Философия / ФИЛОСОФИЯ / Грек философиясы туралы материалдар / грек

Ал көне грек дәуіріндегі адамдардың, жоғарыда айтылғандай, әлі де еркіндікке, бостандыққа, әсіресе. енбек ту­дырған негізгі байлықтарды барынша игеруге қолы жеткеь жоқ еді. Мүның озі алғашқы қауымдық қогамнан күлдык деуірге өту кезеңінде де сақталып қалды. Егер алғашқь! кауымдық қоғамдағы адамдардың, әсіресе, жеке адамныи қызметіндегі, іс-өрекетіндегі бостандыты мен еркіндігі жалпы рулық, абстрактылы күштің ыкдалында болып келсе, одаіі кейінгі дөуірде де бүл жағдай толык өзгере қойған жоқ Әрине, күлдьтқ қоғамнан бастап адамдардың еңбегіне, олар-дың озара қарым-қатынасына үлкен өзгеріс енді. Бірақ, бүл қоғамда да жеке адамның еркіндігі мен бостандыгынг түбегейлі озгеріс ене қойған жоқ. Сондықтан болар қүлдык қоғамда аңыз бен эпостарға, мифтерге деген ерекше қүрмеі пайда болды. Оларды қайтадан өндеу, қалпына келтіру ке-ңінен өріс алды. Эпостар мен мифтердегі адамиан тыс түрған күштер: күдай, тағдыр, жазмыш, тағы басқаларының рөлі толық сакталды деуге болады. Мүның өзі нені көрсетедГ? Бүл жалпы адамдардың еңбегінің мөні толық айқындалма-ғанын, өсіресе, дене еңбегінің ролі тым төмеидеп кеткенін бейнелейді. Әрине, қүлдық дәуірде ой еңбегіне еркінді»; берілді, Бірақ, мұндай еркіндік пен бостандық көне заман адамдарының озін айнала қоршаған табиғат пен қоғамнын мәнін түсінуіне жол ашпады. Ендеше, миф, мифологиялық көзқарас адамдар үшін дүниетанудың бірден бір құралы болып қала алмады. Сол себептен бүл мифологиялык сана, козкарас бірте-бірте қогам-ның дамуына байланысты кейін ысырыла бастады.

Коне грек дөуіріндегі козқарастың миф пен мифология­лык санамен байланысты болғанын тарихи жағынан занды деп қарап, оны түсінуге болады делік. Ал енді қазіргі батыс-тық философия мен шетелдердегі керкем шығармалар са-ласындағы пайда болған мифтік сана, мифологаялық козқа-растарды қалай түсінеміз деген сүрақтьщ туут.і мүмкін. Ше-тел ойшыддарын былай қойып, кеңес дәуірі жазушылары М.Булгаковтың (" Мастер жөне Маргарита"), Шыңғыс Айт-матовтың ("Жан пида" ), тағы басқаларьшың шығармала-рында кең өріс алған мифологиялық санага жол болсын?

Бүл мөселе тегі біздің заманымыздың озіндік ерекшелі-гіне байланысты. Барлықадамдардың тағдыры (ергедегі грек мифологиясындағьщай) қазір қыл үстінде түр цеуте, болады. Келешекке оптимистік түрде қараудан горі коп адамдардың жупегінле йлі яе атом соғысы. лтаиежүзілік жаппай апат, экологиялық бақытсыздық, рухани жағынан азғындау, тағы басқадатолып жаткан қауіп-катерлер сакталып қалған. Одан қүтылудың жолын іздеу, оларды болдырмауға әрекеттену, сондай-ақ, тағдырдан, жазмыштан шошына қоркумен бірге оларды түсінуге, үғынуға үмтылу әрекеттерінің батыс фило-софиясыыан, медениетінен, коркем әдебиетінен бізге кдрай ауысуы занды процесс. Өйткені, социализм орнаттық, адам-дарға теңдік пен бақыт туын әкелдік деген даурықпалардың астында не түрлі адам айтқысыз зүлымдықтар мен жеке кісілердің ауыр да қайғылы өмірі болғанын казір біліп отыр-мыз. Сондықтан кейбір адамдар осы ауыр таадыр мен жаз-мышган ат тонын ала кашты. Кейбір ойшыл-жазушылар жеке адамның басынан кешкен ауыр тағдыры мен азабын төп-тіштей зерттеп, соның өзін түсінуге, үғынуға үмтылды. Осы-дан келіп көне замандағы аңыз ертегілерді, мифтік үғым-дарды қайта жандаңдыру үлкен өріс алды. Мүндай үмты-лыста қүдай мен дінді кайта орнатып, оларды аңсаушылык та, адам баласы дәрменсіз, ешбір келешегі жоқ пенде деп торығушылық та, адамның рухани дүниесін қайта жаңар-тып, өзгертуге үмтылушылықтакездеседі. Сондықтан, казіргі кездегі мифтік сана мен мифологиялық көзқарастың кайта бел алып келе жатқанынан шошынып, оларды айыптауға болмайды. Керісінше, осылардың барлығы алдымен біздің өміріміздің қиын-қыстау кезендерінен пайда больш отырғандығын түсінуіміз керек.

