3. Omów literaturę maryjną polskiego średniowiecza. W jaki sposób przedstawiono Maryję w sztuce średniowiecznej?

Produkcja pieśniowa w. XV była bardzo bogata. Kwitnęła ona po klasztorach męskich i kobiecych, zwłaszcza franciszkańskich, z zasady bezimienna, wyjątkowo bowiem tylko spotykamy nazwiska jej twórców, a i te niewiele nam mówią.

Cały duży zasób pieśni religijnych w. XV dzielimy mechanicznie według świąt kalendarza kościelnego, przy czym w powstałych w ten sposób grupach spotykamy niejednokrotnie utwory o zdumiewającej doskonałości artystycznej. Dotyczy to zwłaszcza pieśni maryjnych, subtelnych w rysunku spraw, które stanowią ich tkań tematyczną, starannych w doborze wyrazów, odznaczających się nieraz niezwykłą budową wiersza.

Bogurodzica należy do tak zwanych pieśni maryjnych, czyli związanych z kultem Najświętszej Marii Panny.

Nieznany bliżej mistrz Maciej (XV w.) jest autorem utworu zaczynającego się od słów: Mocne Boskie tajemności, w którym odnajdujemy typowedla średniowiecza zamiłowanie do alegorii i szczególną wrażliwaść na efekty świetlne. Symbolika barw i roślin wypełnia też nastrojową pieśń Kwiatek czysty smutnego serca (XV w.)

Przejmujące wrażenie sprawia do dziś tzw. Lament świętokrzyski, zwany również Żalami Matki Boskiej pod krzyżem. Badacze domyślają się, że jest to być może szczątek jakiegoś widowiska misteryjnego.

Kultu maryjnego nie ma w Biblii. Narodził się wraz z narodzinami doktryny Theotokos – Bogurodzicy – podszas soboru w Efezie. Stał się inspiracją (natchnieniem) uroczystości konsekracji kościoła Santa Maggiore w Rzymie (432), katedry w Reims (mniej więcej w tym samym czasie) i przemianowano no kościół ateńskiego Partenonu. W VI wieku w Bizancjum zapoczątkowano regularne obchody świąt Zwiastowania (25 marca), Wniebowzięcia (15 sierpnia) i Zaśnięcia – wszystkie stały się ulubionymi motywami ikonograficznymi. Wędrując ze Wschodu, kult maryjby obejmował swoim zasięgiem coraz szersze obszary zachodniego chrześcijanstwa. W wizarunku Najświętszej Maryi Panny ukazywał boski obraz kobiecości, Mater Misericordiae (Matka Litościwa), Magna Mater (Wielka Matka), Niepokalaną Królową Niebios, Matkę Bożą – idealną odwrotność będących wsześniej w centrum zainteresowania hcrześcijańskich wizerunków Ewy i jawnogrzesznicy Marii Magdaleny.

4. Wyjaśnij tytuł Dantego «Boska komedia» I omów jego kompozycję. W jaki sposób kompozycja podkreśla wymowę ideową utworu?

O cudownej sile miłości pisał też najwybitniejszy poeta włoskiego śre­dniowiecza, Dante Alighieri (1265-1321). W młodzieńczym, bardzo osobi­stym utworze zatytułowanym Życie nowe poeta - jak prowansalscy trubadu­rzy - opiewa swoje nigdy nie spełnione uczucie do tajemniczej Beatrycze. Kobieta w pieśniach Dantego jest istotą nieskończenie doskonałą, prawie aniołem, pośredniczką między Bogiem a ludźmi. Miłość uszlachetnia i wzno­si zakochanego mężczyznę ponad pospolity świat rzeczy, w sferę cudow­nych boskich doznań. Dlatego Dante wyznaje: „Wszystkie me myśli mówią o miłości".

Arcydziełem włoskiego mistrza jest jednak ogromny poemat zatytu­łowany Boska Komedia. Jest to podzielona na trzy części historia du­chowej przemiany człowieka, przed­stawiona w formie fantastycznej wędrówki po zaświatach, wyobrażonych zgodnie z religijnymi koncepcjami epoki. Na świat niewidzialny składają się: ukryte głęboko pod ziemią piekło (cz. I), stroma gó­ra czyśćca (cz. II) oraz wieńczący jej szczyt raj (cz. III). Po piekle i czy­śćcu oprowadza Dantejo jego literacki misrz, Wergiliusz, a w niebie przewodniczką piel­grzymującego jest zmar­ła ukochana - Beatry­cze.

Ostatnie zdanie poematu, streszczające zarazem jego główną ideę, brzmi: „Miłość, co wprawia w ruch słońce i gwiazdy". Dante czyni bowiem z miłości uniwersalną siłę kosmiczną, dzięki której Bóg stwarza i utrzymuje świat, a człowiek kochający dzieło Boże zmierza nieuchronnie ku swojemu Stwórcy.

Boska Komedia, ujęta w kunsztowną formę tercyn (czyli strof trójwerso-wych), zachwyca niezwykłą siłą i prawdą poetyckich wizji. Poeta z niezrów­nanym mistrzostwem potrafi prostym, czasem nawet dosadnym językiem budować przejmujące obrazy piekielnych mąk albo rajskiej szczęśliwości. Dantejskie wizje zaświatów inspirowały przez stulecia wielu wybitnych arty­stów, takich jak choćby Michał Anioł czy też angielski poeta i grafik William Blake.

W poemacie Dantego spotykamy wiele alegorii, które usiłowali rozszy­frować liczni komentatorzy dzieła. Na przykład w pierwszej pieśni zastępują wędrowcowi drogę trzy tajemnicze zwierzęta: pantera, lew i wilczyca. Chodzi tu prawdopodobnie o alegoryczne przedstawienie trzech grzesznych pokus, czyhających na człowieka: rozwiązłości (pantera), pychy (lew) i chciwości (wilczyca). Ale talent Dantego sprawia, że alegorie, które w średniowiecznej literaturze często wydają nam się sztuczne i niezrozumiałe, w jego utworach wspierają tylko i wzmacniają poetyckie obrazy. W wędrówkę po poemacie Dantego nie musimy więc wcale zabierać uczonego słownika alegorii. Wy­starczy wrażliwość na piękno prawdziwej poezji.

Boska Komedia uważana jest po­wszechnie za literacką syntezę śre­dniowiecznej kultury, a zarazem za dzieło zapowiadające już nową epo­kę - renesans. Podporząd­kowanej religii wizji świata towarzy­szy bowiem w tym utworze nowożyt­ny indywidualizm i krytycyzm. Dan­te nie pisze poematu o królu, świętym czy rycerzu, lecz o s o b i e, o swoich uczuciach i problemach, sympatiach i nienawiściach. Poeta, uwikłany w konflikty polityczne epoki, potrafi ostro występować przeciwko swoim osobistym wrogom. Fragmenty Bo­skiej Komedii można nieomal uznać za polityczne p a m f 1 e t y (czyli demaskujące i krytykujące znane w życia publicznego osoby). Poeta umieszcza na przykład w piekle niektórych swoich przeciwników.

Dantejska wizja świata umarłych przesycona jest ziemskim realizmem i zwykłymi ludzkimi namiętnościami (gwałtowne uczucia, silne zainteresowanie)