Tatarsko_russkij_slovar_40000_slov lang.fotocrimea.com

1211

заготовка; || подготовленный; заготовительный; алдан әзерләү заранее подготовить (запастись); әзерләү пункты заготовительный пункт; 2) собирать, собрать кого-что-л.; снаряжать, снарядить кого-л.; || снаряжение; табын әзерләү собрать обед; накрыть стол; юлга әзерләү собрать в дорогу

ӘЗЕРЛӘҮЧЕ заготовитель, заготовщик.

ӘЙ межд. эй!, ай!, а!, ну!; әй, барыбер! а, всё равно!; әй, матур да соң! о, как прекрасно!

ӘЙБЕР 1) вещь, предмет; изделие; || вещевой; зиннәт әйберләре предметы украшения; йорт әйберләре домашние вещи, домашняя утварь; урын-җир әйберләре постельные принадлежности; сандык әйберләре см. өшәнчек; әйбер башыннан түләү поштучная оплата; әйбер куеп бәхәсләшү биться об заклад; держать пари; әйбер капчыгы вещевой мешок; өскә кияр әйбер юк не в чем ходить; 2) вещество; материя; 3) товар; промышленность әйберләре кибете магазин промышленных товаров; ◊ бер әйбер эшләп булмый ничего не поделаешь; бер әйбер әйтмәде ничего не сказал; не возражал.

ӘЙБЕРЛЕК 1) см. матдилек; 2) на что-либо; берәр әйберлек на что-либо, на какую-нибудь вещь.

ӘЙБЕРЛӘТӘ натурой, вещами; || вещевой.

ӘЙБЕРЛӘШҮ филос. эк. овеществляться, овеществиться; || овеществление; әйберләшкән хезмәт эк. овеществлённый труд.

ӘЙБЕР-МАЗАР собир. какие-либо предметы, вещи; что-нибудь; әйбер-мазарлар алырга вакыт булмады ничего не успел купить.

ӘЙБӘТ в разн. знач. хороший, безукоризненный; славный; || хорошо, безукоризненно; славно; бик әйбәт булган а) прекрасно получилось; б) так (ему) и надо; әйбәт булу а) быть хорошим; б) хорошо относиться; әйбәт кенә ничего себе, хорошенький, довольно-таки хороший, удовлетворительный; әйбәтнең әйбәте лучший из лучших, очень хороший, самый хороший, наилучший, прекрасный.

ӘЙБӘТЛЕК 1) доброкачественность; 2) добротность. ӘЙБӘТЛӘНДЕРҮ понуд. от әйбәтләнү. ӘЙБӘТЛӘНҮ хорошеть, похорошеть.

ӘЙБӘТЛӘП 1) хорошенько (сделать); 2) толком, спокойно (рассказать). ӘЙБӘТЛӘТҮ понуд. от әйбәтләү.

ӘЙБӘТЛӘШТЕРҮ многокр. от әйбәтләү. ӘЙБӘТЛӘШҮ взаимн.-совм. от әйбәтләү.

ӘЙБӘТЛӘҮ 1) делать (сделать) хорошим; 2) приводить (привести) в порядок, прибирать, прибрать что-л.; әйбәтләп кую а) привести в порядок; б) разложить в порядке; әйбәтләп чыгу привести в порядок всё подряд.

ӘЙДӘ 1) айда, пойдём, идём; әйдә инде ну, пойдём же; әйдә киттек пошли; поехали; 2) давай-ка...; алыйк, әйдә давай-ка возьмём; 3) валяй, пусть, пускай; әйдә килсеннәр пусть приедут (придут); әйдә ярар инде так и быть.

ӘЙДӘКЛӘҮ разг. приглашать очень настойчиво, уговаривать, уговорить; мин аны әйдәкләп карадым, бармады я его попытался уговорить, но он не пошёл.

ӘЙДӘЛӘҮ понукать, торопить; подгонять; || понукание; бик әйдәләмә әле, үзем дә барырмын не понукай, я и сам пойду.

ӘЙДӘЛӘҮЧЕ погонщик, ӘЙДӘШҮ взаимн. от әйдәү.

ӘЙДӘҮ понукать, гнать, торопить кого-л.; || понукание; әйди-әйди арып беттем я устал понукать,

ӘЙДӘҮЧЕ 1) погонщик; 2) инициатор, зачинщик, зачинатель; 3) глашатай.

1212

ӘЙДҮК разг. пожалуйте, добро пожаловать (говорится с оттенком приглашения); әйдүк, түрдән узыгыз! пожалуйста, про ходите в красный угол, на почётное место!

ӘЙДҮКЛӘҮ: әйдүкләп каршылау встречать приветливо (гостеприимно). ӘЙЕ да; әйе шул да; да, так.

ӘЙЕ-МӘЙЕ пренебр. дакать.

ӘЙЕ-ӘЙЕ: әйе-әйе дип тору поддакивать, потакать.

ӘЙЛЕ-ШӘЙЛЕ неуверенно; не твёрдо, шатко; ни так ни сяк; әйле-шәйле генә вәгъдә итү обещать не твёрдо, неопределённо.

