Жер силкинудињ географиялыќ таралуы

1. Тыныќм±хиттыќ сейсмикалыќ белдеу Камчатканыњ шыѓыс жаѓынан

басталып Алеут аралдары арќылы Аляскаѓа созылады. Ары ќарай белдеу Мексиканы бойлай Отип, Орталыќ Америка жерине жетеди де, осы Онирден Кариб жєне Антиль белдемдери деп аталатын еки тармаќќа айырылады. Сонан кейин белдеу Тыныќ м±хиттыњ бойымен Оњт‰стик Американы бойлай аяќталады. Белдеудињ екинши жаѓы (шети) Куриль жєне Жапон аралдарын бойлай отырып, шыѓыс жєне батыс тарауларѓа бОлинеди. Жер шарындаѓы к‰шти силкинистердињ 75% осы тыныќ м±хиттыќ сейсмикалыќ белдеуде болады.

2. Жерорта тењиздик белдеу Пиреней т‰бегинен Индонезия архипелаѓына

дейин созылып жатќан ауданы 9 миллион шаршы км. белдеу Апенин, Альпи, Карпат, Балкан, Кавказ, Иран, Ауѓаныстан, Орталыќ жєне Орта Азия, Гималай, Бирма жєне т.б аймаќтарды ќамтиды. 1917 жылдан 1975 жылѓа дейинги аралыќта б±л белдеуде магнитудасы 7-ден асатын (к‰ши 9-10 балдыќ) 61 апатты, ал магнитудасы 8-ден асатын (к‰ши 11-12 балдыќ) 5 жойќын силкинистер болѓан.

3. Мањѓул-Байкал сейсмикалыќ белдеуи оњт‰стигинде Мањѓул мен Гоби Алтайы тау жоталарын, Мањѓулияныњ Орталыќ жєне Солт‰стик бОлигин, Солт‰стигинде шыѓыс Саян тауларын, Байкал аумаѓындагы таулы Олкелерди ќамтиды. Ауданы 5 млн. шаршы км. жерди алып жатќан б±л белдеуде 1917 жылдан 1975 жылѓа дейинги аралыќта магнитудасы 7-ден асатын (9-10 балдыќ) 14 апатты жєне магнитудасы 8-ден асатын (11-12 балдыќ) 5 жойќын силкинистер болѓан.

4. М±хитаралыќ жоталарды бойлай орналасќан белдеулер. Солардыњ биреуи Атлантика м±хитында оњт‰стиктен солт‰стикке ќарай, ал екиншиси тыныќ м±хиттын, оњт‰стик батыс бОлигинен Унди м±хитына ќарай созылып жатыр.

Ќазаќстанда сейсмикалыќ ќауипти Алматы, Ќызылорда, Шыѓыс-Ќазаќстан, Мањѓыстау, Жамбыл, Оњт‰стик Ќазаќстан облыстары.

Жер силкинисинињ жойќын к‰ши оныњ єсеринен болатын апаттар кОпшиликке мєлим. Ойткени Ќазаќстанныњ 450 мыњ шаршы км. аумаѓында жер силкину ќауипи бар. Б±л аймаќта 6 млн-ан астам халыќ т±рады, 27 ќала, 400-ден астам елди мекендер бар.

Жер силкинуди алдын ала болжау ±заќ мерзимди (жылдар), орташа мерзимди (айлар), ќысќа мерзимди (к‰ндер, саѓаттар), ш±ѓыл мерзимди болып бОлинеди.

Жер силкину алдында кездесетин єр т‰рли ескерту белгисин зерттеп жер силкинуин алдын ала болжауѓа болады.

Деформациялыќ ескерту белгиси тобы

Б±л ќ±былыс жер бети дењгейинињ Озгеруине тикелей байланысты. Жер силкину алдында болашаќ ошаќтыњ аумаѓында жарыќшаќтар саны кОбейеди. Озгеристерди арнаулы геофизикалыќ аспаптармен (нивелир, деформограф) еки н‰ктенињ ара ќашыќтыѓын тиркеуге болады.

Сейсмикалыќ ескерту белгиси тобы

Єдетте к‰шти жер силкиниси алдында, яѓни бираз уаќыттар б±рын форшоктардыњ (алѓы думпулердињ) саны Осип, олар болашаќ жер силкинуи ауданына шоѓырларына бастайтыны байќалса, кей кезде олар тек ќана жер силкиниси алдында ѓана пайда болады.

