәт бирүче наставник, увещатель.

ҮГЕТЧЕ наставник, увещатель.

ҮГИ 1) неродной, сводный; чужой; үги ана мачеха, неродная мать; үги бала сводный (неродной) ребёнок; үги ата отчим; үги килен сводная сноха, жена неродного сына; үги кыз падчерица; үги малай (ул) пасынок; анаң үги булса, атаң да үзеңнеке түгел погов. с мачехой и отец не родной; 2) перен. чужой; үги итү (күрү) а) чуждаться, относиться, как к чужому; б) обижать, считая неродным; ◊ үги ана яфрагы бот. мать-и-мачеха; үги ботак бот. волчок, пасынок.

ҮГИЛӘҮ см. үгисетү; ◊ урын үгиләү не обживаться.

ҮГИСЕНҮ быть обиженным; чувствовать (почувствовать) себя сиротой. ҮГИСЕРӘҮ диал. см. үгисенү.

ҮГИСЕТҮ обижать, обидеть, относиться (отнестись) к кому-л. как к чужому.

ҮЗ мест. возвр. свой, своя, своё; || собственный; үз имзасы собственноручная подпись; үз алдына само по себе; самостоятельно; үз аршиныңа үлчәү мерить на свой аршин; үз башына а) отдельно, самостоятельно; б) на свою голову, на своё несчастье, на свою погибель; үз башына үзе җитү погубить себя; үз белдеге белән, үз белдегенчә по своему усмотрению; без разрешения, самовольно; үз вакытында своевременно; в своё время; в пору, вовремя; үз дигәнендә тору настаивать на своём; упорствовать; үз дигәнендә торучан настойчивый; упрямый; үз ирке белән добровольно, по своей воле; үз кулы белән куелган (язылган) собственноручный; үз итеп, үз итеп кенә по-свойски; үз ихтыярынча по своей воле; үз итү а) считать своим (близким, родственным); поступать с кем-л. по-свойски; б) см. үзләштерү; үз кеше, үзебезнең кеше свой человек, наш человек, свой брат; үз хакын кайтару окупать свою стоимость; үз чиратында в свою очередь.

ҮЗАГАЧ древесина; беренчел үзагач спец. первичная древесина; икенчел үзагач спец. вторичная древесина.

ҮЗАГЫМ самотёк; эшне үзагымына кую пустить дело на самотёк. ҮЗАГЫМЛЫ самотёчный.

ҮЗАГЫШ см. үзагым.

ҮЗАЛДЫНА 1) самостоятельно; 2) особо.

ҮЗАРА взаимный, обоюдный; || взаимно, обоюдно; үзара билгеләгечләр мат. взаимные определители; үзара бурычлар взаимные долги; үзара бәйләнеш филос. взаимосвязь; взаимная обусловленность; үзара килешү договариваться между собой; үзара кредит фин. взаимный кредит; үзара мөнәсәбәт взаимоотношение; үзара талаш (ызгыш) междоусобица; үзара ярдәм взаимопомощь; үзара ярдәм кассасы касса взаимопомощи; үзара ярдәмләшү взаимопомощь.

ҮЗАУРУ разг. припадок.

ҮЗАУРУЛЫ разг. припадочный; больной сердцем, сердечник. ҮЗАҢ самосознание.

ҮЗБАШ самостоятельный; || самостоятельно; үзбаш эш самостоятельная работа. ҮЗБЕЛДЕКЛЕ человек, поступающий, по-своему.

ҮЗБЕЛДЕКЛЕК см. үзбелдеклелек.

ҮЗБЕЛДЕКЛЕЛЕК свойство характера человека, который поступает по-своему. ҮЗБЕЛДЕКЛЕЛӘНҮ 1) поступать по-своему; 2) вести себя как всезнайка. ҮЗБИЛГЕЛӘНЕШ самоопределение; милләтләрнең үзбилгеләнеше

1243

самоопределение наций.

ҮЗБИЛГЕЛӘНҮ самоопределяться, самоопределиться; || самоопределение; үзбилгеләнү хокукы право на самоопределение.

ҮЗБУМА см. үзауру. ҮЗБУШАТКЫЧ самосвал.

ҮЗБӘК узбек; || узбекский; үзбәк теле узбекский язык. ҮЗБӘКЧӘ по-узбекски.

ҮЗБҮЛЕ диал. 1) отдельно, раздельно; самостоятельно; 2)самовольно, своевольно. ҮЗБҮЛЕЛӘНҮ диал. самовольничать, своевольничать, самовольно уходить, отделяться от других (от коллектива); || самовольничанье, самовольство,

своевольничанье, своевольство.

