1- ДАРИС Тотенше жагдайда халыктын омир суруине,

арекетшилдигине тиршилик кауипсиздигин каматама-

сыз етудин орны жане роли

Тиршилик кауипсиздиги - адамнын тотенше жагдай кезиндеги омир суру ортасымен кауипсиз карым-катынасынын, шаруашылык объектилеринин туракты жумыс истеу адистерин, тбиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайларды ескерту мен салдарын жою жане осы замангы закымдау куралдарынын колданылуы маселелерин зерттейди.

Студенттердин “Тиршилик кауипсиздиги” курсынын Багдарламасынын билуинин тотенше жагдай мен Азаматтык корганыс /АК/ сала- сында барлык нысандагы шаруашылык объектилери мен уйымдардын болашак мамандарын даярлау исинде улкен манызы бар.

Тиршилик кауипсиздиги – адамнын омир суру ортасымен кауипсиз карым-катынасы мен оны коргауга, тотенше жагдайларда шаруашылык объектилеринин туракты жумыс истеуине, табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлардын салдарын ескерту мен жоюга, сондай-ак осы замангы закымдау куралдарынын колданылуына багытталган шаралар кешени.

Азаматтык корганыс – бул баскару органдарынын мемлекеттик жуйеси жане бейбит, согыс уакытында халыкты шаруашылык объекти- лерин жане ел аумагын осы замангы закымдау куралдарынын, табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдай факторларынын закым- дагыш /жойкын/ асеринен коргау максатында откизилетин жалпы мем- лекеттик шаралардын жиыны.

Шаруашылык объектилери - онеркасиптик, ауылшаруашылыгы ондириси мен когам кызметинин баска салалары мудделерине пайдала- нылатын гимарат, жай жане баска да курылыстар.

Уйым-багдарламаны немесе максатты бирлесип иске асыратын жане белгиленген тартиптер мен нормалар негизинде ис-арекет ететин адамдар ужымы.

Азаматтык корганысты уйымдастыру мен жургизу мемлекеттин негизги миндеттеринин бири, онын корганыс шараларынын курамдас болиги. ТЖ-ны уйымдастыру мен жургизу тартиби “Азаматтык корганыс туралы” КР Занында белгиленген.

КР АК-га жалпы басшылыкты КР Премьер-Министри – Азаматтык корганыстын бастыгы жургизеди.

КР Азаматтык корганысына тикелей басшылык ТЖ жонинидеги КР Агенттигине жуктеген.

ТЖ жонинидеги КР Агенттиги КР Укиметинин курамына кирмейтин, салааралык уйлеструди, сондай-ак табиги жане техногендик сипаттагы ТЖ-ны ескерту мен жою, КР Азаматтык корганысы, орт кауипсиздиги, онеркасип жумысынын кауипсиз жургизилуи жане тау-кендик бакылау саласында орталык аткарушы орган болып табылады.

Агенттиктин орталык аппараты департаменттер мен курылымдык болимшелерден турады.

Департаменттер тизбесин КР Укимети бекитеди. Департаментти директор баскарады.

Казирги уакытта Агенттик курамына мына департаменттер киреди:

• Тотенше жагдайларды ескерту департаменттери;

• Жедел ис-арекет департаменти;

• Азаматтык корганыс жане аскери болимдер департаменти;

• Мемлекеттик орттен коргау департаменти;

• ТЖ техникалык жане тау-кендик бакылау жониндеги депар-

тамент.

Агенттиктин аумактык органдарынын басшыларын, олардын орынбасарларын /аумак бойынша бас мемлекеттик инспекторлар/ тиисти акимшилик-аумактык бирликтердин акимдеримен келисе отыра Агенттик торагасы тагайындайды.

Агенттикте торага, онын орынбасарлары, департамент дирек- торлары, Агенттик пен онын ведомствовалык багыныстагы касип- орындар мен уйымдардын басшылары курамындагы алка курылады. Гылыми кенес курылады.

