Антикалық философиясы
Сократқа дейінгі философия
Біздің дөуірімізге дейінгі VII—VI гғ. Эллада полистерінде (қала-мемлекет) қолөнер, сауда, ақшалай-заттьщ қатынастар жоғары қарқында дамьш, осы себептердің негізінде өзіндік талап-мұдделері ерекшеленген әлеуметтік топтар пайда болды. Евпатридтердің билігінің орнына мемлекеттің тирандық, кейінірек келе, құлдық демократия тұрлері дұниеге келді. Аза- маттардың қоғам сатысында алатын орны шығу тегіне байла- нысты болмай, олардың мұліктік жағдайларымен байланысты- рылды. Осы себептер ой еңбегі мен дене еңбегінің болінуіне, осының негізінде таза зиялылар қауымьшың пайда болуына, әр тұрлі әлеуметтік топтардың талап-мұдделеріне сай саяси- әлеуметтік, философиялық көзқарастардың қоғамдық сана ретінде қальштасуына өкеліп соқтырды.
Сонымен қатар, антика философиясының қалыптасуына крит-миркен, гомерлік Греңия кезеңіндегі әдеби-діни-мифоло- гияльщ көзқарастар және кұнделікті өмір тұрғысынан тұжырымдалған данышпандық ой-пікірлер (жеті данышпан кезеңі) негізінде дамыған грек мәдениетінің сол кездегі көне шығыс мәдениетінің озық ұлгілерін өз бойьша сіңіру (мысалы, сол кездегі афро-азия елдерінде жақсы дамыған математика негізіңде грек ғұламалары дедуктивтік тәсілді дамытты) арқасында қалыптасқан әлемнің субстанционалдық негізін іздеген, раңионалдаған көзқарастар зор әсер етті. Демек, антикалық дүниетанымдық көзқарас өз кезеңіндегі ғылыми жетістіктерге сұйене, өзінің логикалық, категориялық аппараттарын жетілдіре отырып; фи- лософияның көзқарастық және раңионалдық жұйелік жақта- рын тығыз байланыстыра қарастырып, кейінірек оның класси- калық деңгейге дейін көтерілуіне мұмкіндік туғызды.
Б.д.д. VII—V ғғ. антикалық рухани даму мифологиялық, діни көзқарастан ғылыми, философиялық көзқарасқа қарай бағытталды. Бұл кезеңді антикалық философия тарихында Сократқа дейінгі, ал б.д.д. V—III ғғ. ойшылдарды мәнділіктің генетикалық бастамасын, тұпнегізін жалпы дұниетанымдық козқарастың негізі етіп алып, оны өзінің категориялық аппараты тұрғысынан түсіндіріп, философиялық ойлауды биік деңгейге көтеруіне байланысты кезенді Сократган кейінгі немесе клас- сикалық кезең деп екіге бөледі.
Сократқа дейінгі дұниеге келген алғашқы философиялық мектеп Кіші Азияда шыққан Милет мектебі болды. Оның негізін қалаушы Милет қаласыңда өмір сұрген, жеті данышпанның қатарына жататын солардың ішінде ең сыйлысы Фалес болды (шамамен б.д.д. 625—547 жж.). Ол «Бастама туралы», «Кұн туралы», «Кұн мен тұннің теңесуі туралы», «Теңіз астрологиясы» деген еңбектер жазған, бірақ олар біздің заманымызға жетпеген.
Аристотель озінің «Метафизика» деген еңбегінде заттардың генетикалық бастамасын іздеген, олардың сол бастамадан қалай пайда болғанын және содан қалай қайтып келетінін, басқаша айтқанда, денелердің езгеруіне қарамастан, жалпы табиғатың жойылмайтындығын мәселе етіп көтергендердің ішіндегі біріншісі Фалес болды деп көрсетеді.
Фалестің ілімінше, барлық денелердің генетикалық бастамасы — су. Бұл жерде су — мухит (нун), абзулардың (апсулар- дың) философиялық жиынтықталған ұғымы. Фалес, бір жағы- нан, барлық денелер суда қалқып жұреді десе, екінші жағьшан, ол жай су емес, ол «ақыл-ой», осы тұрғыдан ол құдай тектес дейді. Ол әлемдегі барлық заттардың өмір сұруінің алғы шар- ты-мыс. Кұн және басқа әлемдік денелер судың буымен қоректенеді. Әлем.құдайға толы, құдайлар әлемде болып жатқан құбылыстардың, іс-әрекеттің негізіі кұші, сонымен қатар, сол денелердің өзіндік қозғалыетарының қайнар көзі ретінде — солардың жаны. Мысалы, магнитхің жаны бар, себебі, ол өзіне темірді тарта алады.
