Философия / ФИЛОСОФИЯ / Қазақ философия туралы / Қазақ мәдениетінде

Қазақ мәдениетінде, руханиятында үлкен орын алатын халықтық мұраның бір саласы – шешендік өнер. Шешендік өнер – ақындық айтыс сияқты, қазақ халқының ұлттық менталитетінің жоғалмайтын, өшпейтін, ұрпақтан-ұрпаққа жалғаса беретін бір қыры. «Шешендік өнер, жалпы көркем де, бейнелі, нұсқалы сөйлей білу, Ұлы Далада бағзы замандардан бері жоғары бағаланып, дәріптеліп келеді. Себебі дүниетаным даналығына, ақыл қасиетіне жоғары мән берген қазақ халқы үшін шешен сөйлеу, тауып айту – дүние сырларының кілтін ашатын бірден-бір құрал» [1, 79]. Демек, қазақ топырағында өткен даналардың барлығы бірдей бұл өнердің болмысына, ерекшеліктеріне жан-жақты тоқталған. Мәселен, ғұлама әл-Фараби өз еңбектерінде, трактаттарында шынайы, таза сөйлеудің негізгі қағидаларын саралайды. Ғалымның «Логика», «Мемлекет қайраткерлерінің нақыл сөздері», «Қайырымды қала тұрғындарының көзқарасында» бұл ой ашық айтылады. Шешен сөйлей білу үшін, ең алдымен, ойды дұрыстап, жүйелеп сөйлей білу қажет. Бұлай болмай, ойдың таза, сол қалпында тыңдаушыға жетуі неғайбыл. әл-Фарабидің ғылымдарды зерттеп-зерделегендегі басты мақсаты – ақиқатты табу болса, шындыққа қол жеткізудегі негізгі қағида – ойды шешен тілмен жеткізіп, қарсы жақтағы адамды иландыра білу. Оны екінші ұстаздың өзі ашық айтады: «Қисынды сөйлеу өнері – сана-зейінді дамытуға қабілетті және қателіктер болуы мүмкін сана обьектісіне жетудің барлық жағдайларында адамды ақиқат жолына бастайтын бірден-бір дұрыс тәсіл. Адамға тән кейбір қайырлы нәрселердің ерекшеліктері көбірек, кейбіреуінікі аздау болады. Адамға тән ең қайырлы қасиет – ақыл. Сондықтан адамды адам еткен де – сол. Қисын өнері адамға ақыл беретіндіктен, оған тән ең көп қайырды да береді деген сөз» [2, 150]. әл-Фараби де Шәкәрім де дұрыс ойлау мен дұрыс сөйлеудің адамға көптеген игілікті пайда әкелетіндігін ғылыми жолдармен дәлелдей отырып, логика (мантық) ғылымының адамды кез келген адасушылықтан сақтап, Хаққа (ақиқатқа) тура жеткізетін жол екендігін айтады. Демек, жүйе ойлап, сөзді нақты, әрі көкірекке ұғымды етіп жеткізе білудің өзі – өнерлердің ішіндегі ең биігі. Бұл ұстаным дәл әрі нақты, дәлелді сөйлеп, жұртты ұйыта білу түсінігімен сабақтас келіп жатыр. Сөзді дұрыс сөйлеу дегеніміз – тек оның құрылымын дұрыс құрып, байланыстырып жеткізу ғана емес. әл-Фараби бұл екеуінің ара-жігін ашып, терең тексеріп, логика (мантық) ғылымын сөзді дұрыс құрауды үйрететін ғылыммен (синтаксиспен) шатастырмауды ескертеді. Синтаксис ғылымы жоғарыда аталып өткендей тек шығатын сөздің қалыпты ұйымдастырылуын үйретеді. Ал, логика ғылымының мақсаты одан да жоғары. Негізгі нәрсе – ой! …Қырық жасымда ойладым, Жетпістемін мен биыл. Белді бекем байладым, Әдеттенді ой мен тіл [3, 92]. әл-Фараби трактатындағы өзінің пікрін әрі қарай дамыта түсіп былай дейді: «Осыған дейін айтқандарымыздан бақыт жолының қандай екендігі және сол жолға қалай түсуге болатындығы және түсуі керек нәрсенің мәртебелері белгілі болды. Жолдағы нәрселердің ең алғашқысы логика ғылымын үйрену болып табылады» [2, 151]. Адамның бақыт жолына жетуі – қоғам мен өзінің арасындағы байланысты жақсы деңгейге