Көне грек мифологиясының өркендей ілгері дамығаны-на қайта оралсақ, бүл көзкдрас қоғамдық-экономикалық, өлеуметгік және саяси даму процесінде үлкен өзгерістерге үшырады. Келе-келе мифология, мифтік санаадам баласы-ның күнделікті өмір кажетіне керекті карапайым Іяімдердің пайда болуына океліп соқі'ы. Әйткені, бүл қарапайым ілім-дерсіз қоғам және оның практикасы ілгері баспаған болар еді. Ендеше, мифологиялық көзкарас дүниені тануға, оны шамасы келгенше өзгертуге де жол ашты деп айтуға өбден болады.

Мифология арқылы жинақталған білімдер бірте-бірте адамдардьщ дүниетанымының қүралына айнала бастады. Олардың өмірлік тәжірибесімен, адамдардың қызметімен тығыз байланысты болғаны, бірті-бірте жинақталып, бір жүйеге айналуына мүмкіидік берді. Өткен дәуір білімдерінің маңызы, осылардан келіп шыккан адамдардың практикасы, қызметі кене греетерге даналықіъщ бейнесі, символы ре-тінде корінді. Бүл даналықгы білу, түсіну кажет еді. Сон-дықтан даналықгы сүю занды процеске айиалды. Дцамдар ілім мен білім арқылы даналықгы ашады. Соған ұмтылады. Сөйтіп, негізгі мәселе —даналықгы сұю (гректілінде "сүю" — фило, "дана" — софия деген мағынаны береді), яғни философия келіп шықш. Кене грек дәуіріндегі бүкіл ілімдер мен білімдердің жиынтығы, жүйесі осы- философия болды.

Екінші жағынан, мифология оз заманының өндіріс каты-настарының жетіле алмағандығынан таным процесіңдегі қиыңдықтарды тудырды. Ол қиыңдыктар адамдардың дүни-етанымында көптеген кдйшылыктарды тудырды. Бүл қай-шылықгар адамдардың өз өмірінен тыс жаткан дүниені та-нимын деп әрекеттенуінің сәтсіздікке тап болғанын айқын көрсетті.

Сейтіп, ой мен дене еңбегінің осы кезенде бірте-бірте бөлуін, адамдардың өздері түсінбеген нәрсені, құбылысты, процесті сырттан танылған күш аркылы үғынуға өрекеттен-генін кореміз. Мүндай үшну адамға бағынбайтын аса бір зор күш — құдай бар деген түжырымдарға әкедді Осылайша даму нроцесіндегі кайшылық мифологиясынан шыкқан діни көзқарастардьщ өзіндік ерекшелігі бар еді. Көне грек дәуірінен әлдеқайда бүрын шығыс елдерінде пайда болған діндермен салыстырғанда, Грекиядағы діни үғымдар қоғам-дық сананың негізгі бір формасына айналып, бедедді рөл атқарып, негізгі орынға ие бола алды. Көне грек дәуіріндегі адамдар қүдайларды,. әсіресе, Зевс бастаған күдайлар тобын мойындағанымен, оларға деген ерекше табынушылық бол-мады, күдайлар жоніндегі идеологиялық түжырымдамалар дажоқгыңқасы еді. Совдай-ақ, көне фек дөуіріндегі адам­дар ресми түрде діни үйымдар күрып, мекемелер ашпады. Сондықган ол дәуірде діни өдет-ғұрыптар сакталып, олар­ды қатал түрде орындау әдетке айналмады. Әрине, грек мифологиясындағы күдайларға деген күрмет ете зор болды. Бірақ, бүл қүдайлар мифтік, аңыз күйінде болып, олар әлі де белгілі бір діннің тірегіне айнала алмады. Дін белгілі бір қоғамдық сананың формасы болмағандықтан, көне грек дәуіріндегі храмдар мен мифтік күдайлар адамдардан, олар-дың қызметінен, өмірінен бөлініп кеткен жоқ. Керісінше, олар адамдардыц күнделікті ісіне, қызметіне араласьш жүрді. Соидыктан көне грек дәуіріидегі қудайлар адамдардың қызметімен тығыз байланысты болды. Осығаи сәйкес көне грек мифіндегі күдайлардың аткаратын қызметтері де көп. Айталық, от, су, жер, соғыс, әсемдік, даналық, тагы баска да қызметтерін аткаратын қүдайлар болды. Мүньщ өзі діни күжагтар және дін туралы кітаптардың жазылмағандығын айқын көрсетті.