Фалес таным процесінде танып-білу бір бастамадан басталып, соньщ төңірігінде ой қозғалуы керектігіне баса көңіл аударады.
Фалестін; философиялық көзқарасы тұрпайы, балаң болға- иымен. табкғат құбылыстарын, олардың пайда болу, даму заң- дыльіқтарын табиғи тұрғыдан танып-білуге ұмтылған алғашқы талпыныс болды. Оның ілімі озінен кейінгі талай.ғұламаларға сара жол сияқты бастама больш, философиялық ой-пікірдің одан әрі қарай дамуына ұлкен ұлес қосты.
Фалестің ілімін әрі қарай оның шокірті және жольш қуушы Анаксимандр (шамамен б.д.д. 611—545 жж.) жалғастырды. Негізгі еңбектері: «Табиғат туралы» (бұл еңбектің кейбір фрагменттері сақталған), «Жер картасы», «Ғлобус» (бұл еңбек- тер сақталмаған). Анаксимандр барлық денелердің бастама- сын сол денелердің тұпнегізі (субстанция) сатысына дейін көтерді. Бастаманы ол заттардың тұпнегізі — апейронмен теңестірді. Олай болса, апейрон бастама да, тұпнегіз де. Симпликийдің айтуынша, анаксимандрдың апейроны генети- калық бастама ретінде де, тұпнегіз ретінде де таусьшмайтын шексіз және төрт дұлей кұштің (жер, су, ауа, от) бір-бірімен араласып, ауысу процесінің негізі. Бірақ апейрон кеңістікте шексіз емес, сол торт дұлей кұштің негізі ретінде шёксіз, көмескі және мәңгі. Ол епі уақытта қартаймайды, өлмейді және, жойылмайды. Ол мөңгі белсенділікте және қозғалыста бола- ды. Ол өзінің осы қасиетінің арқасында өзіне қарама-қарсы құбылыстар — ылғал мен құрғақтық, салқындық пен жылы- лық шығарады. Олар екі-екіден қосылып, жер (құрғақтық пен салқындық), су (ылғалдық пен салқындық), ауа (ылғалдық пен жылылык)і от (құрғақтық пен жылылық) тұзейді. Осы төртеуі арақатынасқа тұсіп, олардың ортасында ең ауыр жер орналасады да, қалғандары оны сумен, ауамен, жарықпен (от) қоршайды. Аспан отының әсерімен судың біраз бөлігі булана- ды да, мұхиттардан жер көріне бастайды, сейтіп, құрльгқтар пайда болады. Демек, апейрон космостың генетикалық баста- масы ретінде ондағы денелерді дұниеге әкеледі. Аспан әлемі соғыс арбасы дөңгелегінің шеңбері сияқты ұш сақинадан (шы- ғыршық) тұрады. Бұл сақиналар көзге көрінбейді. Төменгі са- қинаньщ көптеген тесіктері бар, сол тесіктер арқылы аспаңдағы оттар көрініп тұрады. Ортадағы сақинада бір ғана тесік бар — ол ай. Жоғары сақинада да бір тесік бар, ол — кұн. Тесіктер тольхқ, немесе аздап бітелулері мұмкін, онда кұн мен ай тұтылады. Сақиналар жерді айналып жұреді, олармен қоса тесіктер де қозғалыста болады. Анаксимандр осылай жұлдыз- дардың, кұннің, айдың қозғалыстарын тұсіндіреді.
Анаксимандр ілімінше, тіршілік теңіз бен құрлықтың шека- расы айда, аспан отының әсерімен пайДа болды. Алғашқы тірі жәндіктер теңізде омір сұрді, кейің олардың кейбіреулері өздерінің қабыршықтарьш тастап, құрлыққа шығып тіршілік етті, сөйтіп, жануарлар пайда болды. Ал адам теңіз жануарларының бір тұрінің ішінде өсіп, орбіп, ер жеткеннен (есейген- нен) кейін құрлыққа шығып, өмір сүрді.
Анаксимандр ілімі аңғалдығына қарамастан, онда табиғат- тың даму зандылықтарын табиғаттың өз логикасымен тұсіндіру бар. Яғни, табиғаттану диалектикасының алғашқы қадамдары көрініс береді.
Анаксимандр ілімін әрі қарай оның шәкірті Анаксимен (б.д.д. V—I ғғ. ортасы) жалғастырды. Негізғі еңбегі — «Табиғат тура- лы». Анаксимен барлық денелердің негізі ауа деп тұсіндірді. Ауа — шексіз (апейрон). Сөйтіп, Анаксимандрдың апейроны тұпнегізден ауаның қасиетіне айналды. Ауа ұнемі қозғалыста болады да, бірде қоюланып, бірде сұйылып, алуан тұрлі заттар мен құбылыстарды тұзеді. Ауа сұйылғанда алдымен отқа, содан кейін эфирге айналса, қоюланғанда — желге, бұлтқа, суға, жерге және тасқа айналады. Ауаның сұйылуы жылылыққа байланысты да, қоюлануы салқынға байланысты.