Тектономагниттик ескерту белгиси тобы болашаќ силкинис ошаѓыныњ аумаѓында магнит Орисинињ Озгеруине байланысты болады. Б±л белги (жаршы) техникалыќ ќозѓалыстар салдарынан физикадан белгили пьезомагниттик эффектинињ пайда болуынан туындайды.

Электрлик ескерту белгиси тобы тау жыныстарыныњ электр Откизгиштик ќаблетинињ Озгеруинен туындайды.

Электромагниттик ескерту белгиси тобына атмосферадаѓы жарќырау, атмосфералыќ электр потенциалыныњ ауытќуы, тау жыныстарыныњ электрмагниттик сєуле шыѓаруы жєне т.б. ќ±былыстар жатады. М±ндай ќ±былыстар жер силкиниси алдында тек ќана болашаќ силкинис ошаѓыныњ аумаѓында емес, сонымен ќатар, атмосфераныњ жоѓарѓы ќабаттарында кесдесетини мєлим болып отыр.

Гидродинамикалыќ ескерту белгиси тобына жер асты суыныњ дењгейи мен температурасыныњ жєне су ќабаты ќысымыныњ силкинис алдындаѓы Озгеристери жатады. Ќ±дыќтар мен ±нѓымалардаѓы су дењгейинињ Озгеруин кейинги кезде жер бети дењгейинињ Озгеруимен де ±штастыруѓа болатыны дєлелденип отыр.

Геохимиялыќ ескерту белгиси тобына судыњ химиялыќ ќ±рамыныњ жєне су ќ±рамындаѓы инертти газдардыњ (радон, аргон, гелий) мОлшерлеринињ силкинис алдында Озгеруи жатады.

Метеорологиялыќ ескерту белгиси тобына силкинис алдында ауа райыныњ ауытќуы жєне сирек кездесетин метеорологиялыќ ќ±былыстар жатады.

Биологиялыќ ескерту белгиси жан-жануарлардыњ силкинис алдында мазасыздануына байланысты.

Соњѓы 30-40 жылда єлемнињ сейсмо белсенди аймаќтарында баќылауды ќатты Ористеу нєтижесинде ќатты жер силкинисин 100 астам ескерту белгиси аныќталды. Окинишке орай, олардыњ арасында т±раќты ескерту белгиси єзирше байќалѓан жоќ. Аныќталѓан ескерту белгилери Оте т±раќсыз жєне ортаќ белгилери жоќ. Єрбир наќты к‰шти жер силкиниси Озгеше, тек Озине тєн ортаќ бир ескерту белгиси арќылы ѓана (кОп жаѓдайда оныњ Ози болмайды) Оте кОп жаѓдайда Оте єлсиз байќалады. М±ныњ барлыѓы жер ќойнауы туралы ќажетти аќпаратты алуды биздин єли ‰йренбегенимизди кОрсетеди. Ойдагыдай болжам берилседе жойкын апатты силкиниден халыкты куткарады деп ойлауга болмайды.

Сейсмикалыќ болжам туралы айта отыра, ќауипти аймаќты аныќтау, сейсмотОзимди ѓимараттарды тиимди жобалаумен салу мєселесин еске алуымыз керек. Сейсмикалыќ ќауип мєселеси бар барлыќ елде жер силкинисинен ќорѓаудыњ дєст‰рли шаралары немесе жер силкинисинињ залалын азайту мыналарды ќамтиды:

1. Сейсмикалыќ аудандастыру сапасын жаќсарту

2. СейсмотОзимди ѓимараттарды жобалау жєне салу

3. Халыќтыњ сейсмикалыќ билимин жаќсарту

“Азаматтыќ ќорѓаныс туралы” ЌР зањыныњ 2-ши тарауы осы дєристињ таќырыбына сєйкес келеди. 6-бапта жер силкинистеринен ќорѓау шаралары аныќталѓан. Алдын ала мынандай шаралар кешени ж‰ргизиледи:

- сейсмологиялыќ байќаулар мен жер силкинистерин болжаудыњ республикалыќ ж‰йесин дамыту;

- республика аумаѓыныњ сейсмологиялыќ ќауиптилигин ѓылыми т±рѓыдан болжау, баќылау жєне оны сейсмологиялыќ ыќшам аудандарѓа бОлу;

