«Фәвакиһел җөләса» китабыннан

Остасыз һөнәр юк.

…Кеше… үзеннән-үзе, белмидер, белсә дә, остазсыз өйрәнгән һөнәр ул кадәр файдалы булмыйдыр. Һәрбер гыйлемгә бер остаз кирәк. Гыйлем һөнәре уку һөнәре кебек, һәр һөнәрне бер камил остаздан өйрәнмәк лаектыр…

«Кырык бакча» дан

Яшьлегемне эзлим.

Бер яшь егет бер карт кешене күрде бөкерәеп, акрын гына бара. «Бабай, ни җуйдың?» – диде. Карт әйтте: «Әй, балам, яшьлегемне җуйган идем, тапмый барам», – диде.

Сүзгә оста

Бер көн бер базарга бер кол сатмага китерделәр. Күзе сукыр, тәне җәрәхәтле, кулы чулак, һичнәрсә тотарга ярамый һәм башка гаепләр анда бар иде. Бер кеше сатып алырга дип карады. Гаепне күреп әйтте: «Сүзләргә теле ничек?» – диде. Әйттеләр: «Моның теле фәсыйх (татлы, килешле, төзек – Х.М.), сүзгә бик оста», – диләр. Ул кеше: «Алай исә кабул иттем гаепләре берлән», – дип, колны сатып алды.

8. Этнографиягә кагылышлы хезмәтләр

Каюм бабаның татар этнография буенча да хезмәтләре бар. Аларда халкыбызның көнкүреше (йорт-җир, кием-салымы, ашау-эчүе),  гореф-гадәтләре (балага исем кушу, яучылау, туй уздыру, матәм һәм башка йолалар) халкында бүгенге милли тормышыбыз өчен дә файдалы булган мәгълүматлар тупланган.

Аның математика, география, медицина, игенчелек, кулинария һәм башка фәннәр буенча татар халкы  тарафыннан  уку-укыту әсбабы рәвешендә кулланылды.

К. Насыйри кешеләрне физик  һәм рухи яктан  сәламәт, тәрбияле итү ярдәмендә милләтне үстерүгә, күркәм итәргә омтыла. Эчүчелек, тәмәке тарту кебек  эш-гамәлләрне ул халык өчен агу, кайгы-хәсрәт чыганагы дип саный. «Эчемлек эчә торган кеше һәрбер чәркәне эчкән саен үзен генә үтермәйдер, бәлки бөтен нәселен үтерәдер» – ди ул.

II бүлек

I бүлек

9. «Таң йолдызы» калыкмаса да...

К. Насыйри халыкны агарту максатында, гәзит чыгару хакында хыяллана. Исеме дә нинди символик: «Таң йолдызы!». Әмма патша хөкүмәте аңа бу изге  ниятен гамәлгә ашырырга рөхсәт бирми. Әйтеләсе күпме сүзләр, күпме теләкләр әйтелмичә кала.

Шулай да К. Насыйри халыкка сабак бирүнең, белем-мәгърифәт таратуның бер ысулын таба. Ул да булса – еллык өстәл календаре чыгару. Аның беренче саны 1870, ә соңгысы 1896 елда дөнья күрә.

К. Насыйри календарьлары төрле характердагы материалларга гаять бай. Анда без, табигать турындагы белешмәләрдән тыш, фәнни мәгълүматлар, әдәби әсәрләр, тарихи хәбәрләр, тормыш яңалыклары һәм башкалар белән очрашабыз. Каюм бабаның чирек гасыр буена  чыгарган календарьлары – билгеле бер дәрәҗәдә татар тормышының елъязмасы да ул.

10. Көнчыгышның гыйбрәтле хикәятләре

К. Насыйри, гәрчә оригиналь әдәби әсәрләр иҗат итмәсә дә, татар әдипләре рәтендә йөри. Г. Исхакый аны яңа дәвер әдәбиятының «атасы» дип атый. Ни өчен? Чөнки ул – татар укучыларын әхлакый һәм эстетик тәрбия кылырлык күп кенә күренекле әсәрләрне татарча сөйләткән кеше.

«Әбугалисина кыйссасы» – К. Насыйриның иң күренекле һәм киң таралган әсәрләреннән берсе. Әбугалисина – дөньяга Ибне Сина, Авиценна исемнәре белән мәшһүр. Төп каһарман үзенең белем – һөнәре, сәләте белән кешеләргә, әхлакны үстерүгә хезмәт итә. К. Насыйриның шушындый эчтәлекле  әсәрне татар теленә күчерүе халкыбызның мәдәни үсешенә, гуманистик  тәрбиясенә зур йогынты  ясый. Бу әсәр рус  теленә дә тәрҗемә ителә.

К. Насыйриның «Кырык вәзир кыйссасы» (1868) да генетик яктан «1001кичә» җыентыгына  барып тоташа.

К. Насыйри әдәби тәрҗемәләрен аерым китап  рәвешлендә генә чыгарып калмый, төрле дәреслек-хрестоматияләрендә дә  урнаштыра. «Тәрбия китабы» нда, «Фәвакиһел җөләса» һәм «40 бакча» җыентыкларында андыйлар  аеруча күп. К. Насыйриның тәрҗемә китаплары арасында «Кабуснамә» мөһим урынны били. Бу ядкар 1082 елда фарсы телендә иҗат ителә.

К. Насыйри – тәрҗемәче әдип кенә түгел, татар әдәбиятын гыйльми яктан өйрәнүче дә.