Платон материяның бұл тұрінен физикалық материя тұрін ажыратып қарастырады. Физикалық материя антикалық козқа- растарда қалыптасқан торт тұпнегіз — от, жер, су, ауа тұрінде омір сұреді, Сезімдік заттар —■ заттандьфылған идеялар мен материяның туындылары. ■
Материалдық денелер озгермелі: уақытша дұниеге келіп, мәңгі жоғалып жатады. Заттар иеялармен ұш тұрлі байланыста болады. Біріншіден, заттар озінің идеяларына ұмтылады, сол
идеяларға ұксатуға тырысады. Екіншіден, әрбір затта ңдеяның бөлшектері бар, сондықтан заттар өз идеялары сияқты болады. Бұл пікірді былай деп тұсіндіруге болатын сияқты. Егер затгар оз щдеяларьшан басқа болса, онда олардан болек және жоғары сатыда тұрған, заттар мен идеяларды біріктіретін, тағы бір идея болуы керек. Мысалы, адам идеясы мен адамнан басқа, осы екеуін біріктіріп қамтитын ұшінші адам идеясы болуы керек. Ұшіншіден, сезімдік әлемдегі заттар оң идеяларымен бірігіп кетеді. Себібі заттар идеялардың колеңкесі, олардың бейнеленуі, ал идеялар заттардьщ алғашқы тұрлері, пішіндері. Өзінің осы ілійін тұсіндіру ұшін Платон «ұңгір» туральг аллегориясьш келтіреді: адамньщ өмірі ұңгірде омір сұретін адамдардың қор- шаған ортаны танып-білуімен өте ұқсас. Ұңгірдегі адам затар- дың өзін емес, тек олардың көлеңкесін ғана коріп таниды және оларды табиғаттың шьш құбылысы екен деп есептеп, ұңгірден сыртқа шыққанда шынайы құбылыстарды көріп, оларды шын моніндегі заттар ретінде мойындамайды, осы пікірдің қате екендігін тұсіндіріп айтқан адамды жынды сынап, олтіруге дейін барады.
Платонның ілімі бойынша идея мен материядан басқа ұшінші бастама — өлемдік рух, немесе космос рухы шығармашылық кұштің, қозғалыстың, тіршіліктің, жанның, сананың және та- ным процесінің қайнар көзі ретінде идеялар әлемі імен заттар олемін қосып, байланыстырады, ол заттарды идеяға ұқсауға, ал идеяларды затгарда болуьша кондіреді. Осы екі өлемді біріктіріп, байланыстыру ұшін космостьщ рухтың озі қарама-қайшылық- та болуы керек. Шьшьшда да, ол қарама-қарсы ұш боліктен тұра- ды: бірінші — озіне-озі тең болік (идеялар әлемі), екіншісі — озгермелі болік (материя) және ұшіншісі — сол екеуінің қосын- дысынан тұратын болік (сезімдік заттар өлемі). Космосқа рух беретін — демиург. Ол космостың мәңгі бастамасы, себебі және жұйеге келтіруші. Әлемдердің пайда болу себебі —демиургтің жігері. Олай болса космос — демиург жігерінің материя арқы- лы заттандырылуы және сол әлемнің тірі организмдерге айна- луы. Космостың тіршілік иелерінікі сияқты ақылы мен жаны бар.
Космостық денелер материядан (от, жер, ауа, су) тұрады. Бұл тұпнегіздер әр тұрлі пішінді болғандықтан, өзара байланы- са келіп, коп тұрлі денелер құрайды жөне жоғарыда айтқандай озіне-озі тең болікпен (идеялар әлемі) озгермелі бөлікті (мате- рия) қосып космос рухын дұниеге келтіреді. Космос рухы, не- месе өлемдік рух екі тұрлі (ішкі және сьхртқы) қозғалысты ту-
дырады. Сыртқы қозғалыспен — кұн, ай планеталар қозғалады. Бұл әлемдік рухтың бірінші қызметі.
Космос рухының екінші қызметі — танып-білу. Ол өзіне-өзі тең бөлігінің біріккен бөлігі арқылы заттар әлемін танып біледі.
Ал адамдардың денесі торт тұпнегіздің қоеылуынан жарал- ғандықтан, өлгеннен кейін олар космосқа қайтып оралады. Дененің басты міндеті — жан орналасатын қорған болу ғана, сондықтан ол жанға тоуелді, оның құлы. Жан тіршіліктің (өмірдің) идеясы ретінде мәңгі. Дене өлгеннен кейін ыдырап космосқа кері қайгса, жан аспанға он мың жылдан кейін (әлемдік бір жыл) ғана оралады. Жанның озі әр тұрлі болады. Бір тұрі — философия арқылы тазарып денесіз омір сұретін жандар болса (бұл жандар қатарынан ұш рет философтардың денесіне енуі мұмкін), екіншісі — өз өмірін қиянатсыз, бірақ философ- тардан бір саты төмен омір сұрген адамдардың жандары және ұшіншісі — кұнаџар адамдардың жаны.
