20. Паўстанне пад кiраунiцтвам т. Касцюшкi. Трэцi падзел Рэчы Паспалiтай.

24 сакавіка 1794 г. у Польшчы пачалося патрыятычнае паўстанне, якое ўзначаліў генерал Т. Касцюшка. У красавіку паўстанне перакінулася на ВКЛ. Тут яго ўзначальваў радыкальна настроены палкоўнік Якуб Ясінскі. Паўстанцы стварылі рэвалюцыйны ўрад. Касцюшка разлічваў на дапамогу Францыі, падтрымку Аўстрыі і Прусіі. Сацыяльная база паўстання была вельмі вузкай. Т.Касцюшка разлічваў у асноўным на шляхту. Сярод паўстаўшых не было адзінства. Т.Касцюшка не змог стварыць моцнай і баяздольнай арміі. Надзеі паўстаўшых на дапамогу Францыі не спраўдзіліся, а Аўстрыя і Прусія выступілі супраць паўстаўшых. У ВКЛ тэрмінова былі ўведзены расейскія войскі. Спрэчкі паміж паўстанцамі і аб’ектыўная немагчымасць адначасова змагацца з Расеяй, Прусіяй і Аўстрыяй прывялі да паражэння паўстання. У выніку паўстанцы былі разгромлены арміяй фельдмаршала Суворава. Рашаючыя бітвы адбыліся ў кастрычніку – лістападзе 1794 г. 6 лістапада Варшава здалася, а Касцюшка трапіў у палон.

4 кастрычніка 1795 г. была падпісаная Пецярбурская дэклярацыя, паводле якой адбыўся апошні, трэці падзел Рэчы Паспалітай. Гэты падзел стаўся гістарычным сконам дзяржавы. Па ім да Расеі адышлі Заходняя Беларусь, Летува, Курляндыя і частка заходняй Украіны, а Прусія і Аўстрыя падзялілі паміж сабой Польшчу. Да Прусіі таксама адышла частка беларускай Гарадзеншчыны (да 1807 г.). Апошні кароль Рэчы Паспалітай Станіслаў Аўгуст ператварыўся ў вязьня пецярбурскай цытадэлі і сядзеў па суседзтве з Касьцюшкам.

 

Далучаная ў 1795 г. да Расеі тэрыторыя Вялікага Княства Літоўскага была падзеленая на тры адміністрацыйныя часткі з цэнтрамі ў гарадах Вільні, Гародні і Коўні. У тым жа 1795 г. былі ўнесеныя зьмены ў адміністрацыйна-тэрытарыяльнае дзяленьне і замест трох частак былі ўтвораныя Віленская і Слонімская губэрні, якія пасьля ўступленьня на трон Паўла 1 былі аб’яднаныя ў адну губэрню. Аляксандр 1 у 1801 г. распарадзіўся пра ўтварэньне на тэрыторыі Заходняй Беларусі і Літвы дзьвюх губэрняў: Гарадзенскай і Віленскай. У 1807 г. Расея заключыла Тыльзыцкую мірную дамову з Францыяй, паводле якой перадавалася ёй Беластоцкая акруга

Кацярына ІІ і яе сын Павал І раздалі ў беларускіх губэрнях сваім памешчыкам 208,5  тысячы душ «мужеска полу». Па такіх душах лічылі семьі, а яны мелі ў сярэднім па чатыры-пяць чалавек. Такім чынам, больш за мільён беларусаў зрабіліся прыгоннымі расейскіх памешчыкаў, прычым значная частка гэтых сялянаў раней была асабіста вольная. Фэадальная гаспадарка ў Расеі вылучалася скрайняй прымітыўнасьцю. Беларускіх сялянаў, якія ў бальшыні сваёй раней плацілі грашовы аброк, пагналі на паншчыну. Формы прыгону ў Расеі былі больш жорсткія. Якраз пасля першага этапу «ўзьяднаньня», у 1773-1775 гадах, імпэрыю трэсла «пугачоўшчына».

Беларускія гарады пазбавіліся магдэбурскага самакіраваньня і старых гербаў. Дробную шляхту, што не магла давесьці дакумэнтамі сваіх правоў, пераводзілі ў падатковае саслоўе. Падаткі ў беларускіх губэрнях, у адрозьненьне ад расейскіх, дзяржава да 1811 года зьбірала не ў асыгнацыях, а ў звонкай манэце. Па неафіцыйным курсе 100 папяровых рублёў былі роўныя 22 рублям срэбрам. Значыцца, на нашую зямлю лёг цяжар падаткаў у чатыры-пяць разоў большы, чым у нутраных губэрнях. Расейскі ўрад злачынна выбіраў адсюль золата і срэбра.

На зьмену расфармаванаму новымі ўладамі прафэсійнаму войску Вялікага Княства Літоўскага (ягоных жаўнераў і афіцэраў высылалі на вечнае пасяленьне ў Кацярынаслаўскае намесьніцтва) прыйшлі невядомыя дагэтуль Беларусі рэкруцкія наборы. У рэкруты бралі маладых здаровых мужчын ва ўзросьце ад 19 да 35 гадоў. Мірным часам Пецярбург вымагаў ад 500 душ аднаго жаўнера, у вайну - чатыры, пяць і нават восем. Родныя праводзілі іх, не раўнуючы як на той свет. Да 1793 года рэкруты служылі ўсё жыцьцё, потым тэрміны абмежавалі «ўсяго» чвэрцю стагодзьдзя, а наступнае скарачэньне службы - да дваццаці гадоў - адбылося толькі ў 1834-м.

Беларусаў не прызнавалі за народ, лічылі крыху папсаванымі пальшчызнаю расейцамі. Адпаведнае стаўленьне было і да мовы. Продкаў пазбавілі нават права на ўласныя імёны і прозьвішчы. Адразу пасьля захопу ўсходніх беларускіх земляў царскія пісарчукі пазапісвалі Язэпаў - «Иосифами», Міхасёў - «Михаилами», Тамашоў - «Фомами». Жукі ператварыліся ў «Жуковых», Каты - у «Котовых», Кавалі - у «Ковалёвых»...

Расейцы не маглі пакінуць без увагі і навучальныя ўстановы. Над некаторымі ўвялі вайсковы нагляд. Новых падданых пазбавілі трохсотгадовага права набываць адукацыю ў замежных унівэрсытэтах. Рабіліся спробы вярнуць тых, хто ўжо вучыўся ў Эўропе. За імі сачылі, чыталі іхную карэспандэнцыю. Такога панятку, як таямніца ліставаньня, ў імпэрыі не існавала.

Каляніяльны стан былога Вялікага Княства Літоўскага змушаў многіх патрыётаў пакідаць радзіму. Сотні беларусаў уступілі ў створаныя ў Міляне касьцюшкаўскім генэралам Янам Дамброўскім легіёны і ваявалі ў напалеонаўскай арміі супроць Аўстрыі, аднаго з далакопаў Рэчы Паспалітай. Яны марылі, што Напалеон дапаможа Бацькаўшчыне адрадзіцца.