1.7 Электр энергетикасы

1.7.1 М¸тiндi оºы»ыз, аудары»ыз.

Электр энергиясын ¼ндiретiн, т¾рлендiретiн, жеткiзетiн, тарататын ж¸не оны т½тынатын элементтердi» ¼зара байланысºан ж¾йесi – электр энергетика ж¾йесi деп аталады.

Электр энергетика ж¾йесiне механикалыº энергияны электр энергиясына т¾рлендiретiн генераторлар, кернеу мен ток шамасын ¼згертетiн трансформаторлар, электр энергиясын ºашыººа жеткiзетiн электр жеткiзу желiлерi, ж¾йенi» ж½мысына ¼згерiстер енгiзетiн к¼птеген ºосымша ºондыр¹ылар, сонымен бiрге басºару ж¸не реттеу º½рыл¹ылары жатады.

Ж¾йе режимi, я¹ни, оны» белгiлi бiр уаºытта¹ы жа¹дайы оны» ж½мыс н¸тижесiн к¼рсететiн ¼лшемдермен айºындалады, осындай ж¾йе ¼лшемдерi болып ºуат, кернеу, ток, жиiлiк ж¸не т.б. есептелiнедi. Ж¾йе ж½мысы т½раºты ж¸не ¼тпелi болып екiге б¼лiнедi. Т½раºты ж½мыс ¼лшемдерi белгiлi бiр уаºыт iшiнде ¼з шамаларын саºтайды немесе олар ¼те аз ¼згерiске ½шырайды. ´тпелi ж½мыс ж¾йенi» бiр т½раºты ж½мыстан екiншi т½раºты ж½мысºа ¼ту кезе»iн сипаттайды. Б½л уаºыт iшiндегi ж¾йе ¼лшемдерi жай немесе тез ¼згерулерi м¾мкiн.

Электр энергетика ж¾йесi т½раºты ж½мыс жасауы ¾шiн ж¸не электр энергиясын т½тынушылар ¼з ж½мыстарын сапалы атºарулары ¾шiн, электр энергиясы ¼лшемдерiнi» ауытºуы белгiленген шамалардан артпауы ºажет. Т½тынушылар¹а берiлген электр энергиясыны» сапасы оны» кернеуi, жиiлiгi, симметриялы¹ы (¾ш фазалы ток ¾шiн) ж¸не синусоидалы¹ымен (айнымалы ток сызы¹ыны» т¾рi) аныºталады.

1.7.2 Жа»а с¼здердi игерi»iз.

¼зара байланысºан – взаимосвязанный

øàìà – величина

¼згерту – изменить

¼çãåðiñ – изменение

ºосымша – дополнительный

ºондыр¹ы – установка

реттеу - регулировка, наладка

í¸òèæå – результат

¼ëøåì – параметр, измерение

ºóàò – мощность

¼òïåëi – переходный

àóûòºó – колебаться сызыº - линия

жиiлiк - частота

1.7.3 С¼з тiркестерiн аудары»ыз.

Т¾рлендiретiн, жеткiзетiн, т½тынатын элементтердi» ¼зара байланысºан ж¾йесi; кернеу мен ток шамасын ¼згертетiн трансформаторлар; ж¾йенi» ж½мысына ¼згерiстер енгiзiетiн к¼птеген ºосымша ºондыр¹ылар; ж½мыс н¸тижесiн к¼рсететiн ¼лшемдер; белгiлi бiр уаºыт iшiнде ¼з шамаларын саºтайды; ж¾йенi» бiр т½раºты ж½мыстан екiншi т½раºты ж½мысºа ¼ту кезе»i; т½тынушылар ¼з ж½мыстарын сапалы атºарулары ¾шiн.

1.7.4 С½раºтар¹а жауап берi»iз.

1) Электр энергетика ж¾йесi деген не?

2) Электр энергетика ж¾йесiне ºандай ºондыр¹ылар жатады?

3) Ж¾йе режимi ºалай айºындалады?

4) Ж¾йе ж½мысыны» ºандай т¾рлерi бар?

5) Электр энергетика ж¾йесi т½раºты ж½мыс жасауы ¾шiн ºандай шарт орындалуы ºажет?

