Қазіргі заман философиясы
XIX ғ. ортасына қарай буржуазиялық революция- лар артта қалып, Еуропа елдерінің көпшілігінде капитализм өз негізінде жедел қарқынмен дами баетады. Тарихи аренаға жаңа әлеуметтік топтар: буржуазия жоне жұмысшылар келді. Бұл кезең жас буржуазияның капитал қорын жасау жолында қоғамда қалыптасқан дәстұр, өдет-ғұрып, әдептілік қағидалары сияқты олеуметтік құбылыстарды мойындамай, байлыққа қалай жет- сең де өз еркің деген принципті басшылыққа алған кезең еді. Осьшдай жұгенсіз байлыққа ұмтылудың салдары — халықтың
жағдайьшьщ төмендеуіне, оеы негізде қалың бұқара мен бур- жуазня арасындагы қайшыльщтың шиеленісуіне океліп соқты. Кұн тәртібінде осы шиеленіекен қарама-қайшылықтарды Қайт- кен кұнде де жоюға, тым болмаса бөсеңдетуге болады, оны қандай кұш жұзеге асыра алады, жалпы, адамзат капитадизмге отуі керек пе еді, әлде онсыз амалдай тұруга болатын ба еді, осы сынды сұрақтар көтерілді.
Өткен кезеңдердің саяси-философиялық козқарастарының өздеріне қажетті деген ілімдерін әрі қарай дамыта жоне сол кездегі ғылыми жетістіктерге сұйеие отырып, осы қойылған сұрақтарға жауап ретінде XIX г. 30-40-жж. бастап, копіеген са- яси-философиялық ілімдер найда бола бастады, (либерализм, консерватизм, анархизм, Ницше ілімі, марксизм, т.б.).
Осы тұжырымдардың ішіндегі олемдік тарихтың дамуыиа пәрменді әеер етіп, өзіндік із қалдырганы .-щ маркетік филосо- фия болды. Негізгі окілдері: Карл Маркс (1818— 1883 жж.), Фрид- рих Энгельс (1820-1895 жж.), В.И. Ленин (1870--1924 жж.). Негізгі шығармаларьі: «Капитал», «1844 жылғы экономикалық-фило- софиялық қолжазбалар» (К. Маркс),: «Табигат диалектикасы», «Анти-дюринг» (Ф. Энгельс) және «Философиялық дәптерлер», «Материализм және эмпириокритицизм», «Мемлекет және ре- волюция», т.б. (В.И. Ленин).
Марксизм материяны тұйсіктерімізге тоуелсіз бола тұрып, сол тұйсіктеріміз арқылы кешірмесі, бейнесі тұсетін обьективтік нақтыльщщеп тужьтрымдады (Ф. Энгельс. В.И. Ленин). Шын болмыс материя ғана. Оньщ омір сұру тұрлері кеңістік пен уақыт. Кеңістік ұғымы заттардың бір-бірімен катар және бөлек омір сұруі, олардьщ бір-біріне қатысты орналасу тәртібі болса, уақыт ^ материадцық процестер өрістеуінің жұйелілігін, бір-бірінен болек екенін, олардың ұзақтығын және дамуьш сипаттайтьш ұғым. Материяның өмір сұру тәсілі — қозғалыс, Дұниеде қозғалыс- сыз материяның болмайтыны сияқты, материясыз қозғалыс бол- майды. Марксизм қозғалыстьщ бес тұрін атайды: механикалық, физикалық, химиялық, биологияльщ және әлеуметтік. Қозға- лыстың бұл тұрлері бір-бірімен тығыз байланыста. Қозғалыс- тың жоғары тұрлері салыстырмалы алғанда томенгі тұрлерінің негізінде пайда болғанымен де, қалыптасқаннан кейін оларды озіне қамтиды. Қозғалысқа ^ озгеру. орын ауыстыру, даму жатады, Сана жоғары дәрежеде ұйымдасқан материяның — мидың қасиеті. Оньщ мөні обьективті нақтылықты бейнедеушде. Демек, сананың мазмұны — қоршаған материалдьщ денелердің сипатымен анықталады. Материалдық денелер қозғалысгың,