ҮЗГӘ иной, другой, прочий; үзгә буларак в отличие.

ҮЗГӘЛЕК особенность, отличие, отличительное (специфическое) свойство, специфичность; различие, разница.

ҮЗГӘЛЕКЛЕ специфический, специфичный; особенный. ҮЗГӘЛӘНҮ см. үзгәрү.

ҮЗГӘЛӘҮ: урын үзгәләү не обживаться, не осваиваться; аш үзгәләү быть привередливым, быть разборчивым в пище; йөккә уза ахыры, аш үзгәли башлаган наверно, забеременела, стала очень разборчивой в пище.

ҮЗГӘРЕШ изменение, перемена; преобразование; көтмәгәндәге үзгәреш неожиданное изменение; температура үзгәреше изменение температуры; ◊ заман белән үзгәреш грам. изменение по временам; зат белән үзгәреш грам. изменение по лицам, спряжение; килеш белән үзгәреш грам. изменение по падежам, склонение.

ҮЗГӘРЕШЛЕ переменный; переменчивый, изменчивый; үзгәрешле зурлык физ. переменная величина; үзгәрешле магнит кыры физ. переменное магнитное поле; үзгәрешле хәрәкәт физ. переменное движение.

ҮЗГӘРЕШЛЕЛЕК превратность; переменность. ҮЗГӘРЕШСЕЗЛЕК постоянность, однообразие, отсутствие перемен. ҮЗГӘРМӘ переменный; үзгәрмә капитал эк. переменный капитал. ҮЗГӘРМӘЛЕ мат. переменный.

ҮЗГӘРМӘС постоянный, неизменный; үзгәрмәс булу постоянство, неизменность. ҮЗГӘРМӘҮ не изменяться, оставаться прежним, не поддаваться изменениям;

үзгәрми торган характер постоянный характер. ҮЗГӘРМӘҮЧӘН неизменяемый, неизменный, постоянный. ҮЗГӘРМӘҮЧӘНЛЕК неизменяемость, неизменность, постоянство. ҮЗГӘРТЕЛМӘ ненатуральный.

ҮЗГӘРТЕЛМӘСЛЕК такой, который -нельзя изменить, не поддающийся изменению, устойчивый.

ҮЗГӘРТЕЛҮ страд. от үзгәртү. ҮЗГӘРТКЕЧ физ. преобразователь.

ҮЗГӘРТҮ понуд. от үзгәрү менять, изменять, изменить, переменять, переменить; преобразовывать, преобразовать; || изменение, перемена; преобразование; боерыкны үзгәртү отменять приказ; рәвешен үзгәртү преобразовывать; тамгасын үзгәртү переметить; төсен үзгәртү а) видоизменять; б) видоизменение; үзгәртеп кору (төзү) перестроить, построить с изменениями; үзгәртеп ясау а) переделать; б) переделка

ҮЗГӘРТҮЧЕ преобразователь; табигатьне үзгәртүче преобразователь природы. ҮЗГӘРҮ меняться, изменяться, измениться, переменяться, перемениться,

принимать (принять) другой вид, облик, форму; перевоплощаться,

1244

перевоплотиться; || изменение, перемена, принятие другого вида (облика, формы); перевоплощение; тору урыны үзгәрү перемена местожительства; чырай үзгәрү меняться в лице.

ҮЗГӘРҮЧӘН изменчивый, переменчивый, непостоянный, неустойчивый; превратный; үзгәрүчән язмыш изменчивая, превратная судьба.

ҮЗГӘРҮЧӘНЛЕК изменчивость, переменчивость, непостоянность, непостоянство, неустойчивость; превратность.

ҮЗГӘЧӘ иначе, по-иному, по-другому.