жеткізіп, өзінің орнын түгелдей табуы. Шәкәрім: «Демек, адамгершілік ілімін түгел игеріп, өзінің мінез-құлқын соған сай өзгерткен кезде адам бақыт жолына жетеді дейді. Бұл жолға жетудің дәйектемесіне әл-Фараби логика ғылымын үйрену арқылы қол жеткізуге болатындығын дәлелдейді. Логика ғылымын тіл мен ойлау жүйесін дұрыс ұштастырған кезде ғана меңгеруге болады. Бұл да – жалпы, ақиқатты тануға деген ұмтылыс, танылған ақиқатты басқаларға түсінікті жеткізуге талпыныс. Ой мен сөйлеудің бұл арада маңызы өте зор. Философия ғылымдарының докторы Д.С.Раев қазақ шешендік өнерін қарастырған ғылыми еңбегінде төмендегідей тұжырым айтады: «Жалпыадамзаттық қызмет ретінде тілді ойдан, адамның ойлау процесінен тыс немесе олардың арасындағы табылатын байланыссыз қарастыру мүмкін емес. Өйткені, сыртқы қоршаған орта алғышарттарына және адамзат рухына негізделе отырып, тіл адам мен сыртқы орта арасындағы аралық ой әлемін жасайды. Ой әлемі адамзат баласының саналы іс-әрекетінің жемісі болып табылады. Сондықтан ой дүниесі әлемнің жалғыз байланысы ретінде қабылданады. Олай болса, ойлау және одан туған ой – тек тілдік жаратылысқа ғана тән құбылыс. Кез келген ойлау процесі тілдік әрекетке, сөйлеу тілі арқылы ғана сыртқы көрінісін табады. Ой тіл арқылы затқа айналады немесе заттанады. Демек, ойдың тіл арқылы көрінуінің рөлімен ғана адам белгілі бір шеңбердегі өз дүниетанымын қалыптастырады» [4, 29]. Тіл – ойлаудың «қабыршағы». Ол сонысымен де маңызды. әл-Фарабидің ғылымдар жүйесінде тіл туралы ілім бірінші орында. Тілге қатысты мәселелер арнасында әл-Фарабиді ерекше қызықтыратыны – тілдің философиялық мәні. Ол тілдің пайда болуын «Китаб әл-Хуруф» трактатында төмендегідей сипаттайды: «Адам өзінің миындағыны басқа біреуге түсіндіру үшін дауысты қолданады. Ең бірінші шығатыны – бұл қаратушы дыбыс (қаратпа сөз). Содан кейін ол түрлі кез-келген сеніммен танылатын заттарды көрсететін дауыстау дыбыстарын пайдаланады. Әр затқа белгілі бір дыбыс бекітіліп, келесіде ол зат бекітілген дыбыссыз қолданылмайтын болады» [5]. әл-Фарабидің пайымдауынша, «тілдерде және жазуларда дәстүр бойынша бекітілген ұғымдарды адамдар өздерінің алдындағы бірінші болып жасалғандықтан қабылдайды. Шешендік олардың сөздерінен туындаса, сөздер осы халықтың тілі болып табылады, ал олардан бөлектер арабтар емес және олар сөздерін түсінбейді. Адам ойындағы нәрсені жеткізу үшін тілді кеңінен пайдаланады. әл-Фараби тілдің ең басты екі функциясын дәл анықтай берді. Біріншіден, тіл – ойдың көрсеткіші. Екіншіден, тіл – таным құралы» [6, 19]. Сөздің дұрыс болмағы ойдың тұнық, әрі дұрыс болмағына тәуелді. Демек, олардың арасындағы қатынасты жеке-дара, байланыссыз қарастыруға болмайды. Ал, ақылдың тазалығы адамның өз-өзінің таза ұстауына, көңіл айнасына кір жолатпауына келіп ұштасады. Жүрек пен ақылдың, сөздің бір-бірімен байланысы қазақтың мына мақалдарынан да көрінеді: «Көңіл көзін сөз ашар», «Айтпаса жүректен кетеді, тартпаса білектен кетеді», «Көңілде жатқан кіріңді, оттай ыстық сөз шаяр». Сонымен қатар, жүрек түкпіріндегі ыза-кек сияқты жаман қасиеттерді төгіп, мейірімділік, бауырмалдық сияқты нағыз адамгершілік қасиеттердің бірден-бір бастауы – шешен сөйлеу, тауып