Агенттик курамына орталык аппараттан баска аумактык органдар киреди:

• облыстык баскармалар (инспекцияларды коса алганда);

• калалык баскармалар (Астана, Алматы, Караганды калалары);

• аудандык болимшелер, сондай-ак Агенттик ведомстволык багыныстагы уйымдар;

• биликтиликти котеретин Республикалык курстар;

• Республикалык акпараттык-техникалык орталык;

• химиялык-радиациялык лабораториялар;

• Республикалык жедел-куткару отрядтары;

• АК аскери болимдери;

• мемлекеттик орттен коргау кызмети;

• *Казселден коргау * Республикалык касипорны.

Тотенше жагдайлар жониндеги КР Агенттигинин:

• Агенттик кудиретинин саласы реттейтин заннаманын сакталуына бакылау жасауга;

• Укимет курамына кирмейтин министирликтерге, орталык аткару- шы органдарга, жергиликти аткарушы органдарга табиги жане техногендик сипаттагы ТЖ салдарын ескерту мен жою жонинде нускаулар беруге;

• оз кузыретинин шегинде Азаматтык корганысты даярлау жане жургизу маселеси бойынша шешим кабылдауга;

• КР Укиметине ТЖ аймагындагы авария, апат, зилзала, салдарын жою, когамдык тартипти сактау мен объектилерди коргауды камтамасыз ету ушин кукык коргау органдарынын карулы куштердин аскери болимдери мен курамаларын, баска аскерлер мен курамалардын куштери мен куралдарын тарту-туралы усыныс енгизуге;

• оз кузыретинин шегинде аттестация жургизуге, лицензиялау мен сертификаттауды жургизуге, сондай-ак тиисти жумыс турлерин жургизу ушин руксат беруге;

• объектилердин жумысын догаруга немесе токтатуга, адамдардын омирине кауип тонгенде немесе тотенше жагдай туындаган кезде коширу шараларын жургизуге;

• егер объектилик касиби авариялык-куткару кызметтери мен курамалардын даярлыгы мен жай-куйи белгиленген норматив- терге сай келмеген жагдайда уйымдардын кызметин толык не- месе ишинара токтатуга;

• букил республика аумагында бирынгай радио жииликтери белде- уин устауга;

• ТЖ-ны есерту жане жою жониндеги маселелери бойынша журналдар, режимдик аныктамалар, бюллетендер мен озге де басылымдар шыгаруга кукыгы бар.

2- ДАРИС Казакстан Республикасында тотенше жагдай туралы зандардын магынасы

*Табиги жане техногендик сипаттагы жагдай туралы Казакстан Республикасынын заны

Негизги угымдар.

Тотенше жагдай – адамдардын каза табуына акелип соккан немесе акелип согуы мумкин, олардын денсаулыгына, коршаган ортага жане шаруашылык жургизуши объектилерге нуксан келтирген немесе келтируи мумкин, халыкты едауир дарежеде материалдык шыгындарга ушыратып, тиршилик жагдайын бузган немесе бузуы мумкин авария, зилзала немесе апат салдарынан белгили бир аумакта туындаган жагдай.

Табиги сипаттагы тотенше жагдайлар – дулей зилзала (жер силки- ниси, сел, кошкин, су таскыны жане баскалар), табиги орт, индеттер мен малдын жукпалы аурулары, ауылшаруашылык осимдиктеринин жане ормандардын кеселдери мен зиянкестери аркылы закымдануын тугы-

затын тотенше жагдайлар;

Техногендик сипаттагы тотенше жагдайлар - онеркасип, колик ава- риялары жане баска да авариялар, орт (жарылыс), кушти асер ететин улы, радиоактивти жане биологиялык жагынан кауипти заттарды тара- татын (тарату каупи бар) авария, уйлер мен гимараттардын кенеттен кирауы, богендердин бузылуы, тиршиликти камтамасыз ететин электр-энергетика жане коммуникация жуйелериндеги, тазарту курылыс- тарындагы авария тугызатын тотенше жагдайлар;

Авария – технологиялык процестин бузылуы, механизмдердин,

жабдыктар мен гимараттардын закымдануы;

Зилзала – тотенше жагдайдын пайда болуына акелип соккан жой- кын кубылыс;

Дулей зилзала – тотенше жагдайдын пайда болуына акелип соккан зилзала;

Апат – аймактык жане ири аукымды тотенше жагдайдын пайда бо- луына акелип соккан жойкын кубылыс;

Тотенше жагдайлардын алдын алу – алдын ала жургизилетин жане тотенше жагдайлардын пайда болу катерин мумкин болганынша азай- туга, адамдардын денсаулыгы мен омирин сактауга, залал мен матери- алдык шыгын молшерин кемитуге багытталган шаралар кешени.

