6.4. Марфаметрычныя паказчыкі

Марфаметрычныя паказчыкі азёр – абсалютныя і адносныя колькасныя паказчыкі, якія характэрызуюць памеры, форму азёрнай катлавіны і колькасць вады ў ёй. Асновай для іх вызначэння служыць план возера ў ізабатах, які будуецца па выніках прамераў глыбіняў і шляхам іх інтерпаляцыі. Звычайна марфаметрычныя паказчыкі адносяцца да адпаведнага сярэдняга ўзроўня вады, які вызначаецца па тапаграфічным картам ці шляхамі нівеліравання і прывязкі ўзроўня да дзяржаўнай апорнай геадэзічнай сеткі. Марфаметрычныя паказчыкі вызначаюцца пры адпаведным узроўню вады і змяняюцца разам са зменаў узроўню вады, заіленнем дна, перапрацоўкай берагоў. Марфаметрычныя паказчыкі ўплываюць на гідралагічны рэжым азёр. Так, напрыклад, у мелкаводных азёрах са значнай плошчай акваторыі вада больш перамешваецца ветрам, чым у глыбокім і з меншай плошчай.

Даўжыня возера (L, км) – самая кароткая адлегласць паміж двумя найбольш аддаленымі кропкамі берагавой лініі, вызначаная па яго паверхні па сярэдняй лініі не выходзячы за межы акваторыі. Шырыня возера (В, км) – сярэдняя шырыня (В_ср, км) – суадносіны паміж плошчай і даўжынёй возера (f₀). Максімальная шырыня (В_мак) – найбольшая адлегласць паміж берагамі перпендыкулярна даўжыні возера. Даўжыня берагавой лініі (l, км) – даўжыня нулявой ізабаты (па ўрэзу). Для раўнінных вадасховішчаў вызначаецца па праваму і леавму берагам і агульная даўжыня. Звілістасць (зрэзаннасць, ці развіццё) берагавой лініі (К_з) вызначаецца як адносіны даўжыні берагавой лініі (l, км) да даўжыні акружнасці круга (l₁, км), які мае плошчу. Роўную плошчы возера:

К_з = l/ l₁.

Плошча паверхні (люстэрка) возера (f₀) і яго плошчы, абмежаваныя адпаведнымі ізабатамі (l₁, l₂,… l_n), вызначаюцца па батыметрычнай карце, км². Плошча літаралі і прафундалі возера вызначаецца ў км² і %. Глыбіня максімальная вызначаецца шляхам прамераў у час здымкі возера ў палявых умовах, сярэдняя – дзяленнем аб’ёма (V, км³, млн м³) возера на яго плошчу (f₀).

Аб’ём вады ў возеры вызначаецца як для ўсяго возера, так і для асобных слаёў, якія заключаны паміж пласкасцямі адпаведных ізабат. Яго можна вызначыць графічна па батыграфічнай крывой і аналітычным метадам. Аналітычным метадам паслядоўна вызначаецца аб’ём слаёў (V₁, V₂, …, V_n) паміж адпаведнымі пласкасцямі ізабат (f₀, f₂, …, f_n), якія прыпаўноўваюцца да правільных геаметрычных фігур цел па формулам: прызмы (сярэдняга арыфметрычнага):

V = h (h₁ + h₂) / 2

і усеченага конуса:

V = h/3 (f₁ + f₂ + √ f₀ f₂),

дзе h – сячэнне ізабат.

Пры вызначэнні аб’ёма, які заключаны паміж плошчай апошняй ізабаты і максімальнай глыбінёй (∆V) карыстаюцца формулай^

∆V = h/3 f_n (h_max - h _n),

дзе h_max – максімальная глыбіня возеря ў м, h _n – глыбіня, абмежаваная апошняй ізабатай у м, f_n – плошча, абмежаваная апошняй ізабатай, м². Агульны аб’ём вызначаецца шляхам паслядоўнага сумавання аб’ёмаў слаёў.

Залежнасць плошчы люстэрка і аб’ёма возера ад гыбіні (адзнакі ўзроўня) графічна адлюстроўвае батыграфічная і аб’ёмная крывые. Па вертыкалі адкладваецца глыбіня ці адзнака ўзроўня возера, па гарызанталі – плошчы абмежаваныя ізабатамі і аб’ёмы, якія размяшчаюцца пад пласкасцямі ізабат па ўбыванню.

Батыграфічная і аб’ёмная крывые адлюстроўваюць форму азёрнай катлавіны. С другога боку, па батыграфічнай крывой шляхам планіметрыравання плошчы памж крывой і васямі каардынат можна вызначыць аб’ём вадаёма. Батыграфічная і аб’ёмная крывые будуются на адным рысунку і маюць агульную шкалу глыбіняў. Для разліку колькасці цяпла, растовораных у вадзе хімічных элементаў, завіслых наносаў у вадаёме карыстаюцца аб’ёмнай крывой. Плошча паміж восямі каардынат і крывой размеркавання разлічваемага элемента па глыбіні прадстаўляюць у маштабе агульную колькасць дадзенага элемента ў вадаёме. Аналагічна праводзіцца і разлік для кожнага слоя вады.

Паказчык формы азёрных катлавін (С_ф) разлічваецца па формуле:

С_ф = Н_ср /Н_мах.

Для цыліндра С_ф роўны 1, для паўэліпсоіда – 2/3, для парабалоіда – ½, для конуса – 1/3. Форма катлавіны адлюстроўвае уплыў на ўнутрывадаёмныя працэсы: перамешванне воднай масы, гідралагічны рэжым.

Суадносіны паміж памерамі возера і яго вадазбора іграе важную ролю ў фарміраванні яго гідралагічнага рэжыму. У якасці паказчыка гэтых суадносін выкарыстоўваецца удзельны вадазбор – адносіны плошчы вадазбора (F) да плошчы люстэрка возера (f₀):

∆F = F /f₀.

Чым большя плошча вадазбора ў параўнанні з плошчай люстэрка возера, г.зн. чым большы удзельны вадазбор, тым большы ўплыў вадазбора на яго рэжым.