өзара орекеттщ негізіңде диаяектикалық даму ұстінде бір- бірхмен баиланыста; өзара әрекетгесуде, өзгерісте болын тұра- ды. Марксизм құбылыстардың ішкі байланысы мен өзара шарт- тастығын заңдыльщ деп тұсінеді. Заңдылық жалпыға ортақ әмбе- п ҚҰбылыс. Оларды танып-білудің арқасында біз ұғымдарда алуан тұрлі кұрделі олемдік заттар байланысын бірлікте тута- стықта бейнелейміз. '1
. мі Марксистер өздерінің дұниетаньщдьщ козқарастарын тарюаы матрриалистік тұрғьщан тұсіңдірудің негізі етіл алды ^. Маркс «1844 жылғы экономикалық-философиялық қолжаз- балар>х:.агіы еңбегіңде - артынан жалпы марксизмнің озекті ілімшщ бірі болған - адамның жеке меншік :ұстемдік еткен қоғамдарда өз еңбегінен аластатылуы (шеттетілуі) ал оны коммунистік болашақта жоюға болатындығы туралы' ңдеясын ұсьщды. Аластату ңдеясы бұрын Гегельде таза рухани акт Фе- иербахга дшнің адамды нақтылы омірден аластатуы ретінде қарас- тырылса, Маркс бұл аластатушылықты екінші қатардағы құбы- лыстар, ал шын мәніңдегі аластатушылық - ол экономикалық аластатушылық немесе аластатылған еңбек деп тұжырымдады Аластатылған еңбекті Маркс торт қырынан қарастырады' Ьіршшісі, жұмысшылар өндірістік проңесс кезіңде табиғи мате- риалдарды пайдаланып, өнім алады. Бірақ табиғи материалдар да, еңбектщ жемісі де оған тимейді, жат болады, себебі алғаш- қысы - еңбек құралы ретіңде өмір сұруі е.қажетгі затгар ретінде меншік иесінщ биліііңде болады. Сойтіп, олар жұмысшыны озіне бағыңдырады. Екіншісі, еңбек проңесінің озі жұмысшы ұшін ержсіздікпен тең. Басқаша кұн көруге мұмкіндігі болмағаннан кешн, ол оз еркшсіз еңбек етуге мәжбұр болады. Оңдай еңбек- тен ол ешқаңдай ләззат алмайды, бірақ сол жұмыста талқан табысы арқасыңда озінің, еңбектен бос уақытгағы жануарлардікі сияқты мақсат-мұдделерін қамтамасыз етуге мұмкіндік алады Ал оньщ негізгі адамдық ерекшелігі - еңбектену, одан ләззат алу ^іқасіретке айналады. Ұшінші, еріксіз еңбек жұмысшы- лардан оның оулетик өмірін тартып алады. Шын мәнінде адам оулетінщ омірш жалғастырушы болып есептелетін еңбек пен оңдіріс, жұмысшы ұшін жалпы адам әулетінің емес, жеке басы- ның омірш сақтаудың құралына айналады. Осы себептен ол өндіріс пен табиғатқа өзіне жат, қауіпті құбылыстар ретіңде қараиды. Демек, олардан «әулеттік өмірдің», адамдық менінің аластатылғандығы. Тортіншісі, еріксіз еңбек адамдар арасында оірін-бірі аластатушылықты тудырады. Бір жағьшан - жұмыс- шылар еңбек ету мұмкіңдігі ұшін бір-бірімен бөсекеге тұссе, 120
екінші жағынан — одардың еңбегінің нәтижееін иемденгеңдер де оған жат. Оеындай аластатушылық тек жұмысшыларға ғана төн емее, ол капиталистер арасыңда да болатын құбылыс.