ҮЗЕ 1. сам (он), сама (она), само (оно), сами (они); лично; нәкъ үзе самый; үзе генә дә и сам; үзе дигәнчә (теләгәнчә) по-своему; үзе күреп увидев сам, воочию; үзе үк самый; үзе теләп по собственному желанию, добровольно; үзе хәрәкәт итүче самодвижущийся; үзе югында, үзеннән башка за глаза, заочно, в его отсутствие; үзе яза торган механизм самопишущий механизм; үзеннән аталану бот. а) автогамия, самооплодотворение; б) самооплодотворяющийся; үзенә аерым а) исключительный; б) исключительно; үзенә аерым билгеләнгән персональный; үзенә башка (бер төрле) а) особый, особенный, исключительный; своеобразный, оригинальный; специфический; б) особо, особенно, своеобразно, оригинально; үзенә бикләнүчән скрытный; үзенә бикләнүчәнлек скрытность; үзенә карату завладеть чьим-л. вниманием, привлечь кого-л.; загипнотизировать кого-л.; зачаровать кого-л.; үзенә күрә своего рода; үзенә тартучан притягивающий к себе; захватывающий; үзенә төшү бәясе себестоимость; үзенә хас характерный, свойственный ему самому; үзең кара как хочешь, смотри сам; 2. связывает подлежащее со сказуемым, при этом логическое ударение падает на подлежащее; өйрәнү — үзе бер һөнәр учение — (само) есть умение; ◊ үзе юкның күзе юк погов. без хозяина дом сирота (букв. самого нет и глаза нет).

ҮЗЕМНЕКЕЛЕК частнособственничество; || частнособственнический. ҮЗЕМЧЕ неол. эгоист.

ҮЗЕМЧЕЛЕК эгоизм.

ҮЗЕН себя; үзен аклау а) оправдывать себя; б) самооправдание; үзен аямыйча самоотверженно, беззаветно; үзен сөюче (сөючән) а) самолюбивый; б) эгоист; үзен сөючәнлек себялюбие, эгоизм; үзен тәкъдим итү представляться (при знакомстве); үзен яклау а) защищать себя, защищаться; б) самозащита.

ҮЗЕНЕКЕ: үзенеке итү присваивать; үзенеке тоту припадок; үзенекен итү а) упрямиться, упираться; б) добиваться своего; настаивать на своём; делать своё.

ҮЗЕННӘН-ҮЗЕ сам по себе; произвольно, самовольно; самостоятельно; самотёком; само собой; үзеннән-үзе аңлашыла (билгеле) самб собой понятно, само собой разумеется; үзеннән-үзе булган самопроизвольный; үзеннән-үзе серкәләнү самоопыление; үзеннән-үзе кабынып китү (яну) а) самовозгораться; б) самовозгорание.

ҮЗЕНЧӘ: һәркем үзенчә каждый по-своему.

ҮЗЕНЧӘЛЕК особенность, своеобразие, самобытность; индивидуаль үзенчәлекләр индивидуальные особенности; аваз үзенчәлекләре лингв. звуковые особенности.

ҮЗЕНЧӘЛЕКЛЕ характерный, особенный, своеобразный, самобытный; специфичный.

ҮЗЕНЧӘЛЕКЛЕЛЕК характерность, особенность, своеобразность, самобытность. ҮЗЕНЧӘЛЕЛЕК специфичность.

1245

ҮЗЕНӘ-ҮЗЕ: үзенә-үзе исе киткән сам себе удивляющийся, сам собой восхищающийся; самодовольный; үзенә-үзе хуҗа сам себе хозяин.

ҮЗЕН-ҮЗЕ сам себя; үзен-үзе аямаучанлык самоотверженность; үзен-үзе аямыйча самоотверженно; үзен-үзе белештермичә очертя голову; үзен-үзе кимсетү а) унижать самого себя; б) самоунижение; үзен-үзе кулга алу а) взять себя в руки, овладеть собой; б) самообладание; үзен-үзе мактау а) хвалить самого себя; б) самовосхваление; үзен-үзе саклау а) хранить (беречь) себя; б) самооборона, самоохрана; үзен-үзе үтерү самоубийство.

ҮЗЕШЧӘН самодеятельный; үзешчән театр самодеятельный театр. ҮЗЕШЧӘНЛЕК самодеятельность; || самодеятельный; үзешчәнлек кичәсе вечер

самодеятельности; үзешчәнлек түгәрәге самодеятельный кружок, кружок самодеятельности.

ҮЗИДАРӘ самоуправление.

ҮЗИДАРӘЛЕ самоуправляющийся, самоуправляемый. ҮЗИНДУКЦИЯ физ. самоиндукция.

ҮЗИРЕКЛЕ 1) добровольный; || добровольно; 2) самовольный; || самовольно. ҮЗИРЕКЛЕЛЕК 1) добровольность; 2) самовольность; своеволие.

ҮЗЙӨРЕШЛЕ самоходный; үзйөрешле комбайн с.-х. самоходный комбайн; үзйөрешле туп воен. самоходное орудие.