Бірте-бірте еңбектің бөлінуіне және әлеуметтік бөл-шектенудің орын алуына байланысты алғашқы қауымдык қоғамның саяси-әлеуметтік ішкі. қурылымына үлкен өзгеріс енді. Бүл рулық қүрылыстың двурені еткенін, оның еңбек белінісініқ нәтижесінде әлеуметтік жіктелуге қарай қадам басканын айқындай тұсті.

Алғашқы қауымдық қоғамдағы адамдардың козкарасы — мифология барлық еңбек еткен жандардың практикалык қызметі арқылы табиғатты тану мен оны өзгертуге тікелей эсер етті. Ал жаңа, күл иеленушілік қоғам болса» табиғат-тық болмыспен қоғамның кейбір мүшелерінің — кұлдардық еңбек қызметі арқылы тікелей емес, жанама байланыс жа-сады. Алғашкы қауымдық қогамдағы әрбір мұше, әрбір адам (ол ру мен тайпаға сіңіп кетсе де) әлеуметгік адамдық жи-ынтықтың барлық жақтарына ие болып, оның әрбір іс-әрекеті мифологияда кеңінен бейнеленді. Ал қүл — ол не-гізгі ендіргіш күш болса да, өлеуметтік функциялардың кейбір бөлігіне ғана, яғни заттық дене саласының жиынты-ғына ғана ие. Сондықган оның әлеуметтік қүндылығы, оның денелік мүмкіндіктерінде — денсаулығьшда, күш-қуатында, ягаи таш баска да кдсиеттері арқылы ғапа бағаланды. Қүлды коне грек доуірінде, әсіресе, Аристотельдід шығармасында "сөйлейтін күрал күші" ретінде карайды. Кейін келе Рим күқында "күл" деген уғьшды айкындау үшін "зат" деген терминді пайдаланды.

Қорытынды

Көне дәуірде құлға адам деп карамаған. Ол кезде негізгі өндіргіш күнді осылай бағалау адамдардьң ой- санасына, көзқарасына әсер етпей қойған жоқ. Осыдан келіп құлдык дәуірде " дене тұлғалылығы" белгілі өмір салтының мәнін беретін, ертедегі адамдардың өмір қызметінің барлық саласыны негізгі көрінісі ретінде орын алды. Әрине, бұдан көне заманның адамдары осы " денелікке ғана" сәйкес, тепе-тең бағаланды екен деген теріс үғымтумаса керек. Өйткені, көне грек дәуіріндегі адамдардың сырткы түлғасымен бірге олардың сезімдері, үміт-тілегі, рухани қасиеттері, алдына қой­ған мақсаттары да болды. Бірақ, бұл адамдардың өмір салты мен барлық қызмет салалары осы "денелікке" бағытталды, олар заттың " бейнесі мен үксастығына" сәйкес келеді. Бұган делел ретінде көне грек дәуіріндегі ерекше дамыған архи­тектура мен скульптура салаларын айтуға болады. Мүнда адамның көркем бейнесі мен заттың әсемдігі бірінші орын-да тұрады, олар негізгі және шешуші маңыз атқарады.

Философия бірте-бірте ілім ретіңде пайда болып, мифологияны ғана жеңіп қоймаған, ол дүниетанымның негізі, барлық білімдердің жүйесі, әлемді теориялық ой елегінен өткізетін құрал ретінде қалыптасты. Сондықтан да ол әлемнің, дүниенің біртүтастығын және оның негізгі тұтқасын іздеді. Көне грек философтары бұл негізгі біртұтастықты материалдық, заттық деп санады.

Осыдан келіп грек жеріндегі алғашқы философия материалистік негізде, дүниенің материалды екендігін айқын дәлелдеген ілім ретіңде пайда болды деген пікірлер оріс ал-ған.

Ал шындығында мәселе материализм бірінші пайда болған, идеализмнің кейін шыкқаны туралы болып отырған жоқ. Ол кезде материализм, идеализм деген үш кеңінен өpic алмаған. Мұндай екі бағытты бейнелейтін үғымды біздер философиялық ойлардың қарама-карсылыгын айыра білу үшін пайдаланып келдік.

Әдебиеттер тізімі:

1. Қ.Ш. Мұхамеджан. Философия. Семинар сабақтарға және өзіндік жұмысқа әдістемелік нұсқау. Алматы АЭЖБИ 2007

2. Философия науки: учебное пособие А.И Липкна — Москва: Эксмо 2007—608c

3. Философия : Жоғарғы оқу орынарындары студенттеріне арналған оқулық// құрастырған Т. Ғабитов аударған Б. Сатершинов –Алматы: Қаржы-Қаражат , 20002—352 бет .

4. Философиялық сөздік. --/ Редокл:Р.Н. Нұрғалиев, Ғ.Ғ. Ақмамбетов ж.б. –Алматы, 1996-480б.

5. Поппер К. Логика и рост научного знания. Москва—1981—468стр

6. Байсенов Қ.Ш. Философия тарихы: Оқулық.-Шымкнет, 2005—452б.

13