Техническая документация / ПРОГРАММА Гидрология суши

ГІДРАЛОГІЯ СУШЫ

Прадмова. Дысцыпліна «Гідралогія сушы» знаеміць студэнтаў з сістэмай ведаў і метадаў даследванняў у вобласці гідралогіі і гідраграфіі. Асноўная мэта курса – паказаць агульныя заканамернасці працэсаў у гідрасферы, паказаць узаемасувязь гідрасферы і гідралагічных працэсаў. Пазнаеміць студэнтаў з асноўнымі заканамернасцямі геаграфічнага размеркавання водных аб’ектаў розных тыпаў: рэк, азер, вадасховішшаў і балот, падземных вод, ледавікоў, а таксама з асноўнымі гідралагічнымі регіянальнымі асаблівасцямі гэтых аб^,ектаў ва умовах Беларусі.

Студэнт павінен ведаць сутнасць асноўных гідралагічных працэсаў у гідрасферы у цэлым і водных аб,ектаў розных тыпаў у прыватнасці; практычную значнасць гідралагічных працэсаў у гаспадарцы і вырашэнні задач па ахове прыроды; умець працаваць з асноўнымі прыборамі і метадамі вывучэння водных аб’ектаў і асаблівасцямі іх прымянення ў практыцы; прадстаўляць рэгіянальныя і правінцыяльныя асаблівасці водных аб,ектаў Беларусі і іх гаспадарчага выкарыстання.

Гідралогія сусветнага акіяна і мораў у дадзеным курсе не разглядаецца. Асноўныя пытанні гэтай часткі дысцыпліны вывучаюцца у курсах «Фізічная геаграфія мацерыкоў» і «Геаграфія сусветнага акіяна».

Уводзіны. Вада – адзін з галоўных кампанентаў геаграфічнага асяроддзя і элемент ландшафтаў і галоўных фактараў у развіцці прыродных працэсаў на Зямлі; Вада у гідрасферы, атмасферы і літасферы.

Рух вады. Змяненне яе агрэгатнага стану. Роля вады у абмене рэчываў і энергіяй паміж геаграфічнымі сферамі. Роля вады у існаванні грамадства, жыцця на Зямлі.

Водныя рэсурсы Беларусі. Асноўныя аспекты рацыянальнага іх выкарыстання. Забяспечанасць воднымі рэсурсамі краін СНД. Нераўнамернасць размеркавання вады на тэрыторыі Беларусі і на працягу года. Агульная гідралогія як навука, якая вывучае найбольш агульныя заканамернасці гідралагічных працэсаў у гідрасферы і водных абьектах розных тыпаў і іх узаемасувязі, яе прадмет і задачы. Састаўныя часткі курса. Месца гідраграфіі Беларусі сярод дысцыплін гідралагічнага цыкла. Гісторыя гідралагічных і гідраграфічных даследванняў у Беларусі, асноўныя яе этапы

Асноўныя хімічныя і фізічныя уласцівасці прыродных вод. Будова, ізатопны склад вады. Фізічныя уласцівасці прыродных вод. Агрэгатны стан вады. Дыяграма стану вады і фазавыя пераходы. Шчыльнасць вады і яе залежнасць ад тэмпературы, мінералізацыі, утрымання завіслых рэчываў і ціску. Залежнасць тэмпературы замярзання і тэмпературы, найбольшай шчыльнасці ад мінералізацыі вады.Цеплаемістасць і цеплаправоднасць вады. Вязкасць вады. Паверхневае нацяжэнне.

Вада як растваральнік. Мінералізацыя і саленасць прыродных вод. Хімічны састаў прыродных вод. Асаблівасці хімічнага саставу атмасферных ападкаў, рачной, азернай і марской вады. Раствораныя газы, біягенныя і арганічныя рэчывы, мікраэлементы і завісь у прыродных водах, іх характарыстыка. Асноўныя группы раствораных рэчываў. Класіфікацыя прыродных вод па велічыні мінералізацыі.

Забруджванне прыродных водаў і барацьба з ім. Самаачышчэнне вод. Цеплавое і радыеактыўнае забруджванне водных аб^’ектаў.

Гідралагічнае і фізіка-геаграфічнае значэнне фізічных і хімічных уласцівасцей вады.