ӘЙЛӘН-БӘЙЛӘН хоровод; || хороводный; әйлән-бәйлән җырлары хороводные песни; әйлән-бәйлән уйнау водить хороводы.

ӘЙЛӘНГЕЧ см. әйләнеч.

ӘЙЛӘНГӘЛӘҮ многокр. от әйләнү 1) ворочаться, вертеться (напр. в постели); 2) обходить (несколько раз); әйләнгәләп карау оглядеться по сторонам; смотреть кругом; оглядываться (изредка).

ӘЙЛӘНДЕРГЕЧ вращатель, шкив; || вращательный; әйләндергеч каеш вращательный ремень, трансмиссия; ◊ баш әйләндергеч головокружительный.

ӘЙЛӘНДЕРГӘЛӘҮ многокр. от әйләндерү; әйләндергәләп алу повёртывать (изредка).

ӘЙЛӘНДЕРЕЛҮ страд. от әйләндерү. ӘЙЛӘНДЕРЕШҮ взаимн.-совм. от әйләндерү. ӘЙЛӘНДЕРТҮ понуд. от әйләндерү.

ӘЙЛЕНДЕРҮ понуд. от әйләнү 1) вертеть, вращать, крутить, кружить; || верчение, вращение, кружение; || вращательный, крутильный; әйләндерә торган вращательный; әйләндерү көче физ. вращательная сила; 2) переворачивать, перевёртывать, перевернуть; поворачивать, повернуть; || переворачивание, перевёртывание; поворачивание; астын өскә әйләндерү перевернуть вверх дном; әйләндереп кую перевернуть; әйләндереп салу перевернуть, повернуть; әйләндереп чыгару выворотить; 3) перелицовывать, перелицевать, выворачивать, вывернуть; || перелицовка, выворачивание; киемне әйләндереп тегү перелицевать одежду; эчен тышка әйләндерү вывернуть наизнанку; 4) превращать, превратить, обращать, обратить, преобразовывать, преобразовать; || превращение, обращение, преобразование; суны парга әйләндерү превращать воду в пар; гади вакланмаларны унарлы вакланмага әйләндерү обратить простые дроби в десятичные; 5) водить, поводить (вокруг чего-л. или по какому-л. месту); || вождение; шәһәр әйләндерү поводить кого-л. по городу; ◊ башын әйләндерү морочить кому-л. голову; әйләндереп алу а) окружить кого-что-л.; б) окружение; в) обнести (напр. каменной стеной); огородить; әйләндереп алган киртә, окружающая ограда; әйләндереп салынмалы откидной.

ӘЙЛӘНЕЧ круговой, окольный, обходный, непрямой; || в обход, в объезд; әйләнеч юл окольный путь; извилистая дорога; әйләнеч юл белән кружным путём; әйләнеч булса да юл яхшы погов. хотя и в обход, но дорога лучше.

ӘЙЛӘНЕШ оборот, обращение; вращение; || оборотный; кан әйләнеше анат. кровообращение; товар әйләнеше эк. товарооборот; чәчү әйләнеше с.-х. севооборот; әйләнеш ведомосте бухг. оборотная ведомость; әйләнеш чыгымнары эк. издержки обращения.

ӘЙЛӘНЕШЛЕ см. әйләнмәле.

ӘЙЛӘНМӘ 1. 1) оборот; хәл әйләнмәсе лингв. деепричастный оборот; 2) мат.

1213

период; 2. 1) круговой; вращательный; коловратный; әйләнмә очыш вращательный полёт; әйләнмә хәрәкәт спец. коловратное движение; 2) окружной, окольный, обходный, обводный, обводной, кружный; әйләнмәдән юл салу пройти обходным путём.

ӘЙЛӘНМӘЛЕ 1) круговой, 2) вертящийся, вращающийся; әйләнмәле сәхнә вращающаяся сцена; әйләнмәле уенчык вертушка (вертящаяся игрушка); әйләнмәле китмән с.-х. мотыга ротационная.

ӘЙЛӘНМӘЛЕ-БОРМАЛЫ коловратный. ӘЙЛӘНЧЕК I: әйләнчек авыруы вет. вертячка.

ӘЙЛӘНЧЕК II коловратка (насекомое); әйләнчек коңгыз жук-вертячка. ӘЙЛӘНӘ круг, окружность; || круглый; ярым әйләнә мат. полукруг; әйләнә

озынлыгы мат. длина окружности; әйләнәнең яртысы полуокружность; ◊ ел әйләнәсе год, круглый год; ел әйләнәсенә җитәр хватит на весь год; ашъяулык әйләнәсендә утыру сидеть за столом; ут әйләнәсендә утыру сидеть у костра; өй әйләнәсендә вокруг дома.

ӘЙЛӘНӘЛИ: әйләнәли казу обкапывать, окапывать (кругом, по кругу); әйләнәли типчү портн. обметать кругом; әйләнәли ябыштыру облепить кругом.

ӘЙЛӘНӘ-ТИРӘ 1) окрестность; әйләнә-тирәдә урманнар, таулар кругом леса, горы; 2) среда, обстановка.