6) Электр энергиясыны» сапасы немен аныºталады?

1.7.5 Жаºшаны» iшiндегi с¼здерге шы¹ыс септiк жал¹ауын ºосы»ыз, с¼йлемдердi аудары»ыз.

´ткiншi ж½мыс ж¾йенi» бiр т½раºты (ж½мыс) екiншi т½раºты ж½мысºа ¼туiн сипаттайды. Электр энергиясы ¼лшемдерiнi» ауытºуы белгiленген (шамалар) артпауы керек. Энергия к¼зi мен (т½тынушылар) т½ратын электр тiзбегiндегi ток, электр ºоз¹аушы к¾ш Ом за»ымен аныºталады. Студенттер ºысºы сессия кезiнде (информатика), (сызу геометрия) емтихан тапсырады. Трансформатор арнайы ºызметi бар (сымдар), ºа»ºа¹а оралып орналастырыл¹ан бiрнеше (орамдар) т½рады. ºоз¹алыста¹ы зарядтарды» (¸серi) электр тогы пайда болады. Осыны» (салдары) тiзбек б¼лiгiндегi ¼лшенетiн кернеу кемидi.

1.7.6 К¼п н¾ктенi» орнына тиiстi с½раºты ºойы»ыз.

Àòû-æ¼íi»iç …? … мамандыºта оºисыз? Энергетика маманы … болуы керек? Энергетиктер … айналысады? Бiлiмi»iз … ? тiзбек, кернеу терминдерi … ºолданылады? … уаºыттан со» оºуды бiтiресiз? Электр энергетикасы ж¾йесiне … жатады? Сiз … айтайын деп отырсыз? Электр терминi … шыººан? Троллейбус, трамвай … æ¾ðåäi? Òîê ê¾øií … аныºтау¹а болады? Электр энергетика маманы алдымен … бiлуi керек?

1.8 Электр энергиясын ¼ндiрудi» тиiмдiлiгiн арттыру

1.8.1 М¸тiндi аудары»ыз.

Электр энергиясын т½тыну сызы¹ы бiркелкi болмауына байланысты т½тынушыларды сенiмдi т¾рде сапалы электр энергиясымен ºамтамасыз ету к¾рделi м¸селелердi» бiрi. Т½тыну сызы¹ы т¸улiк iшiнде ¼згерiп отырады, бiр к¾н т½тыныл¹ан энергияны» к¼лемiнен екiншi к¾нi т½тыныл¹ан энергияны» к¼лемi басºаша болады. °р айды», ¸р маусымны» сызыºтары да бiр-бiрiнен ерекшеленедi. Осындай ¼згерiстердi» б¸рiн уаºытында аныºтап, электр станцияларыны» сенiмдi ж½мыс iстеуiн ºамтамасыз ету ¾шiн электронды есептеуiш машиналар ºолданылады.

²уатты электрондыº машиналарда к¾рделi есептеулер ж¾ргiзу арºылы энергия ж¾йесi бойынша алда¹ы с¼ткенi» т½тыну сызы¹ы аныºталады. Т¸жiрибе электрондыº есептеуiш машина аныºта¹ан болжамды сызыºтан наºты сызыºты» 5-10% м¼лшерiнде ¹ана ауытºитынын к¼рсетiп отыр. Осындай алдын ала ж¾ргiзiлген есептеулер энергия ж¾йесiне ºосыл¹ан электр станцияларыны» тиiмдi ж½мыс iстеуiн ºамтамасыз етуге, я¹ни, ºай уаºытта ºандай синхронды генератор электр энергиясын ¼ндiредi, ºай уаºытта ºандай агрегатты тоºтатып, ºай уаºытта оны ºайтадан ж½мысºа ºосу керек та¹ы сол сияºты м¸селелердi шешуге септiгiн тигiзедi. °рбiр блокты» тиiмдi ж½мыс жасайтын кезе»дерi болады. Ол ¼ндiрiлген электр энергиясына ж½мсалатын энергия ºорыны» ¼зiндiк шы¹ынымен аныºталады. Онда¹ы маºсат – жалпы энергия ж¾йесi бойынша аз шы¹ынмен, мол, ¸рбiр уаºыт бiрлiгiне ºажеттi электр энергиясын ¼ндiру. Электр станцияларында т½тынушы¹а ºажет электр энергиясыны» тиiмдi ¼ндiрiлуiн ºамтамасыз ету барлыº станцияларда орнатыл¹ан ¸рбiр синхронды генераторды» тиiмдi ж½мыс жасауына т¸уелдi болады.