Демиург жаратқан жандар аспанда болған кезінде идеялар олемін көріп, танып-біледі, бірақ жерге тұсіп, адамдардың денесіне орналасқанда корген-білгеннің бөрін ұмытып қалады. Осыдан келіп, Платон таным процесі — ол жанның ұмытып қалған идеялар әлемін еске тұсіруі деп қорытыңды жасайды. Материалдық денелер идеялардың бейнесі болғандықтан, жан оларды көргенде ұмытып қалған идеялар әлемі туралы білгенін есіне тұсіреді. Жанның осы жолмен алған білімі нағыз ақиқатқа жатады. Аспан өлемінің гармониясын зерттейтін ғалымдар арқ- ылы алған білім ақиқатқа жақын, себебі олар идеялар өлемі туралы тікелей білім бермесе де, соған жақындатады. Ал сезімдік денелер туралы кұнделікті тожірибе арқылы алған білім шын- дыққа жанаспайды, себебі ол болмыс (идеялар әлемі) туралы білім емес, олардың колеңкесі туралы алынған білім. Осьщан келіп, Платон сезімдік танымның ақиқатты тану жолында еш- қандай маңызы жоқ деген пікір айтады, себебі тұйсіктер арқы- лы алған деректер заттардың озіндегі құбылыстар туралы білім емес, тек адамдардың пікірінде ғана қалыптасқан ұғымдар. Ал заттардың козге корінбейтін шын мөнін (идеясын) тек ақыл- ойдың (жанның) кұші арқылы білуге болады. Сондықтан, шын ақиқатты тұсіндіріп білу ұшін, ол заттар олемінен аластаты- лып, жанның идеялар әлемінде көрінгендерін есіне тұеіруге мұмкіндік алуы керек. Бұл жолда оған эрос көмектеседі, себебі ол адамдарды шығармашылыққа жетелейтін құдіретті кұш.
Идеяны, эросты басшылыққа алған, омір, онегелілік идея- сын (игілік, қайырымдылық) жұзеге асырады. Ол тек рухани
махаббат (Пяатонша махаббат дегеніміз осы) негізінде ғана мұмкін.
Игілік (қайырымдылық) дегеніміз жанньщ реттілігі мен гар- мониясы. Платонның тұеінігінше, даньшіпандық, естелік және одеттілік сьшды игіліктер адамдардың бәріне бірдей дарымай- ды. Осы игіліктердің даруына қарай қоғамдағы әлеуметтік топ- тарды ұпг топқа бөлуге болады. Олар: игіліктердің төрт тұрі дарыған философтар, сондықтан олар мемлекетті басқарулары керек; данышпандьщтан басқа қалған ұш игілік дарыған әскербасылар, т.б. Ал игіліктің соңғы екеуі ғана дарығандар — қолонершілер, шаруалар, -саудагерлер, т.б. Осы аталған әлеуметтік топтардың әрқайсысы мемлекетке пайдалы жоне өте қажет. Соңдықтан, мемлекет оз тарапынан азаматтарьін игілік рухыңда қалыптастыруға, тәрбиелеуге жағдай жасауы керек. Идеалдьг мемлекетте жоғарыда аталған ұш өлеуметтік топ бір- бірімен жарасып, өрқайсысы өз ісімен айналысады да, мемле- кетте қайырымдылық (игілік) орнайды. Озінің идеалды мемле- кет идеясын жұзеге асыруға (Дионасияда, қазіргі Сицилияда) тырысқан Платонның іс-әрекеті сәтсіз аяқталды.
Платон мәдениет тарихында өшпес із қалдырған ұлы ойшыл. Оның коптеген ой-пікірлері кейінгі ұрпақ — философтарға ұлкен ықпалын тигізіп, кұні бұгінге дейін өміршендігін корсетіп келеді.
Ежелгі Греция философиясының биік шыңдарьшьщ бірі ұлы ғұлама Аристотель (б.д.д. 384—322 жж.) болды. Ол философия- ның оз алдына басқа ғьілымдардың мәселелерін философия тұрғысынан қараған алғашқы ойшыл-философ. Аристотель Франция жағалауындағы Стигир қаласында дұниеге келді. 17 жасында Платоннан дәріс алған, ал-41 жасында Ұлы Алек- сандрдың (Македонский) тәрбиешісі болған, Ол Афиньща ли- кей, немесе перипатетиктер (қьщырып жұріп сұхбаттасу) мектебі деп аталатын оқу орынын ашты. Аристотель сол кездегі ғылым- дардьщ барльщ саласыңда ат еалысып, коптеген еңбектер жа- зып қалдьфған: «Категориялар», «Аналитика»; (I—II томдар), «Тоника», «Физика», «Метафизика», «Этикалық трақтаттар», «Саясат», «Риторика», «Поэтика», т.б.