ӘЙЛӘНҮ 1) вертеться, вращаться, кружить, кружиться; || верчение, вращение, кружение (пассивное действие); Җир Кояш тирәсендә әйләнә Земля вращается вокруг Солнца; һавада карчыга әйләнә в небе кружит ястреб; 2) поворачиваться, повернуться, оборачиваться, обернуться; артка әйләнү обернуться, повернуться назад; әйләнеп кайту а) вернуться, возвратиться; б) возвращение; әйләнеп китү а) уйти обратно; б) завертеться; в) повернуться; 3) переворачиваться, перевернуться, ворочаться; бер яктан икенче якка әйләнү перевернуться с боку на бок; 4) обходить, обойти, объезжать, объехать; пройтись, проехаться; бродить, побродить; урам әйләнү прогуляться по улице; әйләнеп чыгу а) обойти, объехать (все, кругом); погулять, прогуляться (по какому-л. месту); б) обход; объезд; прогулка; 5) превращаться, превратиться, преобразовываться, преобразоваться; || превращение, преобразование; гадәткә әйләнү превратиться (войти) в привычку; көлгә әйләнү превратиться в пепел; ташка әйләнү в разн. знач. а) превратиться в камень, окаменеть; б) окаменение; парга әйләнү а) испариться; б) испарение; чынга әйләнү превратиться в действительность (в быль); 6) разг. приходить, заходить; завернуть, заглянуть; безнең якка да әйлән приходи (загляни) и к нам; 7) перен. вращаться (в какой-л. среде), водиться (с кем-л.); иметь дело (с кем-чем-л.); ◊ уңышлардан баш әйләнү головокружение от успехов; башта бер үк уй әйләнү думать об одном и том же; телем әйләнмәде язык не повернулся (сказать); тирәләй әйләнеп йөрү ходить вокруг да около; төн әйләнгәч үк килү прийти на заре; өченче көнгә әйләнгәч на третий день; әйләнеп карамастан без оглядки.

ӘЙЛӘНҮЛЕ 1) круговой; |әйләнүле хәрәкәт круговое движение; 2) обратимый; 3) вертящийся.

ӘЙЛӘНҮ-ТУЛГАНУ заметаться; завертеться.

ӘЙЛӘНҮЧӘН: башым әйләнүчән у меня бывают головокружения, иногда у меня кружится голова.

ӘЙЛӘҮ уст. см. итү; дикъкать әйләү обращать внимание; тамаша әйләү смотреть; хәзмәт әйләү служить.

ӘЙРӘН 1) айран (напиток из кислого молока, разбавленного холодной водой); 2)

1214

сыворотка; гөбе (май) әйрәне пахта; ◊ әйрән баш разг. глупец, пустая голова. ӘЙРӘНЛӘНДЕРҮ понуд. от әйрәнләнү.

ӘЙРӘНЛӘНҮ диал. процесс выделения айрана при пахтанье масла. ӘЙТЕЛЕШ лингв. произношение.

ӘЙТЕЛЕШЛЕ: җиңел әйтелешле авазлар лингв. удобопроизносимые звуки. ӘЙТЕЛЕШЛЕЛЕК лингв. произносимость; җиңел әйтелешлелек

удобопроизносимость.

ӘЙТЕЛМӘ выражение; логик әйтелмә логическое выражение; формаль әйтелмә формальное выражение.

ӘЙТЕЛҮ страд. от әйтү 1) говориться; выговариваться, произноситься, быть сказанным; || произношение; аңа берничә мәртәбә әйтелде инде ему уже говорилось несколько раз; сирәк әйтелә торган редко произносимый; әйтелгән вакыт (сәгать) указанное время, установленный час; әйтелгән сәгатьтә килү прийти в назначенный час (в обусловленный час); әйтелгән сүз высказанное слово; әйтелгән фикер (караш) отзыв; әйтелгән сүз — атылган ук погов. сказанное слово, что выпущенная стрела; слово не воробей, вылетит — не поймаешь; 2) называться, именоваться; || называние, именование.

ӘЙТЕМ 1) фраза, изречение; 2) выражение; фразеологик әйтем фразеологическое выражение; 3) поговорка; идиом; афоризм.

ӘЙТЕРЛЕК 1) такой, о котором стоит говорить; стоящий похвалы (лестного отзыва); 2) ощутимый, значительный; бу эш әйтерлек нәтиҗә бирмәде это дело не дало ощутимого результата.

ӘЙТЕРСЕҢ(ЛӘ) вводн. сл. будто, будто бы, как будто. ӘЙТЕР-ӘЙТМӘС недосказав, недоговорив.

ӘЙТЕШ 1) выговор, произношение; 2) тон; карашы әйтешеннән үк билгеле его отношение видно по тону; 3) соревнование (состязание) с кем-л. в красноречии, в искусстве петь или рассказывать; 4) разг. ссора; пререкания; спор с кем-л.; әйтешкә керү пререкаться; ссориться.

ӘЙТЕШТЕРҮ 1) понуд. от әйтешү заставить браниться; приводить к пререканию

кого-л. с кем-л.; 2) многокр. от әйтү.

ӘЙТЕШҮ 1) взаимн.-совм. от әйтү; 2) соревноваться, состязаться в красноречии, в искусстве петь (рассказывать); 3) ссориться; пререкаться; препираться, браниться, спорить; || ссора; пререкание, перебранка, препирательство; ◊ табышмак әйтешү загадывать друг другу загадки.