Тотенше жагдайларды жою – тотенше жагдайлар пайда болган кезде жургизилетин жане адамдардын омирин сактап, денсаулыгын кор- гауга, залал мен материалдык шыгындар колемин азайтуга, сондай-ак тотенше жагдайлар аймагынын одан ари таралмауына багытталган куткару, авариялык-калпына келтиру жумыстары мен баска да кезек куттирмейтин жумыстар.

ХАЛЫКТЫН РАДИАЦИЯЛЫК КАУИПСИЗДИГИ ТУРАЛЫ Казакстан Республикасынын Заны.

Осы Зан халыктын денсаулыгын иондаушы саулелендирудин зиянды асеринен коргау максатында онын радиациялык кауипсиздигин камтама-

сыз ету саласындагы когамдык катынастарды реттейди.

1 Радиациялык кауипсиздик –белгиленген нормаларга сайкес кызмет-

шилерге , халыкка жане коршаган ортага радиациялык асерди шек-

тейтин шаралар кешенимен камтамасыз етилген радиациялык жаг-

дайдын жай-куйи;

2 Иондаушы саулелендиру – ортамен озара арекет кезинде турли бел-

гилердеги иондар тузетин, зарядталган, зарядталмаган болшектер мен

фотондардан туратын саулелендиру;

3 Табиги радиациялык аягарыш саулеси жане жерде, суда, ауада, био-

сферанын баска элементтеринде, тамак онимдери мен адам органи-

зминде оздигинен болинген табиги радионуклеидтердин саулеси шыга-

ратын саулелендиру молшери;

4 Техногендик озгертилген радиациялык орта – адам кызметинин

натижесинде озгерген табиги радиациялык орта;

5 Асерли молшер – адам организми мен онын жекелеген органдары-

нын радиациялык сезимталдыгын ескере отырып, олардын сауле

алуынын кейиндеги зардаптарынын пайда болуы катеринин

шамасы ретинде пайдаланылатын иондаушы саулелендирудин

синирилген энергиясынын шамасы;

6 Бакыланатын аймак – радиациялык бакылау, адамдарды жиберу

жане олардын туруы жонинде арнаулы ережелер колданылатын

аумак;

7 Кызметшилер - тикелей иондаушы саулелендиру коздеримен турак-

ты немесе уакытша жумыс истейтин жеке тулгалар;

8 Радиациялык авария – атом энергиясын колдану объектисин

кауипсиз пайдалану шегинин бузылып, бул орайда адамдардын белги-

ленген нормалардан тыс сауле алуына немесе коршаган ортанын

радиоактивти ластануына акеп согуы мумкин немесе акеп соккан

радиоактивти онимдердин жане /немесе иондаушы саулелендирудин

калыпты пайдалану жобасында козделген шектен асып кетуи;

9 Радиациялык корганыш – радиациялык кауипсиздикти камтамасыз

етуге багытталган радиациялык-гигиеналык, жобалау- конструк-

торлык, техникалык жане уйымдык шаралар жиынтыгы;

10 Радиациялык мониторинг – иондаушы саулелендиру коздерин

пайдаланатын объектилерди де, коршаган ортада да радиациялык

жагдайдын жай-куйин жуйели турде байкап отыру;

11 Араласу денгейи – жол берилмейтин молшердин шамасы, оган

жеткен кезде, созылмалы немесе авариялык сауле алу жагдайы

туындаган реттерде коргау немесе авариядан кейинги шаралар

колданылады.