Анаксименнің ілімінше,' жер және басқа аспан дёнелері ауада қалқып жұреді. Жер қозғалмайды, ал басқа денелер ауаның әсерінен ылғи да қозғалыста болады. Күн де — жер, бірақ өзінің жылдам қозғалуының себебінен ыстық шоққа айналған.
Ауа тек қана денелердің бастамасы емес, сонымен бірғе жан- ның да бастамасы. Ал жан болса, ол — бізді біріктіретін баста- ма. Анаксимен құдайларды да ауадан пайда болды деген пікір айтады. Басқаша айтқанда, құдайлар ауаны жаратқан жоқ, керісінше, ауа құдайларды жаратты. Олай болса, құдайлар материалдық тұпнегіздің модификациясы ғана.
Қорыта айтқанда, Милет мектебінің өкілдері Фалес, Анаксимандр, Анаксимен барлық заттардың, денелердің генетика- лық бастамасын, тұпнегізін құдайлардың құдіретінен іздемейді, олардың өзіндік ішкі мазмұнынан іздейді. Генетикалық баста- маның, тұпнегіздің табиғаты, бір жағынан, зат тәріздес болса, екінші жағынан, ақъш-ойдан да қашық емес, сондықтан ол құдайлармен пара-пар құбылыс.
Милет мектебінде қалыптасқан философиялық дәстүрді ілгері дамытқан Эфес қаласынан шыққан саяси қайраткер, ғұлама ойшыл Гераклит (шамамен б.д.д. 544—483 жж.) болды. Оны ілімдегі терең ойлары ұшін «тұңғиық» деп атаған. Негізгі еңбегі: «Табиғат туралы». Бұл еңбектің бізге жеткеңі 130-дай ғана фрагмент.
Гераклит заттардың тұпнегіздік генетикалық бастамасын от деп есептеген. От мәңгі және құдай тектес. Әлемді құдай да, адам да жаратқан жоқ, ол өз заңдылығымен бірде лапылдап жанып, бірде еөніп тұратын, әр уақытта болған, бар және бо- латын тірі от. Оттан ғарыштың пайда болуын Гераклит оттың жетіспеушілігінен болатын төмен қарай жол деее, оттың'мол- дығынан ғарыштың кері отқа айналуын, озінің тұпнегізіне қай- тып келуін жоғарыға қарай жоқ деп атаған. Сөйтіп, төмен-жоғары қарай мәңгі қозғалыстың нәтижесінде жалқыдан бар- льгқ заттар, керісінше, заттардан жалқы жаратылады. Әлемнің өзгеру тәртібі мен өлшемі, оның объективті заңы — логосқа байланысты. Логостың өзі от сияқты. Бірақ сезім ұшін — от сияқты болып корінсе, ақыл-ой ұшін — ол логос, объективті заңдылық. Логос тек қана ғарышқа ғана тән заңдылық емес, ол адам жанына да тән. Адамның жанына тән логос ылғалдың булануынан пайда болады, ал, керісінше, жан өлгенде, ол суға айналады. Жан тек ылғалды ғана емес, сонымен бірге, құрғақ та болуы мұмкін. Жан қарама-қарсы екі құбылыстан — ылғалды және құрғақ жаннан тұрады. Ылғалдылық жаман жан- дарға тән. Мысалы, ылғалды жан маскұнемдерде, науқастар- да, кұнделікті ләззат іздеген адамдарда кездеседі. Ал құрғақ жан — данышпан, ақылды адамдарда кездеседі. Жанның құрғақтығы оның логосы. Мұндай логос ғарышты билейтін объективтік логос сияқты шексіз, терең келеді. Жанньщ шегіне жетемін деп талпынсақ, жан логостың тереңдігі соншама — оған жете алмайсың.
Қарама-қарсы құбылыстар тек жан логикасына ғана төн емес, ол жалпы ғарыштық құбылыс. Мысалы, теңіз суы балықтар ұшін таза болса, адамдар ұшін — арам, сондықтан балықтар сумен қоректеніп өмір сұрее, адам оны ішкенде, ауруға шалды- ғады. Сол сияқты, ең әдемі деген маймыл адаммен салыстыр- ғанда ұсқынсыз болып корінеді. Гераклиттің «Салқын жылы- нады, ыстық салқындайды», немесе «Денсаулықтың қадірін ауырғанда білерсің» деген пікірлері, жоғарыда көрсетілгендей, заттардың қарама-қарсылықта және ұздіксіз өзгерісте болъпт тұратындығын көрсетеді. Осыдан келіп, ол «Барлық денелер өзен сияқты ағып жатады, ал бір озенге екі рет түсуге болмайды» деген қорытьшды жасайды.