ӘЙТИК вводн. сл. допустим, скажем, положим, предположим. ӘЙТКӘЛӘШҮ многокр. от әйтешү.

ӘЙТКӘЛӘҮ многокр. от әйтү.

ӘЙТКӘНДӘ: бер сүз белән әйткәндә вводн. сл. одним словом; дөресен генә әйткәндә вводн. сл. по правде говоря; кыска гына әйткәндә вводн. сл. короче говоря, одним словом.

ӘЙТМЕШЛИ по словам, по преданию; как говорится; бабайлар әйтмешли по преданию дедов; син әйтмешли как ты говоришь, по твоим словам; халык әйтмешли как говорится в народе.

ӘЙТМИЧӘ 1) молча, не сказав; не предупредив, не предупреждая; бер сүз әйтмичә ничего не сказав, не сказав ни слова; не предупредив; 2) не называя; фамилияләрен әйтмичә не называя фамилий.

ӘЙТМӘК уст. книжн. см. әйтү; әйтмәк бар, кайтмак юк погов. слово вымолвишь

— не вернёшь.

ӘЙТТЕРҮ I понуд. от әйтү 1 1) заставлять (заставить) сказать; 2) заставлять

1215

(заставить) сознаться.

ӘЙТТЕРҮ II кутить, пировать; || кутёж, пирушка.

ӘЙТҮ 1) говорить, сказать; молвить, промолвить, произносить, произнести; выговаривать, выговорить; сообщать, сообщить; || высказывание; произнесение; сообщение; речь; уйнап кына әйтү сказать в шутку; пошутить; әйтеп бетергесез а) несказанно, невыразимо; б) несказанный, невыразимый; әйтеп биргесез а) невозможно передать словами, невыразимо; б) невыразимый; әйтеп бирү а) давать с предупреждением; б) см. әйтеп салу; әйтеп кую а) сказать заранее, заявить; б) предупредить; в) однокр. промолвить, произнести; әйтеп салу а) выложить, высказать в лицо; б) сболтнуть, проговориться; әйтеп ташлау сказануть; әйтеп тору подсказывать; әйтеп тә торасы юк нечего и говорить; әйтеп узылган (үтелгән) вышесказанный, вышеупомянутый; әйтергә яраса вводн. сл. с позволения сказать, если позволите сказать; әйтерең бармы что и говорить; әйтми калдыру а) умолчать, утаить; б) умолчание; әйтми тору а) умалчивать, замалчивать; б) умалчивание, замалчивание; туры әйткән туганына ярамаган погов. говорящий правду не угодит брату; әйтере бар, кайтыры бар погов. а) он может сказать, но и простить; б) он скажет и забудет (непостоянен, не держит своего слова); әйткән суз — каккан казык

погов. сказанное слово, что вбитый кол (сказанное слово должно быть твёрдым); әйтсәң сүз, төртсәң күз погов. скажешь — обидятся, укажешь — в глаза попадёшь; әйтсәң сүз, әйтмәсәң түз погов. скажешь — беду наживёшь, не скажешь — терпения нет; 2) передавать, передать; сәлам әйтү передать привет; 3) уст. гласить; закон әйтә... закон гласит...; 4) перен. исполнять, исполнить, петь, спеть; || исполнение, пение; такмак әйтү петь (исполнять) частушки; 5) перен. хотеть, желать; || хотение; чыгарга әйтә он хочет выйти; ◊ азан әйтү рел. призывать к молитве; керосин тәме әйтә разг. пахнет (отдаёт) керосином; нәзер әйтү дать обет; фамилияләрен әйтми генә не называя фамилий; әйтәм аны вводн. сл. то-то же, то-то и оно; әйтәм җирле см. әйтәм аны.

ӘКИЯТ 1) сказка; || сказочный; әкият сюжеты сказочный сюжет; әкият башы присказка; әкияттәге кебек как в сказке; сказочный; 2) небылица, вздор, вымысел, чушь, ерунда; буш әкият небылица, чушь; 3; рассказ; анекдот; көлке әкият весёлый рассказ; анекдот; ◊ менә әкият! вот это да!

ӘКИЯТЛӘҮ прибавлять (прибавить) от себя (в рассказе); || прибавление от себя. ӘКИЯТТӘГЕДӘЙ, ӘКИЯТТӘГЕЧӘ сказочный; как в сказке.

ӘКИЯТЧЕ сказочник, сказитель.

ӘКРЕН тихий, медленный; || тихо, медленно; әкрен агышлы елга тихоструйная река; әкрен исә торган җил слабый ветер; әкрен йөрешле пароход тихоходный пароход; әкрен генә тихонько, потихоньку; см. ещё акрын.

ӘКРЕНЛЕК медлительность. ӘКРЕНЛӘНДЕРҮ см. әкренәйтү. ӘКРЕНЛӘНҮ страд. от әкренләү. ӘКРЕНЛӘП постепенно, потихоньку.

ӘКРЕНЛӘТҮ понуд. от әкренләү замедлять, замедлить (ход), убавлять, убавить (ход, шум и т. п.); || замедление, убавление.