Азаматтык корганыс туралы Казакстан Республикасынын Заны

Негизги угымдар:

Осы Занда мынадай угымдар мен терминдер пайдаланылады:

Азаматтык корганыс- баскару органдарынын мемлекеттик жуйеси

мен бейбит жане согыс уакытында ел халкын, шаруашылык жургизу объектилери мен аумагын осы замангы закымдау куралдарынын закымдау (кирату) факторларынын асеринен, табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлардан коргау максатында жургизилетин жалпы мемлекеттик шаралардын жиынтыгы;

- Азаматтык корганысты баскару органдары – бейбит жане согыс

уакытында Азаматтык корганыс шараларына басшылык жасайтын жане олардын орындалуын камтамасыз ететин Казакстан Республикасынын орталык жане жергиликти аткарушы органдары, барлык меншик нысанындагы уйымдар;

Эвакуациялык органдар – халыкты, материалдык казыналарды

кауипсиз аймакка эвакуациялау, оларды орналастыруды, ондиристик кызметти жане тыныс-тиршиликти уйымдастыру ушин орталык жане жергиликти аткарушы органдар, барлык меншик нысанындагы уйымдар куратын эвакуациялык жане эвакуациялык-кабылдау комиссиялары;

Азаматтык корганыс куштери - Азаматтык корганыстын аскер

болимдери, аумактык, объектилик курамалар, Азаматтык корганыс пен тотенше жагдайлар кызметтеринин курамалары, жедел-куткару отрядтары;

Азаматтык корганыс болимдери – Казакстан Республикасынын

Укимети куратын Азаматтык корганыстын аскер болимдери;

Азаматтык корганыс курамалары - облыстарда, калаларда,

аудандарда, орталык жане жергиликти аткарушы органдарда, уйымдар да курылатын аумактык жане объектилик курамалар, Азаматтык корганыс пен тотенше жагдайлар кызметтеринин курамалары;

Азаматтык корганыс жане тотенше жагдайлар кызметтери -

• Казакстан Республикасы Укиметинин шешимимен курылатын,

акимдер, орталык жане жергиликти аткарушы органдар, уйымдар куратын республикалык, облыстык, аудандык, калалык Азаматтык корганыс пен тотенше жагдайлар кызметтери;

Жедел куткару отрядтары – жол катынасы киын аудандарда

жане аса курдели объектилерде издеу-куткару жумыстарын жургизуге арналган республикалык, облыстык, калалык, аудандык уйымдар;

“Баршаныздын назарынызга !” дабылы – Азаматтык корганыс-

тын дабылдамалармен жане баска да дабыл беру куралдарымен берилетин бирынгай дабылы. Осы дабыл бойынша халык телевизорларды, радионы жане баска да акпарат кабылдау куралдарын иске косып коюга, берилип жаткан акпаратты мукият тындап, ис-арекет тартиби мен журис-турыс ережелери жониндеги талаптарды орындауга миндетти;

Коргану курылыстарынын коры - ондиристик кызметшилер мен

халыкты осы замангы закымдау куралдарынан, сондай-ак табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлар кезинде арнайы коргауга арналган колда бар барлык инженерлик курылыстардын жиынтыгы;

Шаруашылык жургизу объектилери - онеркасип, ауыл шаруашылык ондирисинин жане когам кызметинин баска да салаларынын мудделери ушин пайдаланылатын уйлер, гимараттар жане баска да курылыстар.

Орт кауипсиздиги туралы Казакстан Республикасынын заны

Негизги угымдар

Осы занда мынадай негизги угымдар колданылады:

Орт кауипсиздиги - адамдардын, муликтин, меншиктин, когам мен

мемлекеттин орттен коргалу жай-куйи;

Орт – адамдардын омири мен денсаулыгына, когам мен мемле-

кеттин мудделерине зиян, материалдык залал келтиретин бакылаусыз

жану;

Мемлекеттик орт кадагалауы - орт кауипсиздиги талаптарынын

сакталуын бакылау жане олардын бузылуына жол бермеу максатында мемлекеттик ортке карсы кызмет органдарынын лауазымды адамдары жузеге асыратын мемлекеттик кадагалау кызметинин арнаулы тури;