ҮЗКЫЙММӘТ себестоимость; үзкыйммәтне киметү снижать себестоимость. ҮЗЛЕ вязкий, тягучий; липкий; вяжущий; үзле балчык вязкая глина. ҮЗЛЕГЕННӘН произвольно, самопроизвольно; авазларның үзлегеннән

үзгәрүләре лингв. спонтанные изменения звуков; үзлегеннән агылыш самотёк; үзлегеннән белем алу а) самообразование; б) самообразовательный; үзлегеннән туу (яралу) биол. самозарождение; үзлегеннән укыган самоучка; үзлегеннән өйрәткеч самоучитель.

ҮЗЛЕК свойство.

ҮЗЛЕЛЕК пластичность; вязкость, липкость, тягучесть.

ҮЗЛЕЛӘНДЕРҮ понуд. от үзлеләнү уминать, умять, разминать, размять; балчыкны изеп үзлеләндерү размять глину.

ҮЗЛЕЛӘНҮ уминаться, умяться.

ҮЗЛЕ-ҮЗЕНӘ отдельно; сам по себе; һәркайсы үзле-үзенә эшли каждый работает отдельно.

ҮЗЛӘТҮ диал. см. үзлеләндерү, ҮЗЛӘШТЕРЕЛЕШ усвояемость.

ҮЗЛӘШТЕРЕЛҮ страд. от үзләштерү; үзләштерелә ала торган усвояемый; үзләштерелгән хөкем усвоенное суждение; җиңел үзләштерелә торган аш усвояемая (легко перевариваемая) пища.

ҮЗЛӘШТЕРҮ 1) усваивать, усвоить, осваивать, освоить что-л., овладевать, овладеть чем-л., воспринимать, воспринять что-л.; || усвоение, освоение, восприятие; рольне үзләштерү входить в роль; 2) физиол. переваривать, переварить (пищу); 3) перен. присваивать, присвоить (чужое), овладевать, овладеть (чужим); || присвоение, овладение.

ҮЗЛӘШТЕРҮЧӘНЛЕК усвояемость.

ҮЗЛӘШҮ осваиваться, освоиться (с новой обстановкой, средой); акклиматизироваться; || освоение; акклиматизация.

ҮЗЛӘҮ делать (сделать) вязким, липким, тягучим. ҮЗМАКСАТ самоцель.

ҮЗРӘ уст. книжн. см. үзгә.

ҮЗСЕНДЕРҮ попустительствовать кому-либо; давать (дать) волю; потакать; ||

1246

попустительство; потачка; артык үзсендерү чересчур давать волю. ҮЗСЕНДЕРҮЧЕ потатчик.

ҮЗСЕНҮ 1) избаловываться, избаловаться, становиться (стать) избалованным; 2) см. үз: үз итү.

ҮЗСӨЯР эгоист, себялюбивый человек.

ҮЗСҮЗЛЕ упрямый, капризный; строптивый; неуступчивый; настойчивый; || упрямец.

ҮЗСҮЗЛЕЛЕК упрямство, каприз, прихоть, строптивость; настойчивость, упорство.

ҮЗСҮЗЛЕЛӘНҮ капризничать, упрямиться, упорствовать, упираться; стоять (настаивать) на своём, твёрдо держаться своего; своевольничать, своенравничать; || каприз, упрямство, упорство, своеволие, своенравие.

ҮЗСҮЗЧӘН разг. см. үзсүзле.

ҮЗЧЕЛ свойский; || по-свойски; үзчел караш свойское отношение.

ҮЗЧИР прост. эпилепсия, падучая болезнь; үзчир тоту припадок эпилепсии. ҮЗЧИРЛЕ припадочный, эпилептик.

ҮЗЬЯШӘЕШЛЕК самобытность; телнең милли үзьяшәешлеге лингв. национальная самобытность языка.

ҮЗӘК 1) центр, ядро; || центральный; спец. центровочный; үзәк кала см. башкала; үзәк комитет центральный комитет; авырлык үзәге физ. центр тяжести; басым үзәге физ. центр давления; бәйләм үзәге физ. центр пучка; бәрү үзәге физ. центр удара; гипербола үзәге мат. центр гиперболы; кәкрелек үзәге мат. центр кривизны; үзәк нерв системасы анат. центральная нервная система; үзәккә омтылу көче физ. центростремительная сила; үзәккә омтылу тизләнеше физ. центростремительное ускорение; үзәккә омтылучы центростремительный; үзәккә җыю а) централизовать; централизировать; б) централизация; үзәктән читкә омтылучы (качучы) центробежный; үзәктән куу көче физ. центробежная сила; 2) сердцевина, стержень; || сердцевинный, стержневой; агач үзәге сердцевина дерева; үзәк тамыр бот. корень стержневой; үзәк чәчелмәсе бот. сердцевинный луч (дерева); 3) фокус, центр; ◊ елга үзәге геогр. русло реки; кибән үзәге стожар; көн үзәге полдень; көн үзәгендәге мәсьәлә животрепещущий вопрос, актуальная проблема; үзәк өзгеч а) душераздирающий, пронзительный (напр. о крике); б) жгучий (о морозе); үзәк өзелү убиваться о ком-чем-л.; страдать; үзәккә үтәрлек пронзительный, пронизывающий (о ветре); үзеңнеке үзәктә, кешенеке кештәктә погов. своя рубашка ближе к телу (букв. своё в сердце, чужое под мышкой).