ӘКРЕНЛӘҮ 1) см. әкренләнү; 2) разг. замедлять, замедлить; || замедление. ӘКРЕНӘЙТЕЛҮ страд. от әкренәйтү.

ӘКРЕНӘЙТҮ замедлять, замедлить (ход); убавлять, убавить (ход, шум и т. п.); || замедление; убавление.

1216

ӘКРЕНӘЮ замедляться, замедлиться; утихать, утихнуть, затихать, затихнуть; || замедление; утихание, затихание; әкренәя бару тишать; әкренәя төшү замедляться.

ӘКӘЛӘ: имән әкәләсе жёлудь; нарат әкәләсе сосновая шишка. ӘКӘМ-ТӨКӘМ 1) зоол. улитка; лайлач әкәм-төкәм слизень; 2) анат. улитка.

ӘКӘМӘТ 1) чудо; || чудной, потешный, странный; || чудно, потешно, странно; бу нинди әкәмәт! что за чудо!; что за штука!; әкәмәт кеше а) чудак, чудной человек; б) фокусник; әкәмәтләр кору а) чудачить; б) фокусничать; 2) разг. необыкновенно, слишком; әкәмәт зур большущий, необыкновенно большой.

ӘКӘМӘТЛЕ затейливый, мудрёный. ӘКӘМӘТЛЕК чудачество. ӘКӘМӘТЛЕЛЕК затейливость, мудрёность. ӘКӘМӘТЧЕ разг. фокусник.

ӘЛБӘ алва, алба (сладкая мучная каша).

ӘЛБӘТТӘ 1. обязательно, непременно, безусловно; бу йөкләмәне без әлбәттә үтәрбез это задание мы обязательно выполним; 2. вводн. сл. конечно, несомненно, разумеется, ясно, ясное дело, известно.

ӘЛЕ 1) теперь, сейчас, ныне; әле генә только что, сейчас только, вот-вот; әлегә бер хәбәр дә юк пока (покамест, пока что) нет никаких вестей; әлегә кадәр (чаклы) до сих пор, до настоящего времени, и поныне; 2) ещё, пока, всё ещё; әле дә булса всё ещё, поныне; юк әле нет ещё, пока ещё нет; 3) пусть; ◊ әле дә ярый... хорошо ещё...; әледән әле часто, то и дело; әледән әле кабатлана торган то и дело повторяющийся; кит эле а) уходи-ка; уходи, пожалуйста; б)

в роли межд. выражает удивление да ну, что ты говоришь.

ӘЛЕГЕ I теперешний, настоящий, нынешний, сегодняшний; әлеге вакытта в настоящее время; әлеге көнгә на сегодняшний день.

ӘЛЕГЕ II тот, тот самый; данный; әлеге дә баягы опять то же самое. ӘЛЕГЕСЕ разг. см. әлеге I, II.

ӘЛЕГӘЧӘ до сих пор, до настоящего времени, и поныне; әлегәчә булмаган небывалый.

ӘЛЕПБИ уст. см. әлифба.

ӘЛИФ уст. алиф (название первой буквы старого татарского алфавита на основе арабской графики); әлифне таяк дип белми невежда, неграмотный, неуч (букв. не знает, что алиф — палочка); әлифтән башлау (төшү) начать с азов.

ӘЛИФБА 1) азбука, букварь; әлифба китабы букварь; 2) алфавит; || алфавитный; әлифба тәртибе алфавитный порядок.

ӘЛЛИ-БӘЛЛИ баю-баюшки-баю, баю-баюшки.

ӘЛЛӘ I 1. союз. не то..., не то...; или, либо; хат җибәргән идем, әллә алды, әллә юк я послал письмо, не то он получил, не то нет; 2. частица, употребляется в составе неопределённых местоимений: әллә кайда где-то; әллә кайдан откуда-то, неизвестно откуда; невесть откуда; әллә кайчан а) когда-то; давно, давным-давно; б) когда ещё...; әллә кайчангы давнишний, давнопрошедший; исконный, старинный; әллә кайчаннан бирле издавна; әллә кая куда-то, неизвестно куда; әллә кем кто-то, некто, некий человек; әллә ни что-то, неизвестно что; әллә нигә почему-то; әллә нидән отчего-то; әллә ни кадәр изрядно, много; невесть сколько; әллә ниләр невесть что, невесть чего; әллә нинди, әллә ниткән какой-то; әллә ничә а) сколько-то, несколько; некоторое число; б) значительное количество, довольно много; әллә ничә тапкыр неоднократно; әллә нәрсә что-то; әллә тагы а) неизвестно,

1217

не знаю; б) может быть; 3. разве; әллә белмимме мин разве я не знаю; 4. разг. в диалоге при ответе не знаю, не могу знать; әни өйдәме? — Әллә: мама дома? — Не знаю; 5. может быть; әллә өйдә генә каласыңмы? может быть, ты дома останешься?; ◊ әллә кем булу, әллә кемләнү зазнаваться, воображать; разважничаться; әллә нигә бер, әллә нидә бер редко, изредка.

ӘЛЛӘ-ЛӘ межд. 1) ой-ой (при болях); 2) вот (возглас, который придаёт выразительность).