Аристотель білімінің тарау аумағын карастыра келіп, екі тұрлі философияның бар екендігін айтады.. «Екінші философия» — физиканың пөні материя мен ұздіксіз қозғалыста жөне озгерісте болатын сезімдік заттар болса, «бірінші филосо- фия» — метафизиканың қарастыратын мәселелері — табиғи құбылыстардан тыс жатқан, өзгермейтін, мөңгі, қозғалмайтын
мөнділік. Оны танып-білу табиғатты танып білуден кұндырак, сондықтан философия физйканың алдында тұрады да, «бірінші философия» деп аталынады.
«Бірінші философияға» бір жақты қарасақ, дұниенің алғаш- қы бастамасы құдайға байланысты мөселелерді қарастыратьш болғандықтан теология деп аталуы керек сияқты. Бірақ құдай- дың өзі алғашқы бастамалардың бірі болғандықтан жөне фило- софия монділіктердің алғашқы бастамаларын ғана қараетыр- май, оның себептерін де зерттегендіктен, ол теологиядан әлде- қайда ауқымдырақ және тереңірек.
Өзінің ілімін Аристотель мойділікті болмыс деп қарастыр.у- дан бастайды да, оны сол болмыстың озіне тон категориялары арқылы тұсіндіруге тырысады. Осы тұрғыдан мөн категорйясы мәнділікті тұсінудің кілті. Ол өзіне дейінгі ойшылдарға ұқсап мәңді материалдық зат (ат, жер, су, ауа,<атом) ретінде де, идея ретінде де қарастырмайды, оны озіне тән әр тұрлі көрініетеріне байланысты тануға болады дейді. Меннің көріністері: 1) тұпнегіз, субстракт; 2) болмыстың мөні; 3) болмыстың. мөнімен тұпнегізден тұратындар; 4) жалпыға бірдей әмбебап жалпылық; 5) жалпылық жөне 6) ерекшелік.
Мөннің бұл аталған көріністерінің ішінде біреуі ғана — «бол- мыстың мәні» — мөнділік болады, ал қалғандары мәнділік бола алмайды. «Болмыстың мәні», тұр (форма), «алғашқы мән» синоним ұғымдар. Аристотельдің пікірінше, форма — кез кел- ген жалпы бастама емес, жәй жалпылық кана, осы тұрғыдан алғанда, ол жалқылар мен жалпылар арасындағы ерекшеліктердің арқасында омір сұрді. Форма сапа да, сан да, заттар арасындағы қатынастар да емес, ол заттардың мәніу он- сыз заттар омір сұре алмайды. Сезімдік заттар колемінде, оның мәні ретінде форма (тұр) заттардан бөлек өмір. сұрмейді. Қан- шама ерекшеленген (топталған) заттар болса, соншама форма бар. Формалардың сатысымен. котеріле отырып, форманың ең жоғары тұрі — материядан тыс омір сұретін — алғашқы қозғау- шы кұшке Дейін жетеміз.. Ондай форманы ешқім дұниеге өкелмейді/, ол мөңгі. Формамен қатар алғашқы бастамалардың қатарына «хюлэ» — матсрия да жатады. Материяның екі тұрі бар. Бірінші — тұрсіз, бейтарап, екіншісі — затгарды магериал- дандырған нәрсе. Материяның бірінші тұрі мәңгі, бірақ өміршең емес, себебі, өздігінен ештеңе тудыра алмайды. Анакисмандр- дың апейроны сияқты белсенді де емес, қозғалыста да болмай- ды. Ал, «екінші материя» озіне «бірінші материяны» қабылдай- ды да заттарды жасайтын материал (шикізат) ретінде формамен
қосылып, сезімдік денелерді дұниеге әкеледі. Материя мәңгі болғанмен де, болмыс пен бейболмыстың ортасында екі ұшты болып тұргандықтан, заттардың уақытшалығының, озгермелілігінің қайнар көзі болып табылады. Материя мен форманы алғанда басты рөл формаға беріледі, себебі шын на- қтылық. заттардың нақтылығы емес, форманьщ нақтылығы. Әлемде больш жатқан құбылыстардың барлығы мақсатгылыққа (теология) байланысты өзгеріп, дамңды. Олай болса, мақсатты- лық та алғашқы бастаманың бірі. Аристотельде мақсатгылық Пла- тон айтқандай жалпы игілік атауы емес, керісінше, нақты игілік, ол — нақты мұмкіндікті жұзеге асыру және оны тамамдау.