ҮЗӘКЛЕ имеющий центр (сердцевину); өч үзәкле кәкре физ., мат. кривая о трёх центрах; үзәкле проекция физ., мат. центральная проекция

ҮЗӘКЛЕК центральность. ҮЗӘКЛӘНДЕРҮ понуд. от үзәкләнү.

ҮЗӘКЛӘНҮ 1) стеблеваться, образовываться, образоваться — о стеблях хлеба; || стеблевание, образование стеблей; 2) образовываться, образоваться — о корне нарыва, чирея; || образование корня нарыва (чирея); 3) централизоваться; концентрироваться; || централизация; концентрация; ◊ үзәкләнеп агу течь только по середине (о реке); Идел үзәкләнеп ага Волга течёт только в середине (когда берега покрыты льдом).

ҮЗӘКЛӘШТЕРЕЛГӘНЛЕК централизованность; концентрированность. ҮЗӘКЛӘШТЕРЕЛҮ страд. от үзәкләштерү централизоваться;

концентрироваться; үзәкләштерелгән фонд централизованный фонд.

1247

ҮЗӘКЛӘШТЕРҮ понуд. от үзәкләшү централизовать; концентрировать; || централизация; концентрация; үзәкләштерүне бетерү (юкка чыгару) децентрализация.

ҮЗӘКЛӘШҮ централизоваться; || централизация. ҮЗӘКТӘГЕ центральный, находящийся в центре.

ҮЗӘКТӘШ концентрический; үзәктәш түгәрәкләр концентрические окружности. ҮЗӘКТӘШЛЕК концентричность.

ҮЗӘН 1) долина, низменность; || долинный, низменный; үзән җиле ветер с долины; 2) русло; елга үзәне русло реки; иске үзән старое русло, старица; кипкән үзән высохшее русло.

ҮЗӘНЛЕК 1) низменность; || низменный; үзәнлек урын низменное место; 2) суходол; || суходольный; коры үзәнлек суходол; коры үзәнлек печәне суходольное сено.

ҮЗӘНЛӘНҮ геогр. превращаться (превратиться) в низменность, в долину; || превращение в низменность.

ҮЗӘНСУ низменный; үзәнсу җир низменность.

ҮЗ-ҮҢӘЧӘ раздельно, особняком, отдельно, обособленно; самостоятельно, одиноко.

ҮК см. ук III.

ҮК (Үзәк Комитет) ЦК (Центральный Комитет). ҮКЕНГӘЛӘҮ многокр. от үкенү, ҮКЕНДЕРҮ понуд. от үкенү.

ҮКЕНЕРЛЕК достойный раскаяния (сожаления).

ҮКЕНЕЧ 1) раскаяние; сожаление; Үкенечкә калдыру заставить сожалеть; Үкенечкә каршы вводн. сл. к сожалению, к прискорбию; киңәшсез эш үкенеч китерер посл. делая без совета, раскаешься;үлем үкенечсез булмый посл. смерть не бывает без сожаления; 2) досада, жалость.

ҮКЕНЕШҮ взаимн.-совм. от үкенү.

ҮКЕНҮ 1) каяться, раскаиваться, раскаяться; жалеть, сожалеть; || раскаяние; сожаление; эш үткәч үкенүдә файда юк посл. от запоздалых сожалений нет пользы; 2) скорбеть, болеть сердцем, сокрушаться.

ҮКЕНҮЧЕ кающийся. ҮКЕНҮЧӘН часто кающийся. ҮКЕРЕШҮ совм. от үкерү.

ҮКЕРТҮ понуд. от үкерү; ◊ үкертеп талау открыто грабить, грабить беспощадно; үкертеп тору (яшәү) жить в довольстве (в роскоши, припеваючи, широко).

ҮКЕРҮ 1) реветь; || рёв; үкереп җибәрү однокр. взреветь, зареветь; үкерә башлау начать реветь, зареветь; 2) вопить; || вопль; үкереп елау рыдать, плакать, плакать навзрыд, ревмя реветь; ◊ үкереп яну пылать (гореть) вовсю.