ӘЛЛҮ-БӘЛЛҮ см. әлли-бәлли. ӘЛСЕРӘТЕЛҮ страд. от әлсерәтү. ӘЛСЕРӘТКЕЧ изнурительный, утомительный.

ӘЛСЕРӘТҮ понуд. от әлсерәү изматывать, измотать, уморить, изнурить, изнурить, утомлять, утомить; развозить, развезти; изматывание, изнурение.

ӘЛСЕРӘШҮ совм. от әлсерәү; тәмам әлсерәшкәннәр они все измотались. ӘЛСЕРӘҮ изматываться, измотаться, изнуряться, изнуриться, утомляться,

утомиться, изнемогать, изнемочь, выбиваться (выбиться) из сил; раскисать, раскиснуть; || истома; изнурение; әлсерәп бетү измотаться; ат эшләгәнгә эт әлсери посл. лошадь работает, а собака выбивается из сил.

ӘЛТӘК-МӘЛТӘК см. әвеш-түеш. ӘЛХАСЫЙЛ вводн. сл. уст. см. кыскасы. ӘЛХӘМ рел. первая глава Корана.

ӘЛХӘРӘЙ уст., разг. 1. архиерей; 2. перен., пренебр. дохлый, хилый (о человеке).

ӘЛЬМАНАХ альманах.

ӘЛӘК жалоба; донос; клевета, кляуза; || клеветнический, кляузный; әләк буенча, әләккә ышанып по доносу; әләк хаты клеветническое письмо, письмо, содержащее кляузу.

ӘЛӘКЛЕ кляузный, клеветнический, содержащий кляузу (жалобу, донос). ӘЛӘКЛӘШҮ 1) доносить, донести, заниматься доносами; 2) ябедничать,

жаловаться друг на друга, заниматься ябедничеством (жалобами). ӘЛӘКЛӘҮ 1) доносить, донести; астыртын әләкләү а) наушничать, наговаривать;

б) наушничество; 2) ябедничать, жаловаться на кого-л.; || ябедничество; || ябеднический; 3) кляузничать; || кляузнический.

ӘЛӘКЧЕ 1) доносчик; 2) ябедник, ябеда; || ябеднический; 3) кляузник. ӘЛӘКЧЕЛ любящий ябедничать.

ӘЛӘКЧЕЛЕК 1) ябедничество; 2) кляузничество. ӘЛӘМ уст. см. байрак.

ӘЛҮ см. әлүчә.

ӘЛҮЧӘ алыча (дерево и плод); || алычовый. ӘЛҮӘН разг.: әлүән кагы алычовая пастила. ӘЛҖЕГӘН дряхлый, вялый (о человеке).

ӘЛҖЕ-МӨЛҖЕ: әлҗе-мөлҗе килү туманиться в глазах; әлҗе-мөлҗе булып күренү виднеться туманно.

ӘМАНӘТ доверяемая вещь, вещь, сданная на хранение; әманәт бирүче доверитель; әманәт итү доверять; поручать; әманәткә хыянәт неоправдание доверия.

ӘМЕР уст. приказ, приказание, наказ, распоряжение, повеление; предписание; берәүнең әмерендә булу а) быть в распоряжении кого-либо; быть в подчинении у кого-либо; б) перен. быть на поводу у кого-либо; әмер бирү дать приказ; приказывать кому-л.; распоряжаться кем-чем-либо; повелевать кому-л. ;әмер итү повелевать; әмер итүче владыка, повелитель.

ӘММА но, однако, же, только; әмма ләкин но, только.

1218

ӘМӘЛ 1) способ, средство; әмәлен күрү а) искать пути (средства); б) принимать меры; 2) уловка, хитрость, ухищрение, махинация; әмәлен табу ухитриться, найти выход, суметь; коралын тапкан — таш кискән, әмәлен тапкан — су кичкән посл. инструментом можно камень раздробить, а ухищрением можно реку переплыть.

ӘМӘЛЛЕ 1) тот, кто всегда найдет выход из положения; находчивый; догадливый; 2) хитрый.

ӘМӘЛЛӘНҮ страд. от әмәлләү. ӘМӘЛЛӘТҮ понуд. от әмәлләү. ӘМӘЛЛӘШҮ взаимн.-совм. от әмәлләү.

ӘМӘЛЛӘҮ 1) мастерить, смастерить, устраивать, устроить кое-как, улаживать, уладить, налаживать, наладить; 2) находить (найти) выход; изловчаться, изловчиться, ухитряться, ухитриться (что-л. сделать); 3) хитрить, схитрить.

ӘМӘЛ-ЧӨМӘЛ: әмәл-чөмәл китерү разг. делать, совершать что-л. с помощью хитрости.

ӘНГЕРӘК: әнгерәк уты бот. синяк обыкновенный.

ӘНДРИ: әндри казнасы разг. а) казна; б) казённый; әндри әбәте разг. полдник. ӘНИ мама, мать; дәү әни бабушка; үги әни мачеха.

ӘНИС бот. анис; || анисовый; әнис орлыгы анисовое семя; әнис мае анисовое масло; ак әнис тмин; ◊ әнис алма анисовка (яблоко).

