4. Гідралагічнае раянаванне тэрыторыі Беларусі

4.1 Прынцыпы гідралагічнага раянвання.

У аснову гідралагічнага раянавання тэрыторыі Беларусі пакладзены комплексны геаграфічны (ландшафтны) падыход, які улічвае комплекс геаграфічных фактараў і умоў фарміравання паверхневага сцёку. Ядром кожнага гідралагічнага раёна з’яўляецца рачны вадазбор найбольш буйных рэк Беларусі: Заходняя Дзвіна, Вілія, Нёман, Прыпяць, Дняпро, ці асноўная іх частка (гл. малюнак 1.1).

Комплекснасць гідралагічнага раянавання заключаецца у ландшафтнай ацэнцы тэрыторыі вадазбораў, умоў для фарміравання сцёку. У гэтым накірунку ацэньваецца роля геалогіі, рэльефу, глебаў, колькасныя паказчыкі фізіка-геаграфічных умоў вадазбораў, ступень іх асвоенасці, прыроднай і штучнай зарэгуляванасці. Пералічаныя фактары характэрызуюць умовы сцякання вады па паверхні вадазбораў, умовы папаўненя грунтовых вод і, адпаведна, устойлівасць жыўлення рэк у межах раёна. Ландшафтны прынцып па сваёй сутнасці адлюстроўвае занальныя фізіка-геаграфічныя асаблівасці тэрыторыі Беларусі, у тым ліку і кліматычныя, якія змяняюцца з поўначы на поўдзень рэспублікі і абумоўліваюць асноўныя заканамернасці размеркавання паверхневага сцёку.

Азанальныя фактары адлюстроўваюць рэгіянальныя (мясцовыя) умовы вадазбораў, асабліва малых і вельмі малых рэчак (гушчыня рачной сеткі, ухілы рэк і нахілы вадазбораў, характар эразійных і рэчышчавых працэссаў). Некаторыя з іх у той ці ў другой ступені падпарадкоўваюцца занальным асаблівасцям тэрыторыі, якія адлюстроўваюць умовы фарміравання рачной сеткі і звязаны з генезісам рэльефу, грунтоў і г. д., напрыклад, Паазер’я і Палесся, цэнтральнай часткі Беларусі.

Заканамернасці размеркавання паверхневага сцёку па тэрыторыі рэспублікі характэрызуюць агульныя і рэгіянальныя асаблівасці гідралагічнага рэжыма рэк і азёр. Асноўнымі крытэрыямі сцёку з’яўляюцца модуль сцёку і размеркаванне сцёку ўнутры года, па сезонам, аб’ём веснавога сцёку. Нераўнамернасць размеркавання паверхневага сцёку па тэрыторыі ў многім залежыць ад кліматычных фактараў: колькасці атмасферных ападкаў, велечыні выпарэння, тэмпературы паветра, таўшчыні і устойлівасці снежнага покрыва.

4.2 Характарыстыка гідралагічных раёнаў

Згодна з разгледжанымі прынцыпамі раянавання на Беларусі выдзяляецца шэсць гідралагічных раёнаў: Заходне-Дзвінскі, Верхне-Дняпроўскі, Вілейскі, Нёманскі, Цэнтральна-Бярэзінскі і Прыпяцкі.

Заходне-Дзвінскі гідралагічны раён. Раён займае басейн р. Заходняя Дзвіна ў межах тэрыторыі Беларусі. Для яго характэрна наяўнасць маладога канечнамарэннага ландшафта. Узвышшы (Гарадоцкая, Віцебская і інш.) чаргуюцца з плоскімі нізінамі (Дзісненская, Полацкая і інш.), якія высланы марэнай і азёрна-ледавіковымі адкладамі. Вышыня тэрыторыі вагаецца ад 120 – 160 м на захадзе да 160 – 220 на ўсходзе з агульным накірункам сцёку на захад. Асноўнымі мацярынскімі пародамі з’яўляюцца вапнякі, даламіты, мергелі і пясчанікі. Характэрныя чэцвярцічныя адклады: суглінкі і гліны, часткова флювіягляцыяльныя і азёрныя пяскі.

Глебы раёна прадстаўлены сугліністымі і супясчанымі тыпамі. Акрамя таго, ёсць тарфяна-балотныя і тарфяныя глебы. Балоцістасць тэрыторыі раёна не больш 13 %. Сярод балот пераважаюць верхавыя балоты.

Лясістасць складае каля 30 %. Гэта ў асноўным ялова-дубовыя і яловыя лясы. Гадавая колькасці ападкаў 600-700 мм (на паўночным захадзе да 750 мм і болш). Сярэдні гадавы дэфіцыт вільгаці 2,6 мм. Сярэдняя гадавая тэмпература 4,5-5 ^оС.