Гідралагічныя працэсы і іх фізічныя асновы. Сцек як сусветны гідралагічны працэс. Асноўныя фактары фарміравання паверхневага сцеку. Роль фізіка-геаграфічных фактараў і гаспадарчай дзейнасці на сцек. Падземны і паверхневы сцек.

Рух вады. Віды вады ў глебе і грунтах. Віды руху вады. Заканамернасці ламінарнага і турбулентнага руху вады. Формулы Шэзі і Дарсі, іх аналіз.

Гідралогія ледавікоў. Баланс снегу і снеговая лінія. Кліматычная і араграфічная снегавыя лініі. Снежныя лавіны, селі, ледавікі і іх тыпы.

Утварэнне ледавікоў і іх будова. Рух леду ў ледавіках. Хуткасць руху ледавікоў і яе сувязь з геаграфічнымі фактарамі. Жыўленне і адтаяванне ледавікоў. Працэсс рэжэляцыі і утварэнне глетчараў. Ледавікі як крыніца жыўлення рэк. Рэкі з ледавіковым жыўленнем і асаблівасці іх гідралагічнага рэжыму. Гаспадарчае значэнне ледавікоў.

Гідралогія падземных вод. Паходжанне падземных вод. Тэорыя кандэнсацыі і фільтрацыі. Тэорыя Лебедзева. Віды падземных вод па ўмовах залягання. Глебавыя, грунтовыя безнапорныя, напорныя (артэзіянскія) воды. Рух падземных вод. інфільтрацыя вады. Ламінарны і турбулентны рух падземных вод. Закон Дарсі: каэфіцыент фільтрацыі, метады яго вызначэння. Віды жыўлення і гідралагічны рэжым падземных вод. Хімічны састаў падземных вод і іх мінералізацыя. Мінеральныя воды, іх асаблівасці.

Геаграфічнае распаўсюджванне грунтовых вод. Занальныя і азанальныя грунтовыя воды, іх заляганне і мінералізацыя. Узаемадзеянне паверхневых і грунтовых вод. Пастаянная і часовая гідраўлічная сувязь. Перыядычная сувязь, поўная адсутнасць гідраўлічнай сувязі.

Падземныя воды Беларусі, тыпы і ўмовы залягання, іх фізічныя і хімічныя ўласцівасці. Прэсныя падземныя воды. Мінеральныя воды, расолы. Роля падземных вод у гідралагічных, фізіка-геаграфічных працэсах і ў гаспадарцы. Гідратэрмальныя крыніцы, іх медыцынскае і гаспадарчае значэнне.

Гідралогія рэк. Вадазабор і басейн ракі. Тыпы рэк. Гідраграфічная сетка: яе элементы. Рэчышчавая і гідраграфічная сетка. Тыпы рачной сеткі Беларусі. Колькасць і даўжыня рэк Беларусі. Марфаметрычныя показчыкі рэк і водазбораў. Фізіка-геаграфічныя характарыстыкі вадазбораў рэк.

Асаблівасці фарміравання гідраграфічнай сеткі Беларусі (басейны Балтыйскага і Чорнага мора). Роля тэктонікі ў развіцці гідраграфічнай сеткі. Роля сучасных геамарфалагічных працэсаў і меліярацыі у развіцці сучаснай гідраграфічнай сеткі Беларусі.

Узровень вады рэк і метады яго вымярэння, гідраметрычны створ і гідралагічны пост. Тыпы пастоў. Хуткасці цячэння вады і метады яе вымярэння. Расход вады і метады яго вызначэння. Сувязь расходаў і ўзроўняў вады (крывая расходаў), разлік штодз¨ннага сцеку.

Водны рэжым рэк. Водны баланс бассейна ракі. Віды жыўлення рэк: снегавое, дажджавое, ледавіковае, падземнае. Шматгадовыя, сезонныя, кароткачасовыя змяненні воднага рэжыму рэк. Фазы воднага рэжыму рэк. Гідрограф ракі і яго расчляненне па відам жыўлення. Класіфікацыя рэк па відам жыўлення і воднаму рэжыму.

Рух вады ў рэках і яго прычыны. Падоўжная і папярочная раўнавага сіл у рачной плыні. Размеркаванне хуткасці цячэння па глыбіні і шырыні рэчышча.

