12. Літаратурна-мастацкі стыль.

Функцыя мастацкага мыслення — пазнанне свету ў выглядзе эмацыянальна-вобразнага яго засваення і творчага пераўвасаблення, ператварэння вынікаў пазнання ў вобразы. Вобраз — пачуццевае ўспрыманне прадметаў, гэта канкрэтна-пачуццевая катэгорыя.

Асаблівае месца. Слова тут выконвае не толькі агульную функцыю, але і эстэтычную, эмацыянальнага-вобразнага ўздзеяння на слухача ці чытача. Многія лінгвісты — супраць уключэння мастацкага стылю ў спіс функцыянальных.

Асаблівасці: эмацыянальнасць, экспрэсіўнасць, вобразнасць. Слова ў мастацкім творы становіцца двухпланавым. З аднаго боку — суадносіцца з агульнай лексічнай сістэмай мовы, з другога — з мастацкай структурай паэтычнага твору. Прынцып двайной суадноснасці слова — Пяшкоўскі.

Мова у мастацкім творы выступае у асаблівай, эстэтычнай функцыі. Мастацкая мауленне – сродак выражэння вобразнай думкі пісьменніка. Мова – галоуны сродак стварэння і існавання вобраза. Мова як матэрыял і форма – ускладненне, літаратурнасць, штучнасць.

Аутарская індывідуальнасць. Выкарыстанне лексіка-фраз., марфалагічных, сінтаксічных, вобразна-выяуленчых сродкаў маулення.

Элементы рзных стыляу, тправляючы у мастацкі стыль, жывуць у ім не самастойна, а у сістэме пуных адносін.

16. Традыцыйныя сродкі слоўнай вобразнасці – тропы.

3 мнаг-сцю слова непасрэдна звязана выкарыстанне яго ў перан. знач. Такое падабенства звяз з падабен. прадметаў па функцыях, колеру, форме і г. д.: нос чалавека —нос карабля, востры нож — вострое слова. Думка больш наглядн. і вобразная.

А мы сеем і сеем пшаніцу, і радасць, і кветкі (Куп.) сеяць — тут значыць 'будаваць, мацаваць дабрабыт Радзімы'.

Значэнне, якое ўзвікае ў слове на аснове пераносу пры-мет аднаго прадмета на другі, называецца пераносным або метафарычным, а сам перанос — метафарызацыяй. Слова або сдовазлучэнне з перен знач наз тропам.

Адрозніваюць тропы моўныя і індывід-аўтарскія.

Моўныя, або пастаяяныя, тропы — гэта словы пераносн знач якіх з'яўляецца агульнаўжы-вальным: ліпавыя документы, железная воля, палымяны барацьбіт. + несемант. двухпланавыя: мёртвыя метафары. дождж ідзе, прайшла годзіна. Яны не экспрэс. , ва ўсіх стылях мовы.

Індывідуальна-аўтарскія тропы не сталі фактам агуль-нанароднай мовы. Такія тропы заўседы экспрэсіўныя: Расчасалі вішні шоўкаеыя косы і уранілі долу снегавы вянок (Тр.). Індывідуальна-аўтарскія тропы найбольш пашыраны ў паэзіі, радзей сустракаюцца ў мастацкай прозе, публіц. і навукова-папулярнай літаратуры.

Да апошняга часу тропы звычайна разглядаліся з літ-чага боку, іх класіфікац зас-ся на прыметах не столькі моўнага, колькі прадмегна-лагічнага хар-ру: псіх, лаг, эстэт. Замест слоў і словазлучэнняў як катэгорый лінгвістычных частак аналізаваліся рэчы, паняцці або значэнні, якія гэтыя словы і словазлучэнні выражаюць,— без уліку спецыфікі семант адценняў або стыліст афарбоукі.

У лінгв. літ-ры тропы класіф. па характару сэнсавых адносін паміж словамі.

Групы:

• Тропы з аднос. прамога і перан. знач (метафара, параўнанне, эпітэт, метанімія, сінекдаха, гіпербала і літота;

• тропы з адносінамі сінанімічнага характару: перыфраза, антанамасія, эўфемізм, дысфемізм;

• тропы з адносінамі антанімічнага характару: антытэза, аксюмаран, іронія;

• тропы з аманімічнымі і паранімічнымі адносінамі: ка­ламбур і паранамазія;

• тропы з адносінамі несумяшчальнасці — алагізм.

Метафара (скарочанае параўнанне) — найбольш расп від тропа; гэта _перанос назвы аднаго прадм на аснове падабенства іх прымет. Сумяшч прам і перан знач слова: У бубны дахау вецер б’е. (Багд.). Параўн.: валасы белыя як снег (параўнанне)— снег валасдў (метафара). Прым. неадуш прадм могуць пераносіцца таксама на неадуш: пульс зямнога шара, сэрца квітнее (Р Б.).Адуш на адуш – балерына ўзбрыкнула ножкамі. Фашыст заіржаў дзікім смехом (з газеты);

Перанос рыс жывых істот на нежывыя – увасабленне. – мароз круціў за вушы раніцой.