Орт кауипсиздигинин талаптары - орт кауипсиздигин камтамасыз ету

максатында Казакстан Республикасынын зандарымен, уакилетти мем-лекеттик органнын нормативтик актилеримен белгиленген алеуметтик жане (немесе) техникалык сипаттагы арнаулы шарттар;

Орт кауипсиздигинин талаптарын бузу – Казакстан Республикасы-нын зандарына сайкес белгиленген орт кауипсиздигин камтамасыз ету жониндеги стандарттарды, нормаларды, ережелер мен нускауларды орындамау немесе тиисинше орындамау;

Ортке карсы шаралар режими - орт кауипсиздиги талаптарынын бузылуына жол берилмеуин жане орттин сондирилуин камтамасыз ететин азаматтардын минез-кулык ержелери, ондиристик жане шаруашылык кызметин уйымдастыру тартиби, курылыстарды , гимараттарды, уй-жайларды (аумактарды), ондиристик жане арнаулы жабдыктарды кутип устау шарттары;

Орт кауипсиздиги шаралары - орт кауипсиздиги талаптарын орындау жониндеги ис-арекет;

Ортке карсы кызмет - белгиленген тартиппен курылган баскару

органдарынын, куштер мен куралдардын, сонын ишинде орттин алдын алу мен оны сондируди биринши кезектеги авариялык-куткару жумыстарын жургизуге арналган ортке карсы курылымдардын жиынтыгы.

Ортти сондируге байланысты биринши кезектеги авариялык-куткару жумыстары - ортке карсы кызметтин адамдарды, муликти, меншикти куткару мен баска жерге коширу, орт кезинде зардап шеккендерге даригер келгенге дейин алгашкы комек корсету жониндеги жауынгерлик ис-арекеттери;

Орт сондиру-техникалык оними - орт кауипсиздигин камтамасыз етуге арналган арнаулы техникалык, гылыми-техникалык жане санаткерлик оними, сонын ишинде орт сондиру техникасы мен жабдыгы, орт сондиру куралдары, от сондиретин жане оттан коргайтын заттар, арнаулы байланыс жане баскару куралдары, электронды-есептеу машинелерине арналган багдармалар мен деректер базалары, сондай-ак орттин алдын алу мен сондирудин озге де куралдары.

Азаматтык корганыс – бул баскару органдарынын мемлекеттик жуйеси жане халыкты, уйымдар мен ел аумагын осы замангы закымдау куралдарынын закымдагыш (жойкын) факторларынын ыкпалынан, табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайларда коргау максатында жургизилетин жалпы мемлекеттик шаралардын жиыны.

Азаматтык корганыстын негизги миндеттери:

1 Баскару, хабарлау жане байланыс жуйелерин туракты дайындыкта болуын уйымдастыру, дамыту жане колдау;

2 Тотенше жагдайлар кезинде Азаматтык корганыс куштерин куру,

оларды ис-арекеттерге даярлау жане туракты дайындыкта устау;

3 Орталык жане жергиликти аткарушы органдардын кызметкерлерин даярлау , халыкты окыту;

4 Радиациялык, химиялык, бактериологиялык (биологиялык) ахуалды кадагалау жане лабораториялык бакылау;

5 Азаматтык корганыс курамалары жауынгерлеринин жумылды-рушылык даярлыгын камсыздандыру;

6 Салалар мен уйымдардын туракты жумыс истеуин арттыру бойынша кешенди шаралар жургизу;

7 Корганыс гимараттарынын, корганыс куралдарынын жане

артык корын, Азаматтык корганыстын баска мулигин жинау, азирликте устау;

8 Халыкка, орталык жане аткарушы органдарга адамдардын омири мен денсаулыгына тонген кауип пен калыптаскан жагдайдагы ис-арекет тартиби туралы хабарлау;

9 Издеу-куткару жане баска кезек куттирмейтин жумыстарды жургизу, зардап шеккен халыктын тиршилигин жане оны кауипти аймак-тан кошируди уйымдастыру.

10 Азык-туликти, суды, жемди, хабдинаттар мен осимдиктерди радиоактивтик, бактериологиялык (биологиялык) закымданудан сактау.