ҮКСЕЗ сирота; || сиротский; үксез бала сирота; үксез бала үз кендеген үзе кисәр посл. сирота сам о себе позаботится (букв. сирота сам себе отрежет пупок); үксезнеке үргә кайный посл. в сиротстве жить — слёзы лить.

ҮКСЕЗЛЕК сиротство, сирость; үксезлектә яшәү а) сиротствовать, жить в сиротстве; б) сиротская жизнь.

ҮКСЕТҮ понуд. от үксү, ҮКСЕШҮ взаимн.-совм. от үксү.

ҮКСӘ: үксә утлылар бот. ремнецветные; үксә уты бот. омела обыкновенная. ҮКСҮ всхлипывать, плакать всхлипывая; || всхлипывание; үксеп елау см. үксү. ҮКЧӘ 1) пятка; || пяточный; үкчә арты задник, запяток; үкчә сеңере анат.

ахиллесово сухожилие; үкчә олтырагы подпятник, подпяточник; 2) каблук,

1248

подбор; || каблучный; үкчә кадагы каблучный гвоздь; ◊ үкчә күтәрү удирать, убегать; үкчә ялтырату показать пятки; үкчәсен күтәртү выгонять, прогонять; үкчәсенә басу наступать на пятки; ходить по пятам; үкчәңне күтәр! убирайся!

ҮКЧӘЛЕ 1) имеющий пятку; 2) имеющий каблук (подбор); биек үкчәле туфли туфли на высоких каблуках.

ҮЛГӘН 1) умерший, покойный, мёртвый, усопший уст.; ярты үлгән, ярым үле полумёртвый; үлгәнне искә төшерү а) вспоминать об умершем; поминать; б) поминки; үлгәннән соңгы тормыш рел. загробная жизнь; 2) павший, дохлый, издохший (о животном); үлгән сыер сөтле була посл. корова, которая пала, по три удоя давала; 3) см. үле.

ҮЛГӘНЛЕК факт смерти; үлгәнлеген раслау подтверждать смерть, свидетельствовать о смерти.

ҮЛЕ 1) мёртвый, безжизненный; үле телләр лингв. мёртвые языки; үле торыш физ. мёртвое положение; үле туган (бала) мертворождённый; бетми калган эш — үле туган чебеш посл. незаконченное дело всё равно, что мертворождённый цыплёнок; 2) омертвелый; үле күзәнәкләр омертвелые клетки; үле тырнак биол. омертвелый ноготь; үле хәленә килү а) омертветь; б) омертвение.

ҮЛЕК I покойник, мертвец; труп; || трапный; үлек кую (күмү) хоронить покойника; үлек озату похороны; үлек төсле (чырае) бледный как мертвец; үлекләр бүлмәсе морг; үлекләрдән курку авыруы мед. некрофобия.

ҮЛЕК II гной; үлек суырту мед. вытягивать гной, дренажировать; үлек җыйдыручы кәгазь мед. пластырь; үлек җыю см. үлекләү.

ҮЛЕКЛЕ гноеточивый, гнойный; үлекле урын гнойник; үлекле шеш гнойная опухоль, нарыв.

ҮЛЕКЛӘНДЕРҮ понуд. от үлекләү. ҮЛЕКЛӘТҮ см. үлекләндерү.

ҮЛЕКЛӘҮ гноиться, нарывать; || нагноение, нарыв; бармак үлекләгән палец нарвал; үлекләп ялкынсыну гнойное воспаление.

ҮЛЕКТӘЙ как мертвец; замертво.

ҮЛЕЛӘНДЕРЕЛҮ страд. от үлеләндерү умерщвляться.

ҮЛЕЛӘНДЕРҮ понуд. от үлеләнү умерщвлять, умертвить; || умерщвление. ҮЛЕЛӘНҮ страд. от үлеләү.

ҮЛЕЛӘҮ мед. анестезировать, омертвлять; || анестезия.

ҮЛЕМ 1) смерть, кончина; || смертный; мёртвый; үлем алдындагы предсмертный; үлем белән тартышу быть между жизнью и смертью; үлем газабы предсмертная агония; үлем түшәге смертный одр; үлем җәзасы смертная казнь; үлем җәзасына хөкем итү приговорить к смертной казни; үлем сәгате смертный час; үлем хәлендә при смерти; тычканга үлем, мәчегә көлке посл. мышке смерть, а кошке смех; тәвәккәл үлемнән көлгән погов. смелый смеётся над смертью; үлем ике килми погов. смерть не приходит два раза; двум смертям не бывать, «одной не миновать; үлемнән оят көчле посл. позор сильнее смерти; 2) перен. конец, гибель; ◊ үлем йокысы белән йоклау спать мёртвым сном; үлем ноктасы мат. мёртвая точка; үлем тынлыгы мёртвая тишина; үлем элмәге мёртвая петля.