айту, адам көкейіндегі ойды тап басу. Сондықтан «Мұхтар Әуезовтің би-шешендер туралы: «Шешенің судай төгілген, Тыңдаушың бордай езілген» дегенін тыңдаушының сөзмер шешенінің икемді тілі арқылы берілген ұтымды да өткір ойға бату жай-күйін аңғару қиын емес. Немесе Төле бидің: «Қызыл тілін безеніп, шешен жігіт дауда ойнар», – дегенінің астарында ділмардың тыңдаушысын ойға, түсінікке жұмылдыру үрдісі жатыр деп есептейміз». әл-Фарабидің адамның бірте-бірте шешендік қасиетке жетуі оның жан-дүниесінің кемелденіп, рухани өсуіне себеп болады деген дәлелді ой айтады: «Пікірі дұрыс болатын адам әрдайым затты қарастырған сайын бұл заттың басқаша емес, тек сондай болуы тиіс екендігі жайында дұрыс пікір айтады. Риторика - әңгіме жүргізе білу қабілеті; оның көмегі арқасында қалауды немесе аулақ болуды керек қылатын жеке мүмкін заттар жөнінде (әңгімелесушіні) сендіру шеберлігі қалыптасады. Алайда мұндай қабілеті барлардың ішінде қайырымды адам бұл қабілетті игі істер үшін, пайымдағыштар игі істер үшін де, теріс істер үшін де, ал сұмдар пасықтық істер үшін пайдаланады» [2]. Сол сияқты риторика ғылымын, шешендік өнерді ниеті теріс, залым адамға үйретудің пайдасы жоқ. Таза өнерді ниеті дұрыс адамның үйренгені жөн дейді. Осы тұрғыдан әл-Фарабиден мың жыл кейін өмір сүрген Шәкәрім қажының ғылым туралы жазған өлеңіндегі мына бір жолдардың ғұламаның сөздерімен үндес келіп жатқанын байқау қиын емес: Шын залымға берме ғылым, Ол алар да оқ қылар, Қаруым дер, кісі атып жер, Ол ғылымды айла етер [3, 239]. Халқымызда «таза пікір, таза ой тек таза адамдардан шығады» деген даналық сөз бар. Ал, «таза адам» дегеніміз кім? Бұл – әр кездегі ойшылдардың армандап кеткен, сол арманның негізінде белгілі бір ақиқатқа жеткізетін ілім қалыптастырған идеяларының ұстыны. «Таза адам» түсінігі Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігінде» «жәуанмәртлік» ұғымымен сәйкес келеді. әл-Фараби ілімінде «толық адам» деген «интеллектінің» қалыптасуы болса, бұл ұстаным кейіннен Абайдың «кемел адам» идеясына ұштасты. Демек, қазақ даласындағы ой кешу үрдістерінен аңғаратынымыз, түркі-қыпшақ дәуірінен бері жалғасып келе жатқан даналар дәстүрінің мәні – адам баласын таза ақылға, таза ой ойлай алатын дәрежеге жеткізу. Ал, бұл ойдың темірқазығы – ең алдымен, шешен сөйлей білу, ақиқатты айқын, әрі шынайы тілмен түсіндіру, түйткілді мәселелерді өткір шешуге тырысу. әл-Фарабидің ғылыми танымы одан кейін өмір сүрген басқа да түркі ойшылдарына таныс болды дедік. Бұл сабақтастықты ғалым А. Егеубай поэтикалық пікірі арқылы былай көрсетеді: «әл-Фараби – ІХ-Х ғасырлардағы өркениеттің алып шыңы. Жүсіп Баласағұн – Х-ХІ ғасырдағы көркемдік-эстетикалық дүниенің жұлдызды биігі. Абай – ХІХ-ХХ ғасырлардағы қазақ халқының көркемдік таным дүниесінің асқар биігі, дәстүр егесі». Немесе: «Орхон-Енисей жырларын оқыңыз… Рухын сүйіңіз… Жүсіп Баласағұнды оқыңыз… Жадыңызға түйіңіз… Абайды оқыңыз… Күйігіне күйіңіз…» [7, 39] әл-Фараби дүниетанымының, оның ой-өзегінің кейінгілерге берілгені – жаңаның ескіден үйреніп, сол арқылы дамып, өркендеп отыратын жаратылыс заңы. әл-Фараби трактаттарындағы даналық түйіндерінің одан кейін өмір сүрген Жүсіп Баласағұнның «Құтты білігінде» жалғасын табуы кездейсоқ емес. Шешендік сөз кез-келген нақтылы бір ойды айта отырып, сөзді айтушыға да, оны тыңдаушыға да биік талап қойған. Сөйлеушіден айтар ойдың, тұтас сөздің түйінін шебер сөйлеу арқылы тыңдаушыны да, өз пікіріне ойыстыру, көркем тіл арқылы өз ойына иландыру, сендіру, мойындатуды талап етеді. Мысалы, Жүсіп Баласағұн: Біліп айтқан сөз білікті саналар, Біліксіз сөз басыңды жеп табалар. Көп сөйлеме, аз айт бірер түйінін, Бір сөзбен шеш тәмәм сөздің түйінін. Туған өлер, көрің қалар белгісіз, Сөзіңді ізгі сөйле, өлсең де өлгісіз. Қос нәрсені шалмас қарттық құрығы, Бірі ізгі сөз, бірі ізгі құлығы, [8, 170-180] – дейтін жолдарда әдеп пен шешендік тілдің диалектикалық сабақтастығын көрсетеді. Сөздің жинақталып, көркемдік тұтастырылып, әдептің ой қорытынды ретіндегі көріну формасы шешендік сөз өнері болатындығы туралы байлам жасайды. Олай болса, шешендік сөз өнерінің әдептік мазмұны Жүсіп Баласағұнның сөзімен айтқанда, «Біліп айтқан сөз білікті саналар» деген принципке келіп тоғысады. Сонымен бірге, шешендік сөз тыңдаушысына «Аталы сөзге арсыз ғана тоқтамайды» дейтін талап қояды. Тілдің оймен тығыз байланысты болатындығы, ойдан қуат алатындығы – түркі дүниетанымында Ислам діні келгеннен бері қалыптасып, орныққан түсінік. Ал, оймен байланысты болмай, өз бетінше басқа нәрсені айта салатын тілдің бәлесі көп болып, ол көп алдында адамның өзін ұятқа қалдырып, масқаралап отырады. «Басқа пәле тілден» деген де осы. Бұл шындық «Құтты білікте» жақсы ашылған: Сөздерінің бірі – қоқыс, бірі – қақ, Наданды жұрт теңер малға тілі жоқ! (Бос сөз шығар білімсіздің тілінен, Мал дер оны білімділер түңілген) [8]. Қазақ халқында жақсы таралған тәрбиелік сипаттағы хикаяларда, дастандарда тілге ие болып, сөзді жүйелі сөйлеуді (жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады), анық, әрі нұсқалы жеткізуді қатты ескертеді. Мына бір хикаядан да соны аңғаруға болады: «Бірде бір патша білімді, данышпан адамды алдырып: – Маған дүниедегі ең ащы және ең тәтті тағамды даярлап алып кел, – деп бұйырыпты. Сонда әлгі данышпан оған тілден пісіріліп, екі табаққа салынған тағамды алып келіп, алдына қойыпты. Патша таңғалып: – Сен неге маған тек тілден ғана пісірілген тамақты алып келдің деп сұрап, қайран қалыпты. Данышпан тұрып: – Енді өзіңіз де ойлаңызшы. Адам не тапса да тілінен табады ғой. Мәртебесін биіктетіп, жоғары беделге де ие қылатын тіл, дәрежесін төмендетіп, өзін масқаралайтын да тіл, - деп жауап қайырыпты». Бұл тәмсіл түріндегі хикаяға қарағанда, тілдің қадір-қасиетін сақтау ежелгі мұраларда дәріптелгені көрінеді. «Құтты білікте» терең ойсыз айта салатын надандарды сынап, олардың тілді қалай қорлайтынын әрі қарай былай деп баяндайды: Желбуаз сөз – қара құлық айғағы, Ойсыз басқа түсер қаңғып қайдағы. (Қара құлқы – текке лағып сөйлеген, Қара басты сондай лақпа сөз жеген…) Көпірме сөз басқа пәле төндірер, Есті сөзден, құрығанда ел жөн білер. Надан тойса сөзге өгіздей жайылар, Семіріп құр сөзден күйіс қайырар [8]. Кез-келген бет алды айтыла салған сөздің зияны, оның бәлесі басқа он есе ауыр болып оралатынын айтқан уәзірдің кеңесі орынды, әрі тауып айтылған. Жоғарыда наданның сөзді