ӘНИСЕ мать (обращение мужа к жене, букв. его мать). ӘНКӘ самка; әнкә куян зайчиха; әнкә эт сука.

ӘНЧЕК в разн. знач. сука. ӘНЧЕКЛӘНҮ пренебр. льстить.

ӘНӘ вон, вот; әнә генә вон там (недалеко); әнә шул вот этот (вышеупомянутый). ӘНӘТЕРӘ разг. вон же.

ӘНӘЧӘ маленькие куски теста, приготовленные для раскатки; ◊ орлык әнәчәсе а) жмых; б) лепёшка из конопляных семян.

ӘП детск. поцелуй; әп итү поцеловать.

ӘПЕН-ТӨПЕН 1) спотыкаясь, переваливаясь; 2) кое-как; поспешно; әпен-төпен эшләү сделать кое-как (очень поспешно).

ӘПЕ-ЧӨПЕ: әпе-чөпе килү разг. Лакомиться.

ӘПСЕ мед. рожа; әпсе булган, әпсе беләк авырган он заболел рожей; әпсе булгыры! разг. чтоб тебе заболеть рожей!

ӘР 1) стыд, самолюбие; 2) упрёк, укоризна, укор. ӘРБӘ мякина, полова.

ӘРБӘЛЕК закрытое место на гумне для мякины; пуня; башак әрбәлеге помещение, где хранятся обмолоченные колосья; тавык әрбәлеге диал. см. кетәк: тавык кетәге.

ӘРВАХ рел. дух, душа умершего; ◊ ач әрвах а) жадный; б) худенький, хилый. ӘРГӘН уст. 1) орган; 2) гармонь.

ӘРГӘНЧЕ уст. 1) органист, тот, кто играет на органе; 2) гармонист.

ӘРДӘНӘ 1) штабель; 2) поленница; әрдәнә утын швырковые дрова; әрдәнә хәзерләүче дровосек.

ӘРДӘНӘЛЕК 1) место для штабеля (поленницы); 2) лес для топки; бу агачлар төзүгә ярамый, әрдәнәлек кенә этот лес не годен для строительства, годен только для топки.

ӘРДӘНӘЛӘҮ 1) готовить (приготовить) швырковые дрова; 2) штабелировать, складывать (сложить) штабелями; || штабелировка; әрдәнәләп өю штабелировать.

1219

ӘРЕКМӘН репейник, репей; || репейный; әрекмән яфрагы лопух; әдәм фәрештә булмас, әрекмән кәбестә булмас посл. человек не ангел, а репейник не капуста; ◊ әрекмән күбәләге репейница (бабочка).

ӘРЕКМӘНЛЕК место, поросшее репейником.

ӘРЕМ бот. полынь; || полынный; як әрем белая полынь; дару әреме цитварная полынь; ефәк әрем шелковидная полынь; камфара әреме камфарная полынь; кара әрем чернобыль, чернобыльник; күк әрем сизая полынь; сары әрем полевая полынь; себерке әрем полевые веники; тау әреме горная полынь; әрем исе полынный запах; әрем кайнатмасы (суы) полынная настойка; әремгә төнәтелгән аракы полынная водка; ◊ әрем тел язвительный (злоязычный) человек.

ӘРЕМЛЕ полынный, с полынью; әремле ашлык хлеб с полынью. ӘРЕМЛЕК место, покрытое полынью.

ӘРЕПЛӘШТЕРҮ понуд. от әрепләшү ссорить, поссорить; әрепләштереп бетерү перессорить.

ӘРЕПЛӘШҮ спорить; пререкаться, препираться; || спор, пререкание. ӘРЕПЛӘШҮЧЕ спорщик.

ӘРЕПЛӘШҮЧӘН бранчливый; любитель спорить (поспорить). ӘРЕПЛӘШҮЧӘНЛЕК бранчливосты ӘРЕПЛӘҮ см. әрләү.

ӘРЛЕ 1) застенчивый, робкий; 2) обидчивый, самолюбивый; гордый; ярлы башым

— әрле башым погов. бедный, но гордый; әрленең йөрәге әрем посл. обидчивый человек язвителен (букв. у самолюбивого сердце, как полынь),

ӘРЛЕ-БИРЛЕ туда-сюда, взад и вперёд; әрле-бирле йөгерә башлау разбегаться; әрле-бирле йөренү прогуливаться, бродить; әрле-бирле (тик) йөрү слоняться.

ӘРЛӘН хомяк; || хомячий; әрлән оясы хомячья норка; әрлән тиресе хомячья шкурка.

ӘРЛӘНҮ I чувствовать неловкость, стесняться; әрле әрләнгәнче, әрсез ашап туйган погов. кто смел, тот и съел; смелому горох хлебать, а робкому щей не видеть.

ӘРЛӘҢҮ II страд. от әрләү. ӘРЛӘТҮ понуд. от әрләү.

ӘРЛӘШ ругательство, перепалка (словесная), ссора.

ӘРЛӘШҮ взаимн.-совм. от әрләү 1) перебраниваться, перебраниться; || перебранка; 2) ругаться, разругаться, ссориться, рассориться; || ссора.