1.8.2 Жа»а с¼здердi игерi»iз.

ò½òûíó ñûçû¹û – линия потребления

бiркелкi – одинаково

ñåíiìäi – надежный

болжамды – предположительный

íàºòû – точный

ñåïòiãií òèãiçó – помогать

ò¸óåëäi – зависимый

óàºûò áiðëiãi – единица времени

øû¹ûí – потеря, затрата

1.8.3 С¼з тiркестерiн аудары»ыз.

Т½тыну сызы¹ы бiркелкi болмауына байланысты; к¾рделi м¸селелердi» бiрi; ¸р айды», ¸р маусымны» сызыºтары бiр-бiрiнен ¼згеше; сенiмдi ж½мыс жасауын ºамтамасыз ету; к¾рделi есептеулер ж¾ргiзу арºылы; алда¹ы с¼ткенi» т½тыну сызы¹ы аныºталады; электр станцияларыны» тиiмдi ж½мыс жасауын ºамтамасыз ету; ал¹ашºы энергия ºорыны» ¼зiндiк шы¹ынымен аныºталады; ¸рбiр синхронды генераторды» тиiмдi ж½мыс жасауына т¸уелдi болады.

1.8.4 С½раºтар¹а жауап берi»iз.

1) Т½тынушыларды сенiмдi т¾рде электр энергиясымен ºамтамасыз етудi» к¾рделiлiгi неге байланысты?

2) Т½тыну сызы¹ы ºалай ¼згерiп отырады?

3) ЭЕМ не ¾шiн ºолданылады?

4) Алда¹ы с¼ткенi» т½тыну сызы¹ы ºалай аныºталады?

5) Алдын ала ж¾ргiзiлген есептеулер ºандай м¸селелердi шешуге септiгiн тигiзедi?

5. Электр станцияларында энергияны» тиiмдi ¼ндiрiлуi неге т¸уелдi болады?

1.8.5 К¼п н¾ктенi» орнына жаºшаны» iшiндегi орысша с¼здердi аударып, тиiстi жал¹ауымен ºойып, с¼йлемдердi толыºтыры»ыз.

Т½тыну (линия) т¸улiк iшiнде (меняется). Осындай ¼згерiстердi» á¸ðií (своевременно) аныºтап, электр стнацияларыны» (надежную) ж½мыс жасауын (обеспечивать) ¾шiн электрондыº (вычислительный) машиналар (используется). ²уатты электрондыº машиналарда (сложный) есептеулер (проводить) арºылы энергия (система) бойынша алда¹ы (суток) т½тыну сызы¹ы (определяется). Ол (произведенный) электр энергиясына (израсходуемый) ал¹ашºы энергия (запаса) шы¹ынымен аныºталады. Электр станцияларында (потребителям) ºажеттi энергияны» (эффективный) ¼ндiрiлуiн ºамтамасыз ету (все) станцияларда (установленный) ¸рбiр синхронды генераторды» тиiмдi (работе) т¸уелдi болады.

1.8.6 Жаºшаны» iшiндегi с¼здерге к¼мектес септiгiнi» жал¹ауын ºосы»ыз, с¼йлемдердi аудары»ыз.

Бiздi» жо¹ары оºу орнымыз ºазiргi заман¹ы (компьютерлер), информация тарату (техникасы) жабдыºтал¹ан. Студенттердi» к¼бi институтºа электр (к¼лiгi) келедi. Менi» досым компьютердердi (ж¼ндеу) айналысатын фирмада ж½мыс iстейдi. Бiтiрушiлер электр энергиясын (¼ндiру), (жеткiзу), (тарату) айналысатын к¸сiпорындарда ж½мыс iстейтiн болады. Кез келген т½тынушыны (энергия) ºамтамасыз ету ¾шiн электр станциясыны» белгiлi бiр ºоры болуы керек.