Гераклиттің пікірінше, қарама-қайшыльщтар тепе-тең жағдайда болады, бірақ ол тепе-теңдік қарама-қарсылықтардың кұресі арқылы бұзылады да, дұниеге жаңа заттардың пайда бо- луына мұмкіндік туады. Қарама-қарсылықтардың кұресі — әлемде өзгерістердің болуының негізгі заңдылығы. Кұрес — жалпыға бірдей, барлығы кұреетің жоне қажеттіліктің арқасында пайда болады.
Осындай қарама-қарсылықтардың кұресін Гераклит ұндестік ретінде қарастырады. Бірақ мұндай ұндестік көрінбейді, айқын емес, онысымен де ол оте кұшті және әлемдегі барльгқ дене- лерге тән. Осындай ұндестікте жамандық, ұсқынсыздық сияқ- ты келеңсіз құбылыстар тұрақсыз келеді де, жақсылық, коркемдік сияқты абсолютті құбылыстармен араласьш, жойы- лып кетеді. Бірақ бұларды көру мұмкін емес, оларды кору тек құдайларға твн. Сондықтан да, адамдардың мынау — әділеттілік, мьхнау — әділетсіздік, мынау — жаман, мынау — жақсы деп жатқандардың бәрі құдай ұшін өділетті, жақсы, көркем.
Осыдан келіп, Гераклит адамдар логоспен кұнде кездесіп жатса да, оны танып біле алмайды деген қорытындыға келеді. Оның себептері әртұлі. Бір жағынан, табиғаттың өзі сырын көп аша бермейді, екіншіден, адамдардың көпшілігі әбден тойын- ған, сондықтан олар табиғат сырын тұсінуге талпынбайды. Оған қоса, осы көпшіліктің талап-мұдцесін қорғаштаған халық ақын- дары да, ұстаздар да (Гомер, Гесиод, т.б.) табиғат сырын тұсінуғе мұмкіндік бермейді, себебі, олардың жырлары, ілімдері логос- ты тұсінуге бағытталмаған. Ұшіншіден, көп білгендік те логос- ты тұсінетіндей ақылға ақыл қоспайды. Данышпандықтың белгісі — дұниенің бірлігін мойындап, логосты танып-білуге кедергі құбылыстардан өзін алшақ ұстап, сол дұниенің даму заңдылықтарына бағьшуы.
Гераклит адамдар табиғатынан бір-бірімен тең десе де, шын мөнінде олардың тең еместігін мойындайды. Олардың теңсіздігі — талғам-мүдделерінің әр түрлілігінің салдары. Көп адамдар логос заңымен емес, өз түсінігімен өмір сүреді. Ондай адамдар өз ынтызарлығының билігінде болады. Бірақ олар бір нәрсені тұсінбейді. Мысалы, олардың барлық тілектері орындалса да, олардың жағдайлары соншалықты жақсармас еді. Жалпы, адам мемлекеттік құрылымның да, табиғаттың да негізін қалайтын
логос заңына мойынсұну арқаеында өз жанын тьшыштыққа бөлеп, айқындайды, сойтіп бақытқа кенеледі.
Гераклиттің ілімі ежелгі грек, әсіресе, стоиктер философия- сьша ұлкен әсер етті, еолардЫң арқасьшда бұкіл батысқа тара- ды. Гегель, Лассаль, Ниңше сияқты ғұламалардьщ еңбектерінде Гераклиттің көптеген идеялары одан әрі дамытыдып, жалгас- тырылды. Гераклиттің іліміне марксистер де көп коңіл бөлді.
Пифагор (б.д.д. 580—500 жж.) біздің дәуірімізге дейінгі V— I ге. аяғында философиялық ілімдер Кіші Азиядан «Ұлы Элла- даға» ауыса бастады. Осы кезеңде Оңтұстік Италия мен Сици- лияда «пифагоршылар мектебі» деп аталған одақ құрылып, онда қоғамдық өмірді діни-өдептілік тұрғыдан реформалау қажеттігі туралы ілім кең өріс алады. Пифагоршылар қоғамда анархия- ның етек алуына қарсы больш, құдайдың айтуымен жасалған мемлекеттік зандарды сақтау керектігін уағыздады. Пифагор- шыларда бірауыздық болмағасын, «ата жольш» қуушылар мен мемлекеттік билікке барлық халық қатьісуы керек деген ағымдардың арасында тартыстар болғаны белгілі.