Метафары – субстантыўныя, вербальныя, дзеяслоўныя, ад’ектыўныя.

Эпітэт (мастацк азначэнне)— гэта троп, пры дап якога падкрэсліваецца істотная рыса прадмета. Задача лагічн. азначэння - індывідуалізаваць прадмет або паняцце,абмежаваць яго аб'ём, адрозніць ад інш аднар прадм або паняц, Эпітэт жа гэтай функцыі не мае. Ен захоўвае пэўнае па­няцце ў тым жа аб'ёме і з тым жа зместам, але.падкрэслівае найбрльш характэрную, тыповую прымету. Супаставім два словазлучэнні:. шэры конь і шэры воўк. Азначэнне шэры ў дачыненні да слова конь лагічным, бо яно ўжываецца з мэтай адрозніць масць дадзенага каня ад іншых. Азначэнне шэры у да­чыненні да слова воўк не з'яўляецца лагічным, бо яно ўжыта.не для таго, каб адрозніць аднаго ваўка ад другога, а для таго, каб падкрэсліць характэрны колер воўчай поўсці . У розных выпадках – то азнач, то эпітэт. Белая вяргіня. У слоўніку па батаніцы - слова белая выступае як лагічнае азначэнне.

Эпітэт – розныя члены сказа. Удовы-бярозы глядзяцца ў люстэрка вады (азнач). Цяжка мне цяжка за сошкай-крывуляю (прыдатак), метафарычны эпітэт (сівая зіма. Злая бура, бурнае жыццё)

У творах таленавітых празаікаў і паэтаў можна знайсці яркія, дечаканыя, свежыя эпітэты - Я. Брыль - (нясцерпна-салодкага пацалунка; суровая стомленасць; шматабяцаючы посвіст шнура; асцярожны ўсплёск блясны) Для таго каб выразней ахарактарызаваць прадмет або асобу, пісьменнік шырока выкарыстоўвае ў якасці эпітэтаў разнастайныя складаныя прыметнікі або спалучэнні прыметнікау з пры-слоўямі (бела-чорна-чырвона-стракатая птушка, зяр-ніста-чырвоны кавунны скрыль, цьмяна-прозрысты віна-грод каменна-шурпаты квадрат тротуара, бела-бяскон-йая ройнядзь пляжа, валасата-бяздумны юнак)

Параўнанне – троп, заснаваны на збліжэнні прадметаў па іх падабенству, пры параўнанні называецца кожны з супастаўляемых прадемтаў. Граматычна выраж. ускосн. склонамі. (месяц грываю зазвінеў за кармой)У параўнаннях на ўзроўні словазлучэнняу і сказау ужыв прыметнік падобен/ны, вышэйшая ступень параўнання прыметнікаў, злучнікі як. што, чым, нібы, бы,быццом, усе роуна як: След сапраўды быў

подобны да гусінай лама (Сам.); ...Бялявы Вэня адразу стар падобны на подперты знізу нагамі мяшок (К. Ч)

У мастацкім стылі, асабліва ў паэзіі, часта сустракаюцца параўнанні-выказнікі: Вочы — усмешкі вясны (Тр.);Успаміны — неўзарваныя міны (Р. Б.).

Параўнальн звар, утвораныя па мадэлі як+дзеяслоў» (высокі, як дастаць рукою характ-ны для разм стылю: Но яе з Сумліч зроблен выезд: вузкоя, як размінуцца двум вазам, дарога... (К. Ч.) У мастацкіх творах пад уплывам фальклору часам ужываюцца

так званыя адмоўныя параўнанні-паралелізмы (У сялянская сям’і адзінокай не каліна ў садочку цвіла, там Алеся як гарох пры дарозе расла)

Чыста літ параўн носіць назву далучальнага (спачатку даецца разгорнутае апісанн 'таго прадмета, з якім параўноўваецца прадмет, а потым далечаецца вобраз). Вельмі распаўсюдж форма далуч параўнання, у якой другая, вобразная частка пачынаецца словам так: Толькі за рэчку... Так, бывае, кідаюць з берага раскручанае палатно, якое прынеслі бяліць,— концом у ваду (Пташн.).

Метанімія - троп, заснаваны, у адрозненне ад мета-фары, не на падабенстве, а на сумежнасці панядццяў. Штодзень у капусце кабплШВйла скварка, а к ей, калі трэба, знайшлася б і чарка (Р.). Тут назва посуду — чарка выступае ў значэнні таго, што ў яе наліта: 'гарэлка*; падабенсгва паміж супастаўляемымі паняццямі, як бачым, няма, яны цесна звязаны адно з адным, блізкія толькі па сумежнасці.

Найбольш пашырана метанімія, заснаваная на прасторавай сумежнасці паняццяў. Яна выкар ва усіх стылях і часам зусім пазбаўлена экспрэсіі. Так, напрыклад, словы дом, клас, школа, кватэра, завод могуць называць не толькі будынак або памяшканне: новая школа, шырокая вуліца, пяты клас, педагагічны інстытут і г. д., але і групу асоб. калектыў: уся школа пайшла на мітынг; інстытут распцсціў сваіх выхаванцаў і г. д.