Аластатушылықтың экономикалық негізі — жеке меншік. Ал қоғамдағы басқа құбылыетар (діңи, құқықтьхқ, саясщ т.б. аластатулар) осы заңдылықтарға бағьінышты. Аластатушылық- тан қалай құтылуға болады? Егер аластатушьіяьіқ озіңнің меніңді, қасиеттеріңді жоғалту нроцесі болса, оған қарсы про- ңесс —жоғалтқан адамдық мөніңді «қайырьш алу». Бұл про- цесс тек жеке меншік жойылтанда ғанажұзеге аса алады. Жске меншік жойылғаңда, адам өңдірістік өнімдерді кұн көріс ұшін шығармайды, ол еңбектенгенде одан лоззат алу ұшің жұмыс істейді. Сөйтіп, еңбек адамның өзін-өзі дамытуының құралына айналады. Ал табиғатқа, ендіріске, басқа адамдарга басқаша табиғат пен өндіріс заңына сәйкес «адам сияқты» қарайтьш бо- лады. Осының арқасында, адамнын ішкі табиғаты да өзгереді, оның ең жақсы жақтары мен қабілетгері дамиды. Бұл идеялар- ды кезінде социал-утопистер де айтқан болатьін. Бірақ Маркс олардың «әлеуметтік теңдік» ілімін сынға алып, елеуметтік теңдікті лоззат алу деп тұсіну қате пікір екендігін айта келіп, жеке меншіктіжою автоматты (жедел) тұрде олеуметтік теңдікке жеткізбейді, оның кейбір сарқыншақтары ұзақ уақыт бойына еақталады, оған тек коммунизм тұсында ғана жетуге болады, деп тұжырымдайды.
Егер Маркске дейінгі ойшылдар адамды табиғаттың бір белшегі және багынышты белшегі ретінде қарастырса, ол .адам- ды қоғамдық қатынастардың жиынтығы деп қарады. Адам жой ғана табиғат ішінде тұрмайды, оны қайта жасап, озгертеді. Осы- ған байланысты, Гегель,' Фейербах, т.б. еңбек, практикалық іс- әрекет — аластатушылықтың қайнар көзі деп есептеп, адамның мвні ретінде Щ оның медениет, рухани саласындағы шығарма- шылық еңбектерін доріптесе, марксизм бұл проблеманы басқа- ша қалыптастырады. Табиғат, адамдардың өзін өзгертуі тек ең- бекке (мейлі аластатылған еңбек болсын, берібір) байланысты. Еңбек, практика ретінде адам табиғатының ең терең негізі жене сиПаттамасы. Демек, практика барлық рухани құбылыстарға қарағанда алғашқы бастама. Практика — қоғамдық сипатта бо- лады. Басқаша айтқанда, ол адамдардың өзара қатынасынан, байланысынан тыс болмайды.
Олай болса, бір жағынан практикалық іс-ерекепіц арқасында қалыптасқан қоғамдық болмыс қоғамдық сананы жетелесе, екінші жағьшан қоғамдық сана қоғамдық болмысқа кері осер етеді.
Өндірістің дамуына әсер ететін маңызды факторлар қоғам- ның, .адамның қажеттері мен мұдделері болып табылады. Қажетеінудің өзі өндірістің дамуынан туьшдайды. Бір қажетгі қанағаттандыру екіншілерін туғызады^екіишісі ұшіншісін, сөйтіп кете береді, ал мұның өзі өндірістің дамуьша әкеледі. Адам қажеттерінің өңдіріске қатьшасы өндіргіш кұштер арқыа ' лы емес, өндірістік қатынастар арқылы жұзеге асады.