Рачны сцек як працэс і адна з галоўных гідралагічных характарыстык. Віды рачнога сцеку: сцек вады, раствораных рэчываў, наносаў. Колькасныя характарыстыкі сцеку вады. Шматгадовыя ваганні рачнога сцеку. Унутрыгадовае размеркаванне рачнога сцеку. Уплыў гаспадарчай дзейнасці чалавека на рэжым сцеку.

Цеплавы і лядовы рэжым рэк. Тэмпература вады ў рэках і яе змяненні. Заторы і зажоры. Лядовы рэжым рэк. Перамярзанне і прамярзанне рэк.

Гідрахімічны рэжым рэк. Хімічны склад рачных вод і яго тыпы. Мінералізацыя рачных вод і яе змяненні. Сцек раствораных рэчываў. Характарыстыкі іеннага сцеку. Галоўныя рысы гідрахімічнага рэжыму рэк.

Рачныя наносы. Тыпы наносаў. Асаблівасці руху завіслых і цягнутых наносаў. Транспартуючая здольнасць плыні. Закон Эры. Мутнасць вады і сцек наносаў. Геаграфічныя заканамернасці сцеку наносаў рэк зямнога шара.

Рэчышчавыя працэсы. Мікра-, макраформы рэчышча. Меандраванне рэк. Віды меандравання. Перакат і яго элементы. Законы Фарга.

Вусце ракі як зона ўзаемадзеяння ракі з водапрыемнікамі (морам, возерам). Асаблівасці гідрахімічнага рэжыму на вусцевым адрэзку ракі і вусцевым узмор’і. Прыліўныя і згонна-нагонныя з’явы ў вусцях рак. Працэс утварэння дэльт.

Гаспадарчае значэнне рэк.

Гідралогія азер. Паходжанне азер. Класіфікацыя азер па паходжанню катлавін і характару водаабмену.

Марфалогія азер. Марфаметрычныя характарыстыкі азер.

Водны рэжым. Водны баланс сцекавых і бязсцекавых азер. Ваганні ўзроўня, абумоўленыя ваганнямі аб’¨му вады ў возеры або пераразмеркаваннем вады ў возеры. Ветравое хваляванне, элементы ветравых хваляў. Згонна-нагонныя з’явы, сейшы.

Цячэнні ў аз¨рах. Тыпы цячэнняў і іх роля ў аднаўленні і перамешванні водных мас. Цеплавы і лядовы рэжым аз¨р. Тэрмічныя класіфікацыі аз¨р.

Цеплавы баланс возера. Вертыкальная і гарызантальная тэмпературная дыферэнцыяцыя (неаднароднасць) вады возера. Лед у аз¨рах і яго формы. Фазы лядовага рэжыму.

Гідрахімічны рэжым аз¨р. Мінералізацыя аз¨рнай вады. Баланс соляў у возеры.

Гідрабіялагічны рэжым аз¨р. Трафічная класіфікацыя аз¨р. Біялагічная прадуктыўнасць аз¨р. Донныя адклады і іх выкарыстанне. Буйнейшыя аз¨ры зямнога шара і аз¨рна-рачныя сістэмы Беларусі. Аз¨рныя районы.

Эвалюцыі аз¨р. Зарастанне аз¨р. Ахова аз¨р.Аз¨рныя гідралагічныя заказнікі.

Гідралогія вадасховішчаў. Прызначэнне і тыпы вадасховішчаў. Рачныя і азерныя вадасховішчы. Характарыстыкі вадасховішчаў. Асаблівасці воднага рэжыму. Гідралагічныя раены. Віды рэгулявання. Поўнае і няпоўнае рэгуляванне сцеку.

Разбурэнне берагоў вадасховішчаў. Занясенне і заглейванне вадасховішчаў. Асаблівасці цеплавога і лядовага рэжыму. Буйнейшыя вадасховішчы свету. Вадасховішчы Беларусі.

Зарастанне вадасховішчаў. Пытанні эвалюцыі малых і буйных вадасховішчаў.

ўплыў азер і вадасховішчаў на гідралагічны рэжым рэк і прыродныя ўмовы прылягаючых да іх зямель.

Гідралогія балот. Балоты як прыродныя аб^,екты і іх паходжанне. Геамарфалагічныя і гідраграфічныя асаблівасці балот.

Тыпы балот. Умовы іх жыўлення, характар расліннасці.