ӘРЛӘҮ 1) бранить, побранить, укорять, укорить, упрекать, упрекнуть; порицать; брань, укор, укоризна, попрёк; || укоризненный, укорительный; әрләү сүзләре укоризненные слова; әрләп алу покорить, упрекнуть; әрләп ташлау отругать; упрекнуть; бирмәсәң бирмә, бирсәң әрләмә погов. лучше не дари, подарил — так не кори; 2) читать нотацию; поучать с упрёками.

ӘРЛӘҮЧӘН человек, который любит оскорблять, ругать других.

ӘРМӘК 1. армяк; || армячный; 2. разг. редкий, неплотный (о пряже, ткани). ӘРМӘН армянин; || армянский; әрмән теле армянский язык.

ӘРНЕТЕРЛЕК см. әрнеткеч.

ӘРНЕТКЕЧ раздирающий; йөрәк (җан) әрнеткеч тавыш душераздирающий крик. ӘРНЕТҮ 1) причинять (причинить) боль, заставлять (заставить) ныть; 2)

бередить, разбередить.

ӘРНЕШҮ 1) страдать от боли; 2) сетовать, скорбеть о ком-чем-л.; заяга үткән яшьлекне уйлап әрнешү сетовать о бесполезно прошедшей молодости.

ӘРНҮ I. 1) щемить; ныть; сосать; || нытьё; || жгучая (щемящая) боль; күкрәк

1220

авызым әрни под ложечкой сосёт; әрнеп авырту ныть; йөрәк әрни а) сердце ноет; б) перен. жалко, сердце болит; 2) разг. роптать, сетовать; сожалеть; || роптание, сетование; сожаление; 2. горечь, горькое чувство.

ӘРНҮЛЕ горестный.

ӘРСЕЗ 1) беззастенчивый; пронырливый; || проныра, пролаза; 2) невзыскательный, нетребовательный, неприхотливый; әрсезгә әрем дә әче түгел погов. неприхотливому и полынь не горька; ◊ әрсезгә кия торган кием одежда для повседневной (постоянной) носки, будничная одежда.

ӘРСЕЗЛЕК 1) беззастенчивость; пронырливость; 2) невзыскательность, нетребовательность, неприхотливость.

ӘРСЕЗЛӘНҮ 1) проявлять (проявить) беззастенчивость; нахальничать; || нахальничанье; 2) становиться (стать) неприхотливым, невзыскательным; әрсезләнеп китү а) стать нахальным; б) стать неприхотливым.

ӘРТИЛ разг. см. артель.

ӘРТИЛЛӘШТЕРҮ разг. понуд. от әртилләшү коллективизировать; || коллективизация.

ӘРТИЛЛӘШҮ разг. коллективизироваться, объединяться, объединиться в артель, в коллектив; || коллективизация, объединение в артель; әртилләшеп эшләү работать группами (звеньями).

ӘРТИЛЧЕ разг. артельщик. ӘРЧЕГЕЧ очиститель (прибор). ӘРЧЕЛҮ страд. от әрчү 1. ӘРЧЕНҮ см. арыну.

ӘРЧЕТҮ понуд. от әрчү. ӘРЧЕШҮ взаимн.-совм. от әрчү.

ӘРЧҮ 1) чистить, очищать, очистить, обчищать, обчистить; расчищать, расчистить; || чистка, очистка; әрчеп алу однокр. очистить; әрчеп алыну очищаться, вычищаться; соскабливаться; 2) выкорчёвывать, выкорчевать; || выкорчёвывание; || вырубленный участок в лесу; 3) перен. обчистить, ограбить, обокрасть.

ӘРӘ: әрә корт трутень.

ӘРӘМ 1) напрасно, зря, попусту; бесполезно, безрезультатно, непроизводительно, бесплодно (трудиться), бесполезный, безуспешный, неблагодарный; вакыт әрәм итү отнять время; напрасно потерять время; әрәм булу пропасть даром; истратиться непроизводительно; әрәм итү а) тратить попусту (без пользы); б) губить зря, без причины; әрәм итүчән кеше расточительный человек; 2) жалко; ◊ әрәм акча а) зря потраченные деньги; б) незаслуженные деньги; бу кием сиңа әрәм ты не заслуживаешь этой одежды; ты не достоин носить эту одежду.

ӘРӘМГӘ попусту, даром, зря, понапрасну; көнем әрәмгә китте день попусту пропал; әрәмгә киткән акча попусту (зря) потраченные деньги.

ӘРӘМТАМАК дармоед, паразит, тунеядец, трутень; приживальщик, прихлебатель, нахлебник; әрәмтамак булып яшәү а) вести паразитический образ жизни, тунеядствовать, быть дармоедом (тунеядцем, паразитом); б) тунеядство, дармоедство, паразитизм.

ӘРӘМТАМАКЛЫК тунеядство, дармоедство, паразитизм.

ӘРӘМ-ШӘРӘМ: әрәм-шәрәм итмәү не тратить даром, расходовать экономно (расчётливо); әрәм-шәрәм итү мотать, разбазаривать, растранжиривать; әрәм-шәрәм итүчән неэкономный (расточительный) человек.

ӘРӘМӘ урема, урёма; || урёмный; әрәмә агачы урёмное дерево.