Характэрнай асаблівасцю раёна з’яўляецца высокі паказчык азёрнасці (каля 3 %) (мал. ). Найбольшае развіццё атрымалі азёрна-рачныя сістэмы, якія звязаны з такімі краявымі ледавіковымі утварэннямі, як Браслаўскае, Нявельска-Гродзенскае, Свінцянскае, Ушачскае, Лукомльское. У межах гэтай тэрыторыі назіраецца найбольшая азёрнасцьь - 12%, якая характэрна для басейна р. Друйка. Тут налічваецца 73 возера агульнай плошчай 124,9км². Высокай азёрнасцю адрозніваюцца бассейны малых рек: Дрыса (9,6 %), Тураўлянка (8,4 %), Крыўлянка (5,2 %), Бельчыца (7,6 %), Волта (4,8 %), Сечна (4,4 %).

Ворыва раёна складае каля 30 % ад агульнай яго плошчы. Гушчыня рачной сеткі 0,47 км/км². На узвышшах яна павялічваецца да 0,60 – 0.70 км/км², у паніжэннях 0,35-0,40 км/км² . Рэкі у большасці выпадкаў выцякаюць з азёр ці працякаюць праз іх. Ухіл рэк 1,5 – 2 ^о/_оо. Даліны рэк адрозніваюцца сваёй моладасцю і глыбокім урэзам.

Рыс. 4.1 Карта азёрнасці тэрыторыі Беларусі па басейнам рэк

(па Б. П. Уласаву, Ю. М. Емельянаву, 2001).

Рачныя сістэмы найбольшую для умоў Беларусі прыродную зарэгуляванасць. Прыродня зарагуляванасць азёрамі спалучаецца з добрым забяспячэннем паверхневым жыўленнем. Сярэдні шматгадовы модуль сцёку для узвышшаў складае 7,5 – 8,0 л/с. км², для паніжэнняў — 6,8 – 7,0. Доля веснавога сцёку складае каля 50 % ад гадавога. З павялічэннем працэнта азёрнасці вадазбораў доля веснавога сцёку змяншаецца, а у астатнія поры года адпаведнапавялічваецца. Балоцістасці рачных басейнаў прыводзіць да павялічэння веснавога сцёку і змяншэння яго летам. На буйных рэках веснавое паўнаводдзе развіваецца хутка. Наібольшы расход трымаецца не болей сутак, а затым назіраецца дваолі хуткі спад вады. Працягласць веснавых разліваў 7-10 дзён. Раяныя поймы ўзатапляюцца на невялікую глыбіню (1 – 1,5 м), а ў высокае паўнаводдзе дасягае 2,0-2,5 метры.

Заходне-Дзвінскі гідралагічны раён падзяляецца на два падраёны: усходні і заходні. Адзіная рака гэтага басейна Ловаць, якая бярэ пачатак з невялікага возкра каля воз. Езярышча, з’яўляецца прытокам р.Нявы.

Верхне-Дняпроўскі гідралагічны раён знаходзіцца на ўсходзе Беларусі і ахоплівае басейн Дняпра да горада Магілёва і Сажа да вусця р. Проні.

Асноўную частку раёна займае Аршана-Магілёўскае плато. Рэльеф тут градава-узгорысты, месцамі раўнінны. На тэрыторыі раёна пераважаюць вышыні ад 200 да 250 м. Больш узвышаная паўночная частка. Таму тут назіраецца агульны нахіл вадасбораў рэк з поўначы на поўдзень. Асноўныя пароды, якія складаюць паверхні вадазбораў: суглінкі і гліны, магутнасцю20 – 50 м, часам да 100 м.

Глебы ў асноўным падзолістыя, гліністыя і сугліністыя, на поўдні — дзярновыя. Лясістасць раёна - 25 %. У асноўным гэта яловыя і ялова-дубовыя лясы. Раён адрозніваецца нізкай балоцістасцю (7 %), пераважаюць нізінныя тыпы. Азёрнасць нязначная (меньш 1 %, азёры пераважна пойменнага тыпу (старарэччы). Раён адрозніваецца высокім паказчыкам асвоенасці. Каля 40 % яго тэрыторыі ўзарана.

Гадавая колькасць атмасферных ападкаў вагаецца ад 600 да 650 мм на поўначы да 550 – 600 на поўдні. Сярэдняя гадавая тэмпература паветра 5-5,5 ^оС.