Азаматтык корганыс аумактык - ондиристик принципи бойынша уйымдастырылады. Азаматтык корганыска жалпы басшылыкты Казакстан Республикасынын Премьер-Министри жасайды, ол (лауа-зымы бойынша) Казакстан Республикасы Азаматтык корганысынын бастыгы болып табылады.

КР ТЖА торагасы лауазымы бойынша Казакстан Республикасы Азаматтык корганыс бастыгынын орынбасары болып табылады жане республика Азаматтык корганысына тикелей басшылык жасайды.

Азаматтык корганыс шараларын орындауды камтамасыз ету ушин Казакстан Республикасынын тотенше жагдайлар жониндеги агенттиги курылады. Орталык жане жергиликти аткарушы органдарда Азаматтык корганыстын баскармалары, болимдери (кызметкерлери), уйымдарда АК штаты курылады. Азаматтык корганысты уйымдастыру мен онын жай-куйи ушин уйым басшысы жеке жауапкершиликти котереди. Ол Азаматтык корганыстын бастыгы болып табылады. АК штатынын бастыгы уйым АК бастыгынын орынбасары болып табылады. Оган АК маселелери бойынша буйрык пен оким шыгару кукыгы бериледи.

Уйымдарда АК коширу шараларын откизу максатында коширу, коширу-кабылдау комиссиялары курылады.

Уйымнын АК куштери АК курамалары болып табылады. Онын курамына аскери миндетти, жумылдыру нускамасы бар адамдардан

I, II, III топтагы мугедектерден жукти айелдерден, 8 жаска дейинги балалары бар айелдерден баска енбекке жарамды жастагы ерлер мен айел адамдар алынады.

АК курамалары бейбит жане согыс уакытында тотенше жагдай кауипи туындаган кезде куткару жане баска да кезек куттирмейтин жумыстарды жургизеди.

Азаматтык корганыс куштерине АК аскер болимдери, АК аумактык курамалары, АК объектилик курамалары, АК пен ТЖ кызметкерлери курамалары, жедел куткару отрядтары киреди;

АК-нын аумактык курамалары облыс, кала, аудан акимдеринин шешимдеримен, ал объектилик курылымдар уйымдардын АК басшыла-рынын буйрыктарымен курылады.

АК-нын объектилик курылымдары уйым муддеси ушин курылады. АК объектилик курамаларын барлаушы буын, куткару командасы, инженерлик команда, санитарлык дружина (нуктелер) корганыс гимараттарын заласыздандыру жониндеги топ, орт сондиру командасы (болими), байланыс командасы; когамдык тартипти коргау командасы (топ), жануарлар мен осимдиктерди коргау командасы жане т.б. киреди.

Азаматтык корганыс курамаларынын курамы мен саны алдагы авариялык-куткару жумыстарынын болжамдык есептери мен колеми-нин негизинде бейбит жане согыс уакытындагы тотенше жагдайларда халыкты аумактар мен уйымдарды сенимди коргауды камтамасыз ететин жеткиликти, кажеттиликти басшылыкка ала отырып айкындалады.

Казакстан Республикасынын жер силкиниси болып туратын аймактары ушин Азаматтык корганыс курамалары халыктын 10 ада-мына кеминде бир куткарушы, су таскындары, орт пен баска да ыкти-мал кауип-катерлерге ушырайтын онеркасип аймактары мен аумакта-тары ушин халыктын 15-20 адамына бир куткарушыдан келетиндей есеппен азирленеди.

Азаматтык корганыс курамалары курылатын уйымдардын басшылары олардын касиби даярлыгына, осы замангы техникамен, жабдыкпен, баска да материалдык куралдармен жаракаттандыры-луына жане туракты азирликте болуына дербес жауапты болады.

АК курамалары арналу бойынша негизги жане камтамасыз ету курамаларына болинеди. Негизги курамаларына барлау, куткару, медициналык, инженерлик, орттен коргау, авариялык-техникалык, РХК жатады. Камтамасыз ету курамаларына байланыс, материалдык-техникалык камтамасыз ету, когамдык тартипти сактау, осимдиктер мен жануарларды сактау жане