ҮЛЕМГӘ: үлемгә ару разг. довольно-таки хорошо; үлемгә чибәр разг. довольнотаки красивый.

ҮЛЕМЛЕ: үләнле җирдә мал, үлемле җирдә мулла сихмерә погов. где много травы, жиреет скот, где много покойников — мулла.

1249

ҮЛЕМСЕЗЛЕК бессмертие.

ҮЛЕМТЕК этн. вещь, приготовленная для погребения. ҮЛЕМ-ҖИТЕМ смертность (вообще). ҮЛЕШ-КЫРЫЛЫШ побоище, бойня; убийство.

ҮЛЕШҮ: бер-берсе өчен үлешеп яшәү жить очень хорошо (дружно); быть готовым умереть друг за друга.

ҮЛМӘС бессмертный, нетленный; || бессмертно; үлмәс борын пока жив, до кончины, до смерти; ◊ үлмәс гөл бот. бессмертник.

ҮЛЧӘВЕЧ разг. см. үлчәгеч.

ҮЛЧӘГЕЧ измеритель; индикатор; || измерительный; индикаторный; үлчәгеч приборлар измерительные приборы; автомат үлчәгеч автоматический измеритель; адым үлчәгеч педометр, шагомер; буй үлчәгеч ростомер; дулкын үлчәгеч волномер; көч үлчәгеч силомер; пар үлчәгеч паромер; су үлчәгеч а) водомер, гидрометр; б) водомерный, гидрометрический.

ҮЛЧӘМ мера, мерка; күз үлчәме глазомер; күз үлчәме кадәр җир расстояние от говорящего до линии горизонта.

ҮЛЧӘМЛЕ весовой, продаваемый навес.

ҮЛЧӘНЕЛҮ страд. от үлчәнү измеряться; үлчәнелә торган кисемтә мат. измеряемый отрезок.

ҮЛЧӘНЕРЛЕК измеримый.

ҮЛЧӘНЕШ 1) измерение; взвешивание; нуль үлчәнеш нулевое измерение; 2) измеряемая величина; 3) мат. протяжение; 4) физ. размерность; тизлек үлчәнеше физ. размерность скорости.

ҮЛЧӘНЕШЛЕ измеримый; үлчәнешле микъдар физ. измеримая величина; үзара үлчәнешле булу см. үлчәнешлелек.

ҮЛЧӘНЕШЛЕЛЕК измеримость.

ҮЛЧӘНЕШҮ мериться ростом с кем-л.; взвешивать друг друга. ҮЛЧӘНМӘЛЕ весомый; измеримый.

ҮЛЧӘНҮ взвешиваться, взвеситься; мериться, вымеряться, измеряться; измерять, измерить свой рост (вес).

ҮЛЧӘТҮ понуд. от үлчәү I. ҮЛЧӘШҮ см. үлчәнешү.

ҮЛЧӘҮ I 1) мерить, изменять, измерить, смерить, смерить, вымерять, вымерить что-л.; || измерение, вымеривание; || мерка, мера, мерило; || измерительный; үлчәү тасмасы измерительная лента, метровка; үлчәү инструменты измерительный инструмент; үлчәү берәмлеге единица измерения; озынлык үлчәве мера длины; тирәли үлчәү обмер; үлчәвен алу взять (снять) мерку, примерить; үлчәп бетергесез бесчисленный; үз аршыныңа үлчәү погов. мерить на свой аршин; җиде кат үлчә, бер кат кис погов. семь раз отмерь, один раз отрежь; 2) взвешивать, взвесить; || взвешивание; || весовой; үлчәве җитмәү недовес; үлчәвен җиткермәү (тутырмау) а) недовешивать; б) недовешивание; алдап (ким) үлчәү а) обмерить; б) обмеривание; в) обвешивать; г) обвешивание; үлчәп бирү а) отмеривать кому-л.; б) отвешивать кому-л.; үлчәп торучы весовщик; ◊ үлчәп сөйләү говорить, взвешивая слова (зная меру, осторожно); кара аны, үлчәп сөйләш смотри, будь осторожен в разговоре; үлчәүгә сыймаслык кылану вести себя неприлично; выйти за рамки приличия.