қалай қолданатыны, оның тілді бағып ұстаудың пайдасын білмейтіндігі жақсы теңеулермен, салыстырулармен келтірілген. Басында надан адамды жұрттың «мал» деп атап, одан жиіркенетіні оның айуаннан да төмендігін көрсететін белгі болса, ал сол наданның сөзді адамның асыл қасиеті деп білмей, орынсыз қолданатыны бұл түсінікті нақтылай түседі. Ақылды адамдар болса, сөзді аз сөйлеп, көп ойланғанды жақсы көреді. Олар жаратылысқа қарап, оған ойланып, терең пікір қылып, сонымен өздерінің жандарына қуат алуға құштар. Міне, бұл топтағы адамдар – сөздің қадірін әбден түсінгендер, ойдың тұңғиығына еркін бойлағандар. Баласағұнның айтпақ, дәріптемек болғаны себебі, мақсаты осы. Нәпсінің азғыруына ермей, рухын өсіруге күш салғандықтан, олар жалған, бос, лепірме сөздерді сөйлегеннен гөрі пайдалы іс істеуге, мағыналы әрекет жасауға құштар: Ақылды адам тәнді арытып, ой бағар, Жан семіртер, ой семіртер, ой бағар. Тән семіртер нәр ауыздан сіңеді, Жан семіртер сөз құлақтан кіреді [8]. Адамның жүгінетіні бойындағы екі болмыс (жан мен тән) қай кезде өсіп, қай кезде әлсіреуі Ислам қағидаларына сәйкес мына жағдайларда болады: Нәпсінің, яғни тәннің өсуі ол соның қалауларын көптеп берсе, тамақты молынан ішіп-жеп, осындай дағдымен өмір сүрсе. Ал, бұл жағдайда адамның бойын салғырттық билеп, «көрсем, білсем» деген құштарлық азайып, ол өзінің жанын әлсіретіп алады. Тек қана жан құмарына беріліп, соның қалауын орындау, осы бойынша іздену, білу, үйрену пенденің рухын өсіріп, жан қуатын арттырады. Жүсіп Баласағұнның жанды семіртер азықты тауып айтылған жақсы сөзбен байланыстырып отырғаны тегін емес. Өйткені, сөздің құдіреті тек құлақпен естіп, соны қабылдау емес, оны жүрекпен түйсініп, терең ұғу. Тіл мен нәпсі, тия алған бұл екеуін, Қолына алар қазынаның жетеуін. Ерік керек тіл, құлқынды тежейтін, Білік керек тіл, құлқынды теңейтін [8]. Жоғарыдағы Айтолдының сөзі тілдің пайдасы дүниенің барлық байлығын игеруге себеп болатындығын көрсеткен. Демек, жер-жаһанды жақсылыққа бөлеп, оны гүлдендіретін адамдар болса, ал адамдардың өздерінің дамуы қызыл тіліне қатысты болса керек. Ал, сол қызыл тілді керек кезінде жұмсап, қажетсіз кезінде тежеп ұстап тұру үшін екі нәрсенің керектігі айқын болды: оның біреуі – ерік, екіншісі – білік. Яғни, қай жерде сөйлеп, қай жерде сөз қозғамаудың жайын біліп тұратын – осы екі нәрсе. Жақсы мінез, ізгі ниет, адамшылық – бақытты ғұмырдың кепілі. Ел болмақтың алды парасатты ер болудан басталады. Бірлігі берік қуатты ел болу да осындай кісілік қасиеттерден туындамақ. Мақсатты басты идеялар – осы. Кітаптың сексен бес тарауының әрқайсысы бір-бір мәнді, мағыналы тақырыпқа арналған да, сол тақырып аясы, ақынның көзқарасы ұтымды тіл, бедерлі оймен нақышталған. Адам баласының қадір-қасиеті біліммен, ақылмен екендігі айтылатын алтыншы тарауда: Ақылды ұғар, білімділер біледі, Түгел болар білімді есті тілегі! – деп қайырады. Білімсіздік, надандық кесел – дерт. Дертіңді емде, көзің ашылсын дейді. Ал, жетінші тарауда тұтастай тіл өнерінің қасиет-сипаты мен пайда-зияны айтылады: Ақыл, білім тілмәші – тіл, тіл – кепіл, Жадыратар ерді шырын тіл деп біл! Тіл қадірлі етер, ерге бақ қонар, Қор қылар тіл, кететұғын бас