Пифагор Самос аралында туып-өскенімен, кейінірек, өр тұрлі жағдайларға байланысты Египетте, Вавилоңда (жреңтерден дәріс алған), Ұндістанда болып, ең соңында «Ұлы Элладаның» Критон қаласында омір кешкен.
Пифагор және пифагоршылар туралы Аристотель: «Олар метематикамен шын мөнінде шұғылданған алғашқы ойшыл- дар» деген-тін. Пифагор тек қана математикамен айналысып қоймай, оның негізгі қағидаларын — сандарды — жалпы олемдік қағидаға айналдырған және сол сандардың ара қатынастарын, олардың арасындағы пропорцияны — әлемдік ұйлесімділіктің бейнесі деген көзқарасты озінің философиялық ілімінің өзегі етіп қабылдаған. Оның пікірінше, сандар – барлық заттардың, ғарьпптың негізі. Пифагордың ғарыштың бастамасы, негізі деп отырған сандары жай күнделікті өмірде қолданып жүрғен сандар емес, олар — ғарыштың реттілігін, ұйлесімділігін керсететін сандар. Бұл ұйлесімділікті біз аспан денелерінің бір сазды ды- бысты беліілі бір интервалда шығаруынан білеміз. Бірақ ол ды- быстар ұздіксіз шығып тұрғандықтан жөне олар бізге тұрақты әсер еткендіктен, біз оны қабылдай алмаймыз. Әр планета жерді айнала жұріп, езедеріне төн дыбыс шығарады. Мысалы, айдың дыбысы биік, ал сатурнның дыбысы — ете төмен, осы екі дыбыс қосылғанда ұйлесімді мелодия пайда болады. Сандар тек денелерге ғана тән бастама емес, олар әдептілікке де, рухани құбылыстарға да, жанға да тән. Жан дегеніміз сандардың үйлесімділігі. Жан мәңгі өмір сүреді. Ол адам өлгеннен кейін жануарларға, өсімдіктерге ауысуы мұмкін. Бұл жерде біз пифа- горға ежелгі ұңдістандағы ведалық ілімі есер еткенін байқай- мыз. Ежелгі ұндістандағы философиялық көзқарастардағы сияқты өмірдің негізгі мақсагы, дейді Пифагор, — жанды тазар- ту. Оған — құмарлықты жеңу, жастардың ұлкендерді бұлжытпай тыңдауы, достық пен жолдастықты деріптеу сияқты әдептілік қағидаларын сақтай отырып жетуге болады.
Пифагоршылар Гераклит сияқты ғарьші қарама-қайшылыққа толы дей отырып, олардың 10 жұбын атап көрсетті. Олар: шектілік жөне щексіздік, тақ жене жұп, жалқы жене жалпы, оң және теріс, еркек пен әйел, тыныштық пен қозғалыс, тұзу мен қисық, жарық пен тұнек, жақсы мен жаман, квадрат пен көпқыр- лылық. Осылардың ішіндегі ең маңыздысы — шектілік пен шексіздік. Шекті нерселерді танып-білуге болса, шексіздікті танып-білу мұмкін емес. Шекті денелер геометрия арқылы бізге мелім болса, шексіздік — танымның мұмкіндік шеңберінен тыс, сондықтан оны тек ойша шамалауға болады.
Қорыта айтқанда, Пифагор философтардың ішінде бірінші болып өз ілімінде сан категориясын жан-жақты қарастырған жене өз ілімін хальщ арасында ұгіттеп таратқан (ішфагоршы- лар одағы) ғұлама. Оның ілімдері кейінірек Платон филосо- фиясының қальштасуына ұлкең есер етті.
Элеаттар мектебі. Негізгі екілдері: Ксенофан, Парменид, Зе- нон. Элеаттар ілімі ежелгі грек философиясыньщ дамуындағы жаңа қадам болды. Егер Милет мектебінің өкілдері тұпне- гіз — физикалық дене, ал пифагоршылар — сан десе, элеаттар- да тұпнегіз щ болмыс. Элеаттар ілімінің негізгі қағидалары мы- наған саяды. Тұйсінген денелердің барлығын нақтылық деп қабылдауға болмайды, керісінше, олардың берінде өздерін ақыл- ой арқылы негіздеуге болатьш мұмкіндіктері болуы шарт, себебі, тек қана тұсіндіруге болатын заттар ғана нақтылы омір сұреді. Қарама-қайшы пікірлерге сыймайтындар жоқ. Олай болса, нақ- ты шындық пен тұсіндіре білудің арасындағы қарама-қайшы- лық — біз қолданып жұрген ұғымдар деңғейлерінің жеткіліксіздігінің салдары. Бұл пікір ешқандай талқылауды керек етпейді.