Маркс осы ойын орі қарай жалғастыра отырып, өндіргіш кұштер мен ондірістік кагынасгар арасьшдагы байланыс заң- дылығына тоқталады. Егер ондірістік қатынастар оздеріне сай келетін5 өндіргіш кұштердің дамуына жағдай жа©аса, қоғам жеделдетін ілгері дамиды, ал керісінше,' ондіргіш кұштердің дамуьша кедергі болса, оңда қоғамның дамуы бөсендейді. Сойтіп, ондіргіш кұштер өңдірістік қатьшастармен қайшылыққа тұседі де, оздеріне сай келетін жаңа ондірістік қатынастар іздеп, табу- ға можбұр болады. Бұл қайшылық тек революция жолымен ғана шешіледі. Революция жеңгеннен кейін бұрынғы ондірістік қаты- настарды жақтаушы мемлекеттің орнына өндірістік тәсілдерге сай келетін жаңа мемдекет Ш жұмысшы табыньщ диктатура- сын орпату кажет болады. Мысалы,; социалистік революция жеңгеннен кейін жұмысшы табының диктатурасын орнату ке- рек. Оның негізгі міндеті социалистік' экономиканы орнату, осыған қарсы болғаңдарға кұш қолдану. 1917 ж. қазан револю- циясының алдыңда және одан кейін, Ленин Маркстің негізгі идеяларын басшылыққа ала отырып, оларды әрі қарай дамыту- ға тырысты. Мысалы, Маркстің мемлекет, социалистік рево- люция туралы ілімдерін жалғастырып, социалиетік революция бірнеше немесе бір елде Де жеңіске жетуі мұмкін, ал жұмысшы табының диктатурасы Россия жағдайыңда кеңес окіметі болуы керек деген тұжырымдар жасады.
Маркстік философия тек теория жұзінде ғана қалған жоқ, ол 1917 ж. қазан революциясынан кейін Ресейде жоне басқа да көптеген. елдерде практикалық көрініс тапты. Егер Маркстің өзі айтқан «практика ақиқаттың олшемі» деген қағидасын ес- керсек, марксизмнің қоғам даМуы туралы тұжырымдамалары- ның практика жұзіңде долелденбегені белгілі болып отыр. Со- ған қарамастан, бұл ілімнің көптеген елдерде әлі кұнге дейін өміршендік көрсетуі, марксизмге тек біржақты қарауғаболмай- тындығын, оған обьективті тұрғыдан баға беру қажеттігін талап етеді...';
XIX ғ. басқа ғылымдармен қатар психолоғиялық зерттеулер кең оріс алып, оның жетістіктері сол кездегі философияльщ
концепциялардың қалыптаеуына ұлкен әсер етті. Сезімдік тұйсінуді немесе ақыл-ойды оз концепцияларының нейзі етіп алған классикалық философияның орнына жігер, интуиция, инстинкт сияқты психикалық құбылыстарды дәріптеген жөне оған табынған жаңа философиялық бағыттар пайда болды. Осы ағымдардың корнекті өкілдерінің бірі — неміс философы Артур Шопенгауэр (1788—1860 жж.). «Әлем жігер және елестету ре- тінде»^ «Табиғаттағы жігер туралы», «Афоризмдер мен максима- лар», т.б.