- к±рлыс нормаларымен ережелерин сейсмологиялыќ кауипти ескере отырып жасау;

• сейсмикалык орныќты ‰йлер мен ѓимараттардыњ тиимди

конструкцияларын жєне шаруашылыќ жургизу объектилерин сенимди ж±мыс истеуинињ есептерин ѓылыми т±рѓыдан негиздеу жєне оларды жобалау;

- сейсмикалыќ орныќты ‰йлер мен ѓимараттар ќ±рлысыныњ сапасын баќылауды ж‰зеге асыру;

- б±рын салынѓан ‰йлер мен ѓимараттардыњ сейсмикалыќ жаѓынан орныќты болуын жєне сенимди ж±мыс истеуин ќамтамасыз ету;

- аумаќтарѓа ќ±рлыс салуы ыќтимал сейсмикалыќ єсерлерди ескере отырып реттеу;

- жер силкинисинињ зардаптарын жою кезинде мынадай шаралар ж‰ргизиледи:

- жер силкиниси туралы аќпарат алу, шешим ќабылдау жєне оны республика аймаќтарына жеткизу;

- издеу, ќ±тќару жєне басќа да ш±ѓыл ж±мыстарды басќаруды ±йымдастыру, сондай-аќ оларды материалдыќ-техникалыќ жаѓынан ќамтамасыз ету;

- азаматтыќ ќорѓаныс к‰штери мен ќ±ралдарыныњ ис-ќимылына жєне жер силкинисинињ зардаптарын жою жоспарына сєйкес басќа да шараларѓа басшылыќ жасау.

Орталыќ жергиликти Окилди жєне атќарушы органдардыњ барлыќ меншик нысанындаѓы ±йымдардыњ басшылары болуы ыќтимал жер силкинистеринен халыќты ќорѓау жєне олардыњ экономикалыќ залалын азайту маќсатында алдын ала:

- халыќ пен ќоршаѓан ортаѓа аса ќауип тОндиретин, шаруашылыќ жургизу объектилери орналасќан ведомствалыќ баѓыныстаѓы аумаќтарда, сондай-аќ интенсивти т‰рде м±най, газ Ондирилетин аудандарда жєне жер асты ж±мыстарында сейсмикалыќ аудандастуры жургизумен сейсмикалык кауипке баѓа беруди ±йымдастыруѓа;

- уйлер мен ѓимараттарды ењ алдымен т±рѓын ‰йлерди, мектептерди, мектеп жасына дейинги балалар мекемелерин, ауруханаларды адамдар жаппай болатын басќа ‰йлерди, ѓимараттарды жєне тиршиликти ќамтамасыз ету объектилеринде (жылу, су, газ, энергиямен жабдыќтау жєне байланыс, канализация) химиялыќ жєне жарылыс ќауипи бар Ондиристерди сейсмикаѓа ќарсы к‰шейту жОниндеги ж±мыстарды ж‰ризуге;

- сейсмикалык жагынан осал уйлер мен ѓимараттарды курдели жондеуден откизген кезде олардын курылыс конструкцияларын миндетти турде сейсмикага карсы кушейтуди коздеуге;

- уйлер мен гимараттардын сейсмикалыќ орныќтылыѓын ќамтамасыз ету жОнинде арнаулы шаралар ќолданбайынша оларды салуѓа, сондай-аќ тектоникалыќ жарыќшаќтар топыраѓы жайсыз аймаќтарда жєне кОшкин болу ќауипи бар беткейлерде ќ±рылыс салуѓа жол бермеуге миндетти.

- жер силкинисинињ зардаптарын жою маќсатында:

- издеу, ќ±тќару ж±мыстарын ж‰ргизуди жєне зардап шеккендерге алѓашќы медициналыќ кОмек кОрсетуди ±йымдастыруѓа;

- жер силкинисинињ к‰шин, ќираѓан жерлер, шыѓындар мен оныњ зардаптарын жою жОнинде ќолданылып жатќан шаралар туралы аќпарат жинауѓа жєне оны жоѓары т±рѓан органдар мен халыќќа беруге ;

- жер силкинисинињ зардаптарын жоюды жєне халыќ тиршилигин басќа да шараларын ±йымдастыру.