Рачная сетка раёна добра развіваецца. На поўначы раёна Аршана-Магілеўскае плато мае мноства рэк і ручайкоў, сетку глыбокіх яроў і лагчын. Гушчыня рачной сеткі складае 0,44 км/км². Ухілы рэк 1,0 – 1,5 ^о/_оо. Сярэдні шматгадовы модуль сцёку рэк на поўначы раёна 6,%, на поўдні — 5,5 л/с. км². Рэкі адрозніваюцца наіменьшай прыроднай зарэгуляванасцю у рэспубліцы. Рэжым іх адрозніваецца высокім веснавым паўнаводдзем і значна меньшым сцёкам у астатнюю частку года. Веснавы сцёк складае каля 67 % ад гадавога.

Верхне-Дняпроўскі гідралагічны раён падзяляецца на Пайночны Верхне-Дняпроўскі, Цэнтральны Верхне-Дняпроўскі і Паўднёвы Внржхне-Дняпроўскі падраёны, якія адрозніваюцца вышынёй над узроўнем мора і ўмовамі фарміравання сцёку. Паўночны Верхне-Дняпроўскі падраён нахілены на поўнач і рэкі тут цякуць у бок р.Заходняя Дзвіна. Цэнтральны Верхне-Дняпроўскі падраён найбольш узвышаны і павольна паніжаецца на поўдзень і пераходзіць у ПаўднёвыВерхне-Дняпроўскі падраён.

Вілейскі гідралагічны раён ахоплівае басейны рэк Віліі, Бярэзіны ніжэй г.Барысава (бас. Дняпра), вярхоўі рэк Уллы і Бярэзіны (бас. Нёмана). Раён па геамарфалагічным умовам падзяляецца на дзве нераўназначныя часткі. Паўночная частка уключае Нарачана-Вілейскую і Верхне-Бярэзінскую нізіны, паўднёвая прадстаўляе вузкую паласу Мінскага узвышша, якая выцягнута з захаду на ўсход. На поўначы раёна вышыні знаходзяцца ў межах 180-220 м, а на поўдні яны дасягаюць найбольшых вышыняў для Беларусі 300 – 340 м. Гэтыя дзве часткі раёна адпавядаюць Паўночнаму і паўднёваму гідралагічным падраёнам, якія адрозніваюцца паказчыкам балоцістасці. Паўночны гідралагічны падраён мае балоцістасць 16 %, Паўднёвы – нязначную.

Асноўныя падсцілаючыя пароды: мергелі, гліны, даламііты, пясчанікі і гіпсы Зверху у нізінах яны перакрыты водна-ледавіковымі пясчанымі адкладамі. У далінах рэк часта наўіраецца выхад гріунтовых вод.

Глебы прадстаўлены у асноўным сярэдне- і слабаападзоленымі супесямі, радзей суглінкамі. На поўдні распаўсюджаны лёсы.

Лясістасць раёна каля 36 %. Часцей за усё сустракаюцца хваёвыя лясы. Забалочанасць каля 16 %, азёрнасць больш 1-2 %. Каля 30 % тэрыторыі раёна узарана.

Атмасферныя ападкі складаюць 600-700 мм. Сярэдні дэфіцыт вільготнасці 2,9 мм. Сярэдняя гадавая тэмпература 5,0-5,5 ^оС.

Гушчыня рачной сеткі — 0,44 км/км² і прадстаўлена у асноўным кароткімі вадатокамі. У далінах рэк назіраюцца выхады грунтовых вод. Рэчышчы звілістыя. Ухілы малых рэк 3-5, сярэдніх 0,4-0,8 ^о/_оо.

Рэльеф тэрыторыі раёна, павышаны эразіённы урэз рачных далін, а таксама наяўнасць азёр на Нарачана-Вілейскай нізіне спрыяюць адносна устойліваму і высокаму сцёку рэк. Сцёк р. Віліі зарэгуляваны Вілейскім вадасховішчам і знаходзіцца пад уплывам вадазабору часткі яе сцёку у Вілейска-Мінскую водную сістэму (да 20 %). Сярэдні шматгадовы сцёк 7,5 л/с. км², на захадзе ён дасягае 8-9 л/с. км². Рэкі характэрызуюцца высокай прыроднай зарэгуляванасцю сцёка. Частка веснавога сцёка у гадавым на поўначы раёна складае у сярэднім 46 %, на поўдні — 40 %. У параўнанні з другімі раёнамі тут назіраецца найбольшы мінімальны сцёк межаннага перыяду. Асабліва ён высокі на рэках паўднёвай часткі раёна. У сувязі са значнай розніцай абсалютных вышыняў па раёну могуць назірацца значныя адхіленні у размеркаванні велічыні сцёку у гадавым разрэзе па рэкам у параўнанні са звычайным характарам яго размеркавання.