Шопенгауэрдің пікірінаіе, таным процесі.кезіндегі біздің қарастырып жургепіміз, шын моніндегі, денелер емес, тек субъектімен байланыстағы объекг, немесе елестету ғана. Елес- тетуден басқа одан да горі ауқымдьфақ құбылыстардьщ бар екенін зерттей келе таным субъектісі, яки жеке адам оз басы- ның төжірибесі негізінде, жігерді өзінің ішкі мәні деп таниды. Жігер әр уақытта рухани акт< Жіі ер кейбір құндылықтарды қалыптастырады, ал оларды құндылық ретіңце мойьшдағаннан кейін, озі соған ұмтылады. Жігердің озі екі тұрлі моннен тұра- ды: 1) елестету ретінде немесе Объективтендірілген жігер; 2) өркімге белгілі Ш саналы жігер, яки дененің езіндік болмы- сы. Басқаша айтқанда, өмбебаптық жалпы жігер объективті тұрғыда-^ табиғат және адам денесі ретінде бейнеленсе, субъективті тұрғьща — саналы жігер ретінде корінеді. Жігер тек адамдарға ғана емес, жалпы табиғатқа тән құбылыс, сондықтан ол барльщ құбылыстардың ішкі моні. Мысалы, өсімдіктің осуін жетелеуші кұш те, заттарды кристалдандыратын кұш те, маг- нит кұші де, барлық материалдық денелерге тон салмақтылық- тың арқасыңда оларды жерге тартатын кұш те жігерге жата- ды. Жігер өзіндік зат ретінде кенісгіктен де, уақыттан да, себептіліктен де тыс жатыр. Жігер себепсіз боландықтан, оны танып білуге болмайды. Бірақ ол объект ретінде танымда елестетілетіндіктен кеңістік пен уақытта индивидуацияльщ қағи- дада (өмбебаптық жалпылықты жігердің жеке жөне ерекшелен- ген денелерге бөлгеннен кейінгі олардың омір сұруі) бағынады жөне соның арқасында омірлік жігерге айналады. Омірлік жігер рухани акт болғаңцықтан, өр уақытта жігер еркіндігі, немесе озіндік себептерці (мотив) тандау мұмкіндігі ретінде корінеді. Осы қаситеттердің арқасында адамдар оз еркімен өз мұдцесіне қарсы келетін, керек болса озін-өзі құртатын, озіндік себептерді тандап алуы мұмкін. Мұндай қарама-қайшылық индивидуация- лық қағидадан туындайды. Индивидуацияға байланысты қалып- тасқан жаңа жағдайды тұсінгенде, адамға оділеттілік пен жана-
шырлық қасиеттер пайда болады. Ал жанашырлық өдептіліктің негізі. Жанашырльщ тек адамға ғана емес, сонымен бірге жану- арларға да төн.
Ал, индивңдуаіщянъщ салдары өмір қасіретгеріне әкелсе, онда одан құтылудың жолы біреу-ақ, ол омірге құштар жігерді құртып, индивңцуациялық қағидацан құіылу. Жігер оз алдына жете алатынцай мақсат қоймайцы жоне тұпкілікті қанағатта- нарлыққа, бақытқа жетуге қабілетсіз, сонцықтан ол ылғи ца ұмтылыста болуы керек, себебі ұмтылыс оның жалғыз мәні ғана. Кеңістік пешуақыт арқылы белгіленген объектілерці, себептілік қағидасын басшылыққа алған ғылымцар қарастырады. Ал өнер цанышпанцары, оздерінің фантазия кұшінің арқасында мәңгілік идеяларды танып-біліщ оны поэзияда, бейнелеу онерінде, му- зыкада корсете алады. Музыканың ролі қалған онер тұрлерінен ерекше болек, себебі онда тек идея ғана бейнеленбейді, соны- мен қатар, ол әлемдік жігердің бізде тікелей объективтеңдірілуі болып табылады.
Шопенгауэрдің жігер туралы ілімін немістің белгілі филосо- фы Фридрих Нициіе (1844—1900 жж.) ары қарай дамытып, .өзінің «билікке ұмтылған жігер» деген концепциясын құрды. Негізгі еңбектері:. «Музыка рухынан трагедияның туынцауы», «Зара- туштра осылай цеген», «Билікке ұмтылған жігер», т.б.