Элеат мектебінің негізін калаушы жене көрнекті өкілі — Колофон полисінен шыққан Ксенофан (шамамен б.д.д. 576— 487 жж.) болды. Оның пікірінше, барлық заггардың негізі — жер. Жер өзінің тамырларымен шексіздікке кетеді. Тіршіліктің шығуына жермен қоса судьщ да маңызы зор. Жанның өзі де жер мен судан жаралған. Ал судан бұлттар пайда болады да, бұлтгардан аспан денелері жаралады. Мысалы, ай — бір жерге шоғырланған бұлт болса, кұн — су буының жануының салда- рынан шоққа айналған аспан денесі.
Егер Милет мектебінің окілдері космостың генетикалық ба- стамасын, әрі тұпнегізін физикалық қасиетгері бар ауа, су, от апейрон десе, Ксенофан олардан әрірек кетіп, жер — космос- тың тұпнегізі ретінде біртұтастық деп тұжырымдайды. Ол тұпнегіздің шекті не шексіз екендігін, материалды немесе иде- адды екендігін айқьшдамайды. Біртұтастық ретінде ол құдай- мен пара-пар. Құдай — барлық нәрселер, бірақ бұл барлық нәрселер көп тұрлілікті көрсетпейді, ең жоғары біртұтастықты көрсетеді. Оның тұпнегізі — ақыл-ой. Құдай адамдарды жарат- пайды, керісінше, адамдар оз бейнесіне қарап, құдайды жаратады. Егер жылқылар адамдар сияқты сурет сала білсе жене өнердің тұрлерін тудыра алатын болса, онда олар құдайларды өздері сияқты жылқы ретінде суретгер еді. Ксенофанның құдайы — таза ақыл-ой, ол материалды емес. Оның барлық күші — данышпандылығында. Ол гректердің бұрынғы құдайларындай бір орнынан екінші орынға қозғалып, дұниені кезіп жүрмейді, керісінше, ылғи да тыныштықта болады, қозғалмайды. Ол өлемді тек ақыл-оймен ғана басқарады, ешқандай да дене кұшін жұмсамайды.
Бірақ, — дейді Ксенофан, — құдайдың, жалпыға ортақ таби- ғаггың нақты шындық екенін еш уақытта ешкім көрген де емес, білген де емес. Ал егер осы ақиқатты танып-білу жольшда кімде- кім дұрыс бағыт алған болса, ол бәрібір ондай ақиқатты білмес еді. Себебі, құдайдың жалпыға ортақ табиғаттың өмір сұруі дегеніміз, олардың бар сияқты болып көрінуі ғана.
Тұйсіктер берген ақпараттар шындыққа жатпайды. Ақыл-ойдың өзі де кейде бізді алдайды. Ал ақиқат ақыл-ойдың қорытындысы емес, кездейсоқтықтьщ жемісі. Осыдан келіп, Ксенофан дүниені танып-білу мүмкіндігін емес, таньш-білу мұмкіндііі туралы білімнің болуын жоққа шығарды.
Ксенофанның жалқы құдай туралы ілімін әрі қарай дамы- тып, оны біртұтас болмыс ұғымына дейін көтерген ойшыл — Парменид (шамамен б.д.д. 540—480 жж.) болды. Оның негізгі шығармалары: «Табиғат туралы», «Ахиллес» (бізғе дейін жетпе- ғен). Парменидтің қарастырған мәселелері — болмыс пен бей- болмыстың ара қатынастары мен болмыстьщ ақыл-ойға қатынасы. Бұл екі мәселенің екеуін де тек ақыл-ой арқылы шешуге болады. Ақиқатқа тез жету ұшін ақыл-ой коптеген тор мен тосқауылдарға тап болуы мұмкін. Бірінші кұтіп тұрған тосқауыл — бейболмыстың бар екенін мойындау, ал мойындаған- нан кейін, ол қажетті тұрде бар болып шығады. Екіншісі бір мезғілде болмыс пен бейболмысты бір-бірімен тепе-тең жөне тең емес деп жорамалдау. Бұл екі тоеқауылдың екеуі де бізді ақиқатқа жеткізбейді. Себебі, бір баста бірін-бірі жоққа шыға- ратын екі тезнс болуы мұмкін емес. Сондықтан, не болмыс пен бейболмысты тепе-тең деп, немесе олар тең емес деп жо- рамалдау керек. Ал бейболмыстың озін бар деп санау да қай- шылыққа әкеліп соқтырады, себебі бейболмыс дегеніміздің өзі — болмыс. Бұл жерде Парменид кейінірек Аристотель ашқан ойжау қабілегіиін ең басты заңы қарама-қайшылық заңын ашуға жақын қалды.