Тортінші алғашқы бастама — қозғалыс. Мән мен форма қоз- ғалғанда ол әрекетшілдік қасиетке ие болып, заттар қозғалы- сының алғы шарты болады. Алайда орекетшіліктің өзі сыртқы кұшке төуелді, оны қозғалысқа тұсіретін — алғашқы қозғаушы кұш. Форма да, мақсаттылық та, қозғалыс та осы алғашқы қоз- ғаушы кұшке төн. Бірақ ол материядан құр алақан, себебі ма- терия тәуелсіз омір сұреді. Материядан заттардың пайда болу мұмкіндігі ғана болса, форма алғашқы қозғаушы кұш ретін- де — нағыз шындық.
Аристотель қозғалысты әр тұрлі категориялармен байланы- стырып қарастырады. Мысалы, қозғалыс сапаға байланысты — сапалық озгеріс, санға байланысты ұлғаю, кему; байланысты — бір орнынан екінші орынға қозғалту, т.б. Аристотельде кеңістік деген категория жоқ, оны «орын» категориясы алмастырады. Кеңістік (бос кеңістік болмайды) денелер орналасқан орындар- дан тұрады. «Орын» қозғалыстағы денелермен тығыз байланыс- ты, бірақ олармен бірге қозғалмайды.
Уақыт та қозғалыспен тығыз байланысты. Бірақ оның қоз- ғалыстан айырмашылығы бір қалыпты болмайды, ол бірде тез қозғалса, бірде жай қозғалады. Сондықтан, — дейді Арието- тель уақыт қозғалыстың молшері. Ал уақыт оздігінен ештеңе туғызбайды, жоймайцы да, бірақ барлық заттар, құбылыстар бір уақытта пайда болып, жойылып жатады.
Аристотельдің пікірінше, табиғи денелердің тіршілік жасау мұмкіндіктері бар (жасанды денелерде ондай мұмкіндік бол- майды). Осы мұмкіндік энтелихия (жан) арқылы жұзеге асыры- лады. Жанның ұш тұрі болады: 1) осімдіктер жаны — жанның алғашқы жөне жалпы мұмкіндігі. Бұл жанның басты қызметі — озін-озі ұдайы ондіру және қоректену; 2) жануарлар жаны — олар затгардьщ сырт пішінін тұйсіктері арқылы қабылдай ала- ды; 3) адамдар жаны — осімдіктер мен жануарлар жандарьша
төн қасиеттерге қоса, ақыл-ойдың арқасьщца жалпылықты та- нып біле алады. Бірақ жалпыны тұсіну ұшін, алдымен жалқы- ны танып білу керек. Себебі, біздің сезім мұшелерімізге жалқы затгар елемі осер етеді де, біз оларды танымның ор тұрлі саты- лары арқылы танып-біле аламыз. Сезімдік танымның бірінші сатысында адамдар жануарлар сияқты, сезімдік тұйсіктерімізге өсер ететін заттар туралы алғашқы мағлұматтар аламыз, екінші сатысында — тәжірибелік (эмпейриа) танымда сезімдік тұйсіктеріміздің қайталанған құбылыстарды есте сақтап қалуы арқасында оларды таньш-білуімізге мұмкіңцік туады. Ұшінші сатысында. V- «өнер» (өңгіме коркемонер туралы емес), практи- каға неғізделген танымның ерекше сатысы — адамдар жеке зат- тарды танып қана қоймайды (тәжірибедегідей), одан горі тереңірек тұсіп, кейбір заттарға тән ортақ қасиеттер мен себептерін танып біледі.
Ал, заттардың себептерін, болмыстың монін, әсіресе алғаш- қы бастамаларды және алғашқы қозғаушы күшті түсініп- білу — ол ақыл-ойдың қызметі. Ондай танып-білу тек филосо- фияға ғана тән. Аристотельдің пікірінше, адамдар «қоғамдық жануарлар». Отбасының, қоғамның табиғи дамуының арқасында мемлекет пайда болады. Мемлекеттің табиғаттан айырмашы- лығы, онда көптеген әлеуметтік қатыныстардың өріс алғанды- ғы. Мемлекет басшысы, қалыптасқан қоғамдық жағайларға сейкес адамдарды басқаруы тиіс. Әсіресе, жастарды тәрбиелеу мөселесі басты мақсат болу керек.
Аристотельдің философиясының әсерін эллиндік-римдік, ортағасырлық, жаңа замандық және қазіргі философиялық көзқарастардан байқаймыз