ҮЛЧӘҮ II весы; || весовой; анализ үлчәве аналитические весы; йөзәрле үлчәү сотенные весы; кул үлчәве ручные весы; көянтәле үлчәү коромысловые весы; пружиналы үлчәү пружинные весы; рычаглы үлчәү рычажные весы;

1250

техник үлчәү технические весы; тигез иңсәле үлчәү равноплечные весы; унарлы үлчәү десятичные весы; унифиляр үлчәү унифилярные весы; үлчәү герләре весовые гири; үлчәү тәлинкәсе чаша весов.

ҮЛЧӘҮДӘШ соизмеримый; үлчәүдәше булмаган зурлык несоизмеримая величина.

ҮЛЧӘҮДӘШСЕЗ несоизмеримый.

ҮЛЧӘҮЛЕ 1) измеренный, взвешенный; весовой; 2) планомерный; 3) перен. нормальный.

ҮЛЧӘҮЛЕК мера; күплек үлчәүлеге физ. мера множества; озынлык үлчәүлеге мера длины.

ҮЛЧӘҮСЕЗ чрезмерный, непомерный, безмерный, неумеренный; || чрезмерно, непомерно, безмерно, неумеренно, чересчур.

ҮЛЧӘҮЧЕ 1) весовщик; 2) тот, кто измеряет; су үлчәүче гидрометрист; җир үлчәүче землемер.

ҮЛЧӘҮЧӘН 1) осторожный; 2) точный, педантичный.

ҮЛӘБӘТ 1) падаль, дохлятина; 2) перен., разг. очень худой, нездоровый человек, ҮЛӘКСӘ 1) падаль, труп животного; || трупный; үләксә исе трупный запах;

үләксә чокыры см. үләксәлек; үләксә ашар жук-могилыцик; үләксә ашаучы стервятник; үләксә ите падаль, мясо павшего животного; үләксә коңгызы жук-трупник; карга үләксәгә җыела погов. вороны слетаются на падаль; 2) перен. тот, кто живёт без воодушевления (вдохновения, подъёма); 3) перен., разг. очень худой человек; ◊ үләксә кошлары вороньё.

ҮЛӘКСӘЛЕК место захоронения падали, скотомогильник.

ҮЛӘН трава; || травяной; берьеллык үләннәр с.-х. однолетние травы; исле үлән бот. душица; каз үләне бот. гусиная лапка; кенәри үләне бот. канареечник; күпьеллык үләннәр с.-х. многолетние травы; сөял үләне бот. чистотел; тавык үләне бот. калужница; чабыр үләне богородская трава; чүп үләне сорная трава, сорняк; үлән ашар (ашаучы) зоол. травоядный; үлән басу, өстенә үлән үсү а) зарастать травой; б) перен. быльём порасти; үлән басулы чәчү әйләнеше с.-х. травопольный севооборот; үлән бете растительная тля; үлән капламы травяной покров; үлән катнашмасы травосмесь; үлән сабагы травинка, былинка; үлән торышы с.-х. травостой; үлән тулысы чагы время года (май, июнь), когда трава в полном соку; үлән чәчү травосеяние; үләннән ясалган буяу травянка (краска); үткәндәге сүткән, өстенә үлән үскән погов. что было, то прошло и быльём поросло.

ҮЛӘНЛЕ: куе үләнле травянистый.

ҮЛӘНЛЕК место, где растёт трава; лужайка, лужок. ҮЛӘНЧЕК травка.

ҮЛӘНЧЕЛ травянистый. ҮЛӘР-ҮЛМӘС еле живой, чуть живой.

ҮЛӘТ падёж, мор, эпизоотия; эпидемия; холера; || моровой, эпизоотический; эпидемический; холерный; үләт елы эпизоотический год; тавык үләте куриный мор; үләт зәхмәте моровое поветрие; үләт кыргыры! бран. чтоб тебя холера взяла!, чтоб ты умер от мора!

ҮЛҮ 1) умирать, умереть, скончаться; || смерть, кончина; буылып үлү задохнуться; удавиться; егылып үлү убиться, разбиться насмерть; суга батып үлгән утопленник; суга батып үлү утонуть; үлеп баручы умирающий; үлеп бетү а) вымереть; б) вымирание; үлеп терелү а) воскреснуть; б) воскресение; үлеп яту умирать; үлми торган бессмертный; үлә бару а) умирать постепенно; б) вырождаться; үлә торган умирающий; 2) падать, пасть,