болар. Тіл – арыстан, есік баққан ашулы, Үй иесі сақтан, жұтар басыңды! [8] Алдыңғы тарауда ақыл, білім мәні сөз болса, енді сол ақыл мен білімнің тілмәші тіл хақында небір зерлі ой кестесін төгеді. Бірде қазіргі қазақ халық әдебиетіндегі мақал-мәтел, қанатты сөздерге етене жақын, құлаққа жылы тиетін ұшқыр тіркестермен жаныңды баураса, бірде тіл туралы тосын да, тапқыр ой ұшқындарымен тәнті етеді, Тілімнен көп жапа шектім, есебім: Бас кесілмей үшін, тілді кесемін! Сөзіңді бақ, басың кесіп алмасын, Тіліңді бақ, тісің сынып қалмасын! – дейді ғұлама. Көп сөйлеуден артық пайда көрмедім, Және сөйлеп, және ештеңе өнбеді! Көп сөйлесең, «Езбесің!» - деп жек көрер, Сөйлемесең, «Мылқау екен!» - деп сөгер. Олай болса, тең ортасы керегің, «Тілге ұстамды болсаң, өсер беделің!», «Тіліңді бақ басың аман болады, Сөзді қысқа айт, жасың ұзақ болады!»[9, 86] – дейді» Біліп сөйле, сөзіңде сөл, өң болсын, Сөзің түпсіз қараңғыға көз болсын! – дейді дана ақылы. Сол асыл сөзді, толғамды тілді ұлына өсиет етіп, атадан балаға мирасқа тапсырады. Күллі сөзді жисаң да, ақылды асырмас, Керек сөзді сөйлер кісі, жасырмас. Сөзді ұлыма арнадым мен, ер-батыр, Ұлым, тыңда, менде алтын-кен жатыр. Саған арнап сөз сөйледім, ей, ұлым, Қасиетімді қабыл алғын, құлыным! Күміс, алтын қалса менен сендерге, Оларды сен бұл сөзіме теңгерме! Күмісті іске тұтсаң, бітіп қалады, Сөзімді іске тұтсаң, күміс табады… «Осы шағын үзінділерден-ақ, ойшыл ақынның, сол кезеңдегі оқымысты хакімдердің орта ғасырлардың өзінде тіл өнеріне қаншалықты мән бергендігін аңдауға болар. Шығарма ел басыларына, хан құзырына ақыл-кеңес ретінде жазылғанын, мемлекет түзеуге аса қажетті мәселелердің жеке-жеке талданғанын ескерсек, тіл, білім, рухани дүние хақындағы ақын толғамдарының әлеуметтік мағынасы барынша жарқырай көрінеді. Парасат, білім, тіл, сана жайында ғұлама айқымды дастанның әр тұсында-ақ оралып соғып, әлсін-әлсін тиянақтап, пысықтай түседі. Соның бәрінде тілдің қасиетін, білімнің қадірін әмәнда асқақтата, жарық дүниедегі асылдың асылына балап толғайды» [10, 101]. әл-Фараби мен Жүсіп Баласағұн шығармашылығының сабақтастығы, рухани мұралар үндестігі халық арасында үлкен бір елдік мүддені ойлайтын топтың би-шешендердің қалыптасуына негіз болды. Сондықтан аталған қос дананың қалдырған ілімдерінің қазақ үшін қадір-қасиеті қаншалықты жоғары болатындығы түсінікті. Шешендік сөз өнерінің бастауын қос дананың ой-тұжырымдарынан қарастыруымыз қазақ даласындағы даналар ақылы мен рухани түсініктердің қыр-сырын ашып, зерттеп-зерделеуімізге әкелмек.

Әдебиеттер:

1. Адамбаев Б. Халық даналығы. – А., 1971. 2. әл-Фараби мен Ибн-Сина философиясы. – А.: Жазушы, 2005. 3. Шәкәрім. Иманым. –Алматы: Арыс, 2000. 4. Раев Д.С. Қазақ шешендік сөз өнерінің әлеуметтік, философиялық негіздері. –А., 2003. 5. әл-Фараби. Китаб әл-Хуруф. – Бейрут, 1969. 6. әл-Фараби. Әлеуметтік-этикалық трактаттар. – А.: Ғылым, 1975. 7. Жүсіп Хас Хажыб Баласағұн. Құтты білік./ Көне түрік тілінен аударған, алғы сөзін жазған А.Егеубай. – А.: Өлке, 2006. 8. Жүсіп Баласағұн. Құтты білік. – А., 1986. 9. Егеубай А. Кісілік кітабы. – Алматы, 1995. 10. Егеубай А. Құлабыз. – Алматы, 2000.

ТӨЛІМБЕТ Б. саясаттанушы