Жыўленне і водны рэжым балот. Водны баланс балот. Рух вады ў верхавых і нізінных балотах.

Цеплавы рэжым балот. Умовы замерзанўя і адтайвання.

Уплыў балот на гідралагічны рэжым рэк, азер і падземных вод.

Геаграфічнае распаўсюджванне балот і іх гаспадарчае значэнне. Буйнейшыя балотныя масівы Беларусі.

Сажалкі. Размяшчэнне, прызначэнне , выкарыстанне і асноўныя тыпы. Роля сажалак ў рэгуляванні паверхневага сцеку і фарміраванні сучасных ландшафтаў. Асаблівасці гідралагічнага рэжыма. Рэжым узроўня вады. Выпарэнне з воднай паверхні. Рыбагаспадарчыя комплексы. Водагаспадарчае раянаванне тэрыторыі Беларусі.

Заглейванне сажалак. Зарастанне сажалак. Барацьба з зарастаннем.

Кар’ерныя вадаемы. Асноўныя напрамкі рэкультывацыі кар’ерных ландшафтаў. Водная рэкультывацыя. Тыпы кар’ерных вадаемаў. Марфамеірыя і марфалогія катлавін. Асаблівасці гідралагічнага рэжыму кар’ерных вадаемаў.

Заглейванне і зарастанне карьерных вадаемаў.

Каналы. Галоўныя каналы і іх выкарыстанне. Тыпы каналаў. Меліяратыўныя сістэмы. Каналізаваныя рэчышчы. Характарыстыка асноўных каналаў рэспублікі (Дняпроўска-Бугскі, канал Вілейска-Мінскай воднай сістэмы, Мікашэвічскі, Бярэзінскай воднай сістэмы, Аўгустаўскі і Агінскі).

Гідралагічнае раянаванне Беларусі. Прынцыпы гідралагічнага раянавання. Характарыстыка асноўных гідралагічных ра¨наў: Паўночна-Дзвінскі, Неманскі, Цэнтральна-Бярэзінскі, Нарачана-Вілейскі, Верхне-Дняпроўскі і Прыпяцкі.

Схемы комплекснага выкарыстання водных рэсурсаў.

Роля вадаемаў у фарміраванні сучасных ландшафтаў. Пытанні ўзаемадзеяння прыродных і штучных вадаемаў з навакольным асяродзем. Тэарэтычныя асновы ўзаемадзеяння штучных вадаемаў з сумежнымі землямі. Эвалюцыя прыродных і штучных вадаемаў і іх уплыў на сучасныя прыродныя комплексы. Водагаспадарчыя ландшафты. Пытанні аховы малых водных аб’екта.

ЛІТАРАТУРА

Асноўная

1. Давыдов Л. К., Дмитриева А. А., Конкина Н. Г. Общая гидрология. Л., 1973.

2. Михайлов В. Н., Добровольский А. Д. Общая гидрология. М: Высшая школа, 1991.

3. Базыленка Г. М. Лабараторна-практычныя заняткі па агульнай гідралогіі. Мн: Універсітэцкае, 1992.

4. Базыленко Г. М. Лопух П. С. Гидрологическая практика. Мн: БГУ, 1979.

Дадатковая

1. Богословский Б. Б. Основы гидрологии суши. Мн: Издательство БГУ, 1974.

2. Богословский Б. Б. Самохин А. А., Иванов К. Е., Соколов Д. П. Общая гидрология (гидрология суши). Л.: Гидрометеоиздат, 1984.

3. Базыленко Г. М., Емельянов Ю. Н. Гидрология ледников: Учебное пособие. Мн: Ротапринт БГУ, 1992

4. Чеботарев А. И. Общая гидрология (воды суши). -Л.: Гидрометеоиздат. 1975.

5. Быков В. Д., Васильев А. В. Гидрометрия. Л.: Гидрометеоиздат, 1977,

6. Лучшева А. А. Практическая гидрология. Л.: Гидрометеоиздат, 1976,

7. Солтанович В. Л. Мелиоративная гидрометрия. Мн: Ураджай, 1989.

8. Чеботарев А. И. Гидрологический словарь. Изд. третье. Л., 1978.

 

Праграма распрацавана

на кафедры агульнага землязнаўства.

Распрацоўшчык: дацэнт П.С. Лопух.