Ницшенің пікірінше, оркениет (цивилизация) пен мәцени- етте құлдырау процесі басталды. Бұған кінәлі тек буржуазия- лық қоғам ғана емес,,жалпы қоғамтану ілімінің қоғамда болып жатқан құбылыстарды дұрыс тұсіңціре алмауы себеп болды. Осы тұрғыда Ницше ез концепциясының негізі етіп Дарвиннің «Омір дегеніміз кұрес» деген заңын алды. Бұл идеяны ары қарай да- мыта отырып, Ницше омір дегеніміз — кұрес арқылы билікке ұмтылу деген тұжырым жасады. Осы концепция негізінде ол жоғарғы дәрежедегі биологияльщ тип — «аса кұшті адам» идеа- лын қальгптастыру керектігін дәлелдеуге тырысты. Оның ой- ынша, омірдің қиыншыльщтарына, соқпақтарына қарсы тұра алатындай «аса кұшті адамдар» басқалардьщ тәрбиесімен, не- месе езін-озі торбиелеу арқылы емес, озіңце туғаннан бар омірлік кұштің арқасында қалыптасады. Тек осындай «аса кұшті адам- дар»; ғана омір сұруге, немесе билікке ұмтылуға құқықты, сон- дьщтан олар оздерінің жігерін тежейтін қоғамда қалыптасқан моральдық олшемдерді мойыңцамай, жақсылықтан да, жаман- дықтан да аулақ жұреді. Егер олар қарапайым адамдардан ерекшеленгісі келсе, оздерінің жалқаулықтарынан арыльш, ар-г ождандарының цаусын тындап, езімен-озі болуы керек, әйтпе-
се манекенге айналып, жұрттың ойлағанындай ойлаи, еолар- дың істегенін істейді. Оларды тобырлардан (қаралайым адам- дардан) ерекшелеңціретін қасиеттер — алғырлық, жан-жақты дамьіған.одемілік жөне билікке ұмтылдыратын өмірлік кұш пен жоғары дорежелі жігер. Билікке жету жоне өз мақсат-мұдцелерін жұзеғе асыру ұшін< олар қоғамдағы кездесетін алдамшылыққа, қиыншылыққа, озіне бағытталған қастандьгққа қарсы қажымас кұрес жұргізулері керек. Осы тұрғьщан Ницше «құлдық мо- раль» негізінде қалыптасқан дінді де, «жалған» моральды уағыз- дайтын буржуазияны да, барлық игілікті және құндылықтарды құртатын тобырды да сынға алып, жалпы адамзаттың мақса- ты, қоғамның ұлы адамдары — «аса кұшті адамдарды дұниеге келтіру болып табылады» деген тұжырым жасайды. Ницшенің «аса кұшті ацам» туралы ілімінің философиялық негізі томенцегіцей идеяларға саяды. Барлық өмір сұретін ценелер мен құбылыстар, соның ішінде адам танымы да,. билікке ұмтыл- ған жігердің тұрлері ғана. Абсолюттік болмыс жоқ. Болмыс дегеніміз — бұрын болған сансыз қайталанған құбылыстар- дьщ «мәңгілік айнальімда» болып, калыптасуы. Осы тұрғьщан Ницше Гегельдің абсолюттік иеясын,' таза ақыл-ойын сынға алып, адамның иррационалдық қасиеттеріне зор коңіл бөледі. Олар инстинкт пен жігер. Осы қасиеттердің ең маңыздысы » жігер. Себебі, ол орі әмбебап жалпылық, абсолют, орі барлық дёнелерцің тұпнегізі. Демек, материалдьщ денелердің өмір сұруі осы тұпнегіз бен абсолют жігерінің арқасы. Ницшенің идеяла- ры кейінгі кездегі саяси ойлар мен практикаға ұлкен әсер етті. Мысалы, Гитлер Ницшенің ілімін озінің іс-әрекеттерінің тео- риялық негізі деп есептеді.
Ницшенің ілімімен ұндее жоне сабақтас ілімді австриялық психиатр-невропотолог, философ Зигмунд Фрейд (1856—1939 жж.) ұсынды. Негізгі еңбектері: «Тұсті жору», «Кұнделікті өмірдің психопатологиясы», «Психоанализ туралы», т.б.