Парменидтің пікірінше, болмыс пен бейболмыс тең емес, басқаша айтқанда, болмыс — нақты өмір сұреді де, бейболмыс деген жоқ нәрсе. Осы пікірін Парменид дәлелдеуге тырысады. Айта кететін бір жайт — Парменидке дейін философтар өз тезистерін дөлелдеуден гөрі, метафорамен немесе ұқсастық төсілін қолдану арқылы (салыстыру арқылы) негіздеуге тыры- сатын, ал Парменид бірінші болып оз тезисінің дұрыстығын дөлелдеуге көбірек көңіл бөлді.
Парменидтің ойынша, бейболмыстың болуы мұмкін емес, себебі, оны таньш-білуге және оны сөзбен жеткізуге болмайды. Басқаша айтқанда, нақты өмір сұрмейтін нәрсені (бейболмыс- ты) тұсінуге де, ойлауға да болмайды. Енді бұл дәлелдің озін дәлелдеу қажет. Осьщан келіп, Парменид болмыс пен ойлау- дың арақатынасын қарастырады. Оның пікірінше, болмыс пен ойлау процесс ретінде де, олардың жемісі ретінде де тепе-тең. Бұл: тезисті, заттар мен ойлауды оз алдына жеке өмір сұретін құбылыстар екенін мойындай отырып, ой — заггалынған (яғни, материалданған — ойдың бір затты ойлауға бағытталуы) кезде ғана ой болады деп тұсінуге, ал зат — тек ойланылған кезде ғана зат болады деп тұсінуге болатын сияқты. Осыдан келіп, Парменид: егер бейболмыс нақты бар деген ой бар болатьш болса, онда осы ойда ойланылатын бейболмыстың бар болғандығы, бірақ ол бейболмыс кұйінде емес, болмыс кұйінде өмір сұргендіктен осыған дейін бейболмыс туралы ойланған ойы- мыздың бәрі болмыс туралы ой болып шығады.
Бейболмыс болмағандықтан, болмыс жалқы, біртұтас және қозғалмайды. Болмыстың өткен кезеңі де, болашағы да жоқ, ол өзгермейді. Сойтіп, Парменид болмысты қалыптасудан, жал- қыны — көп тұрліліктен бөліп алып, нағыз ақиқат дегеніміз осы дейді. Әлемнің физикалық қасиеттеріне тоқтала келіп, ол от (жарық) пеи жердің (тұңғиық, қараңғы) ара қатынасын қара- стырады. Афродита космостың орталығьшда тұрады да, әлемді сол жерден басқарады. Мысалы, ол жандардьщ қозғалысьш рет- теп, бірде оларды корінетін әлемней көрінбейтін әлемге жіберсе, енді керісінше жібереді. Бұл жерде көрінетін жөне корінбейтін әлемді болмыс және бейболмыспен салыстыруға болмайды, себебі бұл екеуі де әлемнің бөлшектері ғана. Эросты алсақ, ол қарама-қареылықтарды біріктіріп, бір-бірімен байланыстырады (мысалы, жарьғқ пен қараңғы тұнекті, жер мен отты, еркек пен өйелді, т.б.).
Парменидтің ілімін әрі қарай жалғастырушы, оның шәкірті, элеаттар мектебінің көрнекті окілі — Зеннон (шамамен б.д.д. 490—430 жж.) болды. Негізғі еңбектері: «Философтарға қарсы», «Табиғат туралы». Бұл еңбектері тодьш, сақталмаған, бізғе тек фрагмент кұйінде ғана жеткен. Зенон Парменидтің болмысың дәлелдеуге тырысады. Егер Парменид өз дәлелін болмыстан аяқтаса, Зенон, керісінше, оз дәлелін козге корінетін, ақиқатқа жатпайтын әлемнен бастап, болмыс әлемін қарастырумен аяқтайды. Онын пікірінше, физикалық өлем қарама-қарсылыққа толы, сол себепті ол ақиқатқа жатпайды, ол нағыз біздің тұйсінуімізден тыс жатқан әлем, ол — болмыс.
Бомыстың жалқылығын жөне біртұтастығын Зенон озінің атышулы тәсілі «эпихейрема» арқылы дөлелдемек болады. Бұл төсілдің мәні — тікелей дәлелдеу тәсілінің орнына кері бұрма- лап дәлелдеудің негізінде қарсыластарының пікірін абсурд- тық жағдайға әкелу арқылы, оған өзінің бұрынғы айтқан пікіріне шексіз коп заттар омір сұретін болса, онда олар шын- дығында қанша болса, тура сонша болуы керек (аз да емес, коп те емес), Ал. енді олар қанша болса, сонша заттар бар болса, онда шексіз коп заттар омір сұрсе, оида болмыс та сан жағынан шексіз.
Екінші эпихейремада былай делінеді: егер болмыс шексіз коП болса, онда ол ұлкенді-кішілі болып бөлінулері.керек. Ұлкен болғанда соншальіқты шексіз ұлкен, ал кіші болғанда, сонша- лықты молшерсіз кіші болуы мұмкін. Ал егер шексіз коп заттар болінбейтін болса, онда олардың молшерлері жоқ болғандығы. Себебі, ол заттар шексіз кіші. Ал егер олар болінбейтін болса, онда олар таусылмайтын бөліктерден тұрады да, шексіз ұлкен болады.
Дүниеде бар нәрсенің молшері болады, ал молшерлі нәрсенің денесі болады. Егер болшектері жоқ нәрселер — оте мөнсіз құбылыс болса, онда сол болшектенбейтін және өте монсіз құбылыс — Парменид айтқан біртұтас, жалқы болмыс, — деп дәлелдейді Зенон.
Болмыстың қозғалмайтындығын Зенон өзінің «дихотомия» (ортасынан қақ бөлу), «Ахиллес жоне тасбақа», «жебе», «ста- дион» деғен апорияларына (шешілмейтін, лажсыз жағдайдар) сұйеніп, дәлелдемек болады.
«Дихотомия» деген апориясыньщ мазмұны мынадай. Қоз- ғалыс бастала алмайды, себебі қозғалыстағы зат жолыньщ аяғы- на жеткенге дейін, сол жолдың жартысын өтуі керек, бірақ сойтіп шексіз кете береді. Басқаша айтқанда, бір нұктеден екінші -нұктеге жету ұшін саны шексіз нұктелерден өтуі ке- рек, ол мұмкін емес. Бұл апорияның мағынасы мынада: шексіз кішкентай кескінділер нольге ұмтылады, бірақ өшпейді, оған жете алмайды.
Екінші апорияда желаяқ Ахиллес жайбасар тасбақаға жете алмайды,, себебі Ахиллес тасбақа қозғалыс бастаған нұктесіне жеткенде, тасбақа жылдамдығы Ахиллестің жыЛдамдығынан қаншама аз болса да, өз жылдамдығына сәйкес жол жұрін, ал- ғашқы нұктеден алыстайды, сойтіп, шексіз кете береді. Мағы- насы мынадай: шексіз азая беретін интервал нольге ұмтылады, бірақ оған жете алмайды.
Үшінші апория бойынша, ұшып келе жатқан жебе тыныщ- тықта болады, себебі қозғалыстағы дене ор уақытта да өзіне пара-пар орын алады, басқаша айтқанда, сол орында әр сәтте тыныштықта болады, сондьщтан ол тіпті қозғалмайды. Себебі қозғалыс тыныштықтың қосындыларынан тұруы мұмкін емес.
Төртінші апория да осыған ұқсас.
Бұл апориядан шығатын қорытынды: Зенон элеаттардың ой- лау мен болмыстың тепе-теңдіғі туралы тезистеріне сұйене оты- рып, тұйсіне алатьш әлемдегі заттардың қозғалысын емес, тек қана ойлау өлеміндегі қозғалысты жоққа шығарады. Басқаша айтқанда, Зенон қозғалыстың бар екеніне кұмән келтірмейді, бірақ сол қозғалысты ақыл-ой арқылы бейнелеу қайшылықты сипатта болғандықтан, қозғалыс туралы сезім мұшелері берген мәліметтердің ақиқаттығына кұмөн келтіреді.
Зенон қойған біртұтастық пен шексіз көптік, қозғалыс пен тьшыштық сияқты мәселелер ғасырлар бойы талай ғұламаларды ойландырьш, олардың философияльщ ізденістеріне ой-тұрткі болды.
Софистер. Біздің дәуірімізге дейін V ғасырда Ежелгі Грецияда құлиеленушілік демократя лошка, риторика, философияның жедел қарқынмен дамуына жол ашты. Соттарда, халық жиналыстарында өдемі сөйлеп, халықты, мұмкін болса өз қарсы- ластарын да айтқанына сендіріп, өз жағына тарта білу өнері алдыңғы қагарға шығады. Осыған байланысты риторика (әдемі сойлеу онері) өнеріне ақы альш ұйрететін ұстаздар пайда болды. Оларды софистер деп атады. Олардьщ басты қағидасы — өркімнің өз ақиқаты бар. Жақсылық пен жамандықтың объективті молшері жоқ. Кімге не пайдалы болса — сол жақсылық, игілік.