Нёманскі гідралагічны раён згнаходзіцца у заходняй частцы рэспублікі і адпавядае у асноўным басейну р. Нёмана ад вытоку да мяжы з Літвой.

Рэльеф раёна градава-узгоркавы і раўнінны. Значную часку раёна займаюць узвышшы: Навагрудская і Ваўкавыская. Сярод нізін найбольшую плошчу займае Нёманская нізіна. У раёне перавагаюць вышыні 130 – 140 м.

Геалагічная будова раёна характарызуецца мелавой і трэтычнымі сістэмамі (пясок, мел, мергель). Чэцвяртычныя адклады прадстаўлены у выглядзе канечна-марэнных утварэнняў, складзеных пераважна суглінкамі і су4песямі. Глебы дзярнова-падзолістыя, супясчаныя і пясчаныя.

Лясістасць раёна складае 26 %, лясы у асноўны хваёвыя. Каля 10 % плош8чы раёна займаюць нізінныя балоты. Азёрнасць меньш 0,5 %. Вялікіх азёр няма, асноўную частку азёрнасці складаюць старыцы.

Каля 40 % плошчы раёна асвоена.

Гадавая колькасць атмасферных ападкаў 600 – 650 мм. Сярэдні дэфіцыт вільготнасці 3 мм. Сярэдняя гадавая тэмпература 6,0 - 6,7 ^оС.

У гідраграфічных адносінах раён характэрызуецца значным развіццём рачной сеткі — 0,47 км/км² . Рэчышчы у большасці звілістыя. Нахілы малых рэк 2 – 3 ^о/_оо, сярэдніх 0,3 – 0,6 ^о/_оо, буйных — 7 – 9 ^о/_оо.

Падземнае жыўленне рэк адбываецца галоўным чынам за кошт верхніх гарызонтаў грунтовых вод, якія накопліваюцца у верхніх слаях супясчаных, пясчаных і лёгкасугліністых адкладаў. Сцёк устойлівы і роўны на працягу года. Сярэдні шматгадавы модуль сцёка 6 л/с. км². Доля веснавога сцёку у гадавым разрэзе складае у сярэднім 44 %.

Павышаная прыродная зарэгуляванасць рэк абумоўлівае долю падземнага жыўлення. На р. Нёман веснавому паўнаводдзю папярэднічаюць даволі высокія узроўні вады. У цёплую зіму з частымі адлігамі могуць назірацца зімовыя паводкі. Характар веснавых разліваў аналагічны Вілейскаму і Верхне-Дняпроўскаму раёнам.

Цэнтральна-Бярэзінскі гідралагічны раён ахоплівае басейны рэк Дняпра ад Магілёва да Жлобіна, Друці, Бярэзіны ніжэй Барысава да вусця р. Рудненкі, Пцічы — да вусця р. Даколька, а таксама вярхоўя рэк Арэсы, Случы, Морачы і Лані (да шыраты створаў плацін вадасховішчаў Чырвонаслабадское, Салігорскае, Любаньскае).

Перавагаючыя вышыні мясцовасці 150 – 160 м. Ядром раёна з’яўляецца слабахвалістая Цэнтральна-Бярэзінская раўніна, якая складзена у асноўным пяскамі водна-ледаавіковага паходжання. Паўночна-заходняя частка раёна складзена вапнякамі і даламітамі дэвона, паўднёвая – трэтычнымі глінамі. Чэцвяртычныя адклады прадстаўлены у асноўным флювіагляцыяльнымі суглінкамі і лёсам.

Глебы раёна разнастайныя: супясчаныя, гліністыя дзярновыя і лёгкасугліністыя. Ворыва займае каля 35 %.

Для раёна характэрны тыпічныя ялова-шырокалісцёвыя лясы, значную плошчу займаюць хваёвыя бары. Лясістасцьь каля 35 %.

Балоцістасць раёна вагаецца ад 17 у прэдпалессі да 13 % на Цэнтральна-Бярэзінскай раўніне.

Атмасферныя ападкі 600 – 650 мм. Сярэдні гадавы дэфіцыт вільготнасці каля 3,1 мм. Сярэдняя гадавая тэмпература паветра 5,7 ^оС. Рэкі характаразуюцца меншай прыроднай зарэгуляванасцю, чым рэкі Вілейскага і Нёманскага раёнаў. Раён падзяляецца на Бярэзінска-Прыдняпроўскі і Прэдпалескі гідралагічныя падпраёны.