Алғашында фрейцизм неврозцарцы тұсіндіретін жөне емдейтін ілім ретіңце қалыптасып, кейін цау-жанжал жағдайға тап бол- ған саналық пен бейсаналық арасындағы қарым-қатынасты, бейсаналықтың озіндік заңдылықтары мен өрекетшілдігін тұсіндіруге бағытталған теорияға айналды. Фрейд адам психо- логиясының есіңкілігін (динамикасын) тұсіндіру ұшін, оның психологиялық ұш тұпнегізін (субстанщія) қарастырады. Олар «мен», «жоғарғы мен» (супер эго) жоне «ол». «Мен» сыртқы жөне ішкі өлемдердің және «жоғарғы мен» мен «ол»-дың арасында байланыстырушы қызметін жұзеге асырады. «Мен» әрекет-
қылықтың реттілігш және ұздікеіздігін қамтамасыз етеді, осы- ның арқасыңда откен оқигалар қазіргі жоне болашақ оқигалар- мен қабысып жаталы.-жМен» психикаға да, денеге де жатпайды. Ол озінің даму процесіщіе, осіресе қауіп тонгенде, ауырканда және омір сұру жағдайларына байланысты, бұкіл омір бойы- на өзгеруі мұмкін. «Меннің» іс-өрекеттерінің тұріне жоне эффектілігіне қарай адамдар бір-бірінен «йрықшаланады. «Меннің» бұл.қасиеттерін Фрейд оның кұші деи атайды. «Мені» кұшті адамдар мынадай мінездемелермен ерекшеленеді: ол қоршаған ортаны және өзін багалауда оділетті болады; ол қабылданған шешімді ешқайда жалтақта- май жұзеге асыра алады; ол оз талаптарының құлы емес, сон- дықтан оларды қоғамға пайдалы жағына Қарай бағыттауға мұмкіндіғі бар; кұштердің қысымына қарсы тұрып, өз бағы- тын таңдай алады, т.б. Дл «мені» олсіз? адамдардың бала сияқты мінез-қулқы, іс-орекеті тұрақсыз келеді де, нақты орта мен өзін бұрмалап, қате тұсінеді; ол барлық қайрат кұшін, озі туралы қате, бұрмаланған тұсінігін қорғау ұшін жұмса- ғандықтан невроз ауруларына шалдығып, жұмыста ешқан- дай жақсы нәтижеге жете алмайды, Жеке адамның даму процесінде «мен» ұсақ бөлшектерғе болінеді де, «Жоғарғы мен» дамиды. «Жоғарғы мен» адам психикасының ішкі құрамына айналған ата-аналардың жоне қоғамның берген маңызды қағи- даларына сұйене отырыц, табиғи инстинкттерді .(«ол») тиюға жоне бақылауға талпынады. Сөйтіп,'.-,«жоғарғы мен» мен «ол»-дың арасында қарама-қайшылық пайда болады, Осы екеуінің ортасында жарастырушы қызметін «мен» атқарады. «Менді» қалыптастыруда жоне қоршаған ортаны танып-білуде сананың рөлі өте зор. Ал санамыз қорытпаған, тұсінбегеннің борі бейсаналық болып табылады. Саналық — бейсаналық жоне керісінше болып алмаса беруі мұмкін.
Бейсана санадан жеке адамдардың озінің елестету жене жан кұйзелісін өр тұрлі саналық сатысында тұсінуімен ерекшеленеді. Бейсаналық тұстерде, гипноздық жағдайда, адамдардың әр тұрлі әдет-қылықтары керініс береді. Бұл теменгі сатьщағы бейсана- лық. Ал, жоғарғы-сатыдағы бейсаналық санадан тыс жатқан ин- стинкттерден, физиологиялық құштарлықтардан, өуестіктерден көрінеді. Осы жоғарғы сатьщағы бейсаналық адамдардың ағрес- сиялық бейімділігінің қайнар кезі. Бірақ қоғамда бұл бейсана- лықтың тұрі езін керсете бермейді, себебі ол «сананың тұкпіріне» жасырынады да, «рұқсат» етілмеген іс-әрекет ретінде ұзақ уақыт сақталады.
Фрейд өзінің баеты ңцеясын жеке адамның «психосексуал - дық дамуы» жөніндегі теория төңірегінде орбітеді. Ьұл теория бойынша, бейсаналықтың негізін сексуалдық инстиикттер (ли- бидо) қалайды. Олар коп жагдайда адамдардың нсихикалық іс- өрекеттеріне,. сонымен қатар барлық тарихи және қоғамдық оқиғаларға себепші болады. Мысалы, тереңде жатқан адам пси- хикасының озара жанжалдары моральдың, өнердің, ғылымның, діннің, мемлекеттің, құқықтың, еоғыстардың, т.б. себебін және мазмұнын құрайды.
Сексуалдық инстинкттер жалпы инстинкттермен байланыс^ ты сублимация (басып жаныштау) және-. комплекс (жинақ) ұғымдарымен айқындалады. Сублимация (дегеніміз, — дейді Фрейд, — тежелген (жасырынған) сексуалдық инстинкттің (ли- бидоның) бейсексуалды (одеби шығармашылық, саяси және қоғамдық іс-орекеттері) іс-әрекет тұріне ауысуы.
«Комплекс» ұғымы адамдардағы салыстырмалы тұрақты механизмдердің (өдептілік, саяси, т.б. қағйдалары), олардьщ пси- хикасының барлық тұрлерінің бұзылғандығын корсетеді. Осы ойын дәлелдеу ұшін Фрейд «Эдип» туралы аңызДы мысал ретінде келтіреді. Бұл грек аңызы бойынша, Эдйгі білместіктен оз әкесін олтіріп, туған анасына ұйленген. Осы аңыз негізінде Фрейд «Эдип комплексі» ұғымын қалыптастырып, оның моні ретінде баланың анаға деген сұйіспеншілігі мен махаббаты жоне әкесіне деген қызғанышы мен ошпенділігі сияқты, инстинкттердің қабы- суы арқасында Эдиптің психикасыньщ бұзылғандығын арқау етіп алған. Осы ойын әрі қарай жалғастырып, Фрейд бёйсана- лық адамдар мен қоғам іс-орекеттеріне зор осер етеді деген қоры- тындыға келеді. Жалпы алғанда, адамдардың барлық іс-әрекеті олеуметтік, табындьщ (топтасу) инстинкттерінің корінісі бол- ғаңцықтан, осы негізце «бұқаралық психология» қалыптасады. Фрейд бұл идеясын орбіте келіп, «тобырлар» мен «косемдер» туралы саяси-әлеуметтік концепциясын ұсынды. «Тобырлардыщі тарихи дамуға тигізер жонді осері жоқ. Керісінше, «косемдер>> тобырлардың ең томенгі инстинкттеріне әсер ете отырып, олар- дың соқыр инстинктке негізделген іс-орекеттерін оздеріне қажетті бағытқа бұрып, тарихты ілгері дамытады. Фрейдтің бұл ілімі соңғы кездегі коптеген саясатшылардың басшыльщқа ал- ған теориясына айналды.
XIX—XX ғғ. бас кезінде қалыптасып, орі қарай оміршеңдік корсеткен философияльщ ағымдарцың бірі, Шопенгауэр мен Ницшенің ілімдерінің негізінде пайда болған «Омір философия- сы»:. болды. Негізгі окілцері: Бергсон, Зиммель, Дильтей, т.б.
ш
«Өмір философиясы» өмірді өзінен тұсінуге тырысып, бұл жол- да ақыл-ойдың ешқаңдай пайдасы жоқ, себебі оя тек материал- \ дық денелерді ғана тұсінеді де, бізге омір туралы дұрыс мағлұ- мат бермейді деп санайды. Ақыл-ой (интеллект) денелерді зерт- тегенде оларды тұтас кұйіңде қарамащғбөлшектеп алады да, кейін олар туралы алған моліметтерін оз ойларымен қайта ; біріктіріп олардың «заңдылықтарьш» ашады. Мұндай деректер шын мәнінде ақиқатқа жатпайды. Жалпы денелерді зерттеген- де, юларды тұтастық кұйінде қарастыру керек, себебі шын «омірді» басқаша таньш-білу мұмкін емес. «Өмірді» тұтастық құрушы кұш ретінде (заттардың қалыптасуы жоне дамуы) зерт- теу тек инстинкт пен интуицияньщ ісі.
Қазіргі кезде «өмір философиясы» экзиетенциализмге (омір сұру философиясына) жол беріп, тек қана тарихи-философия- льщ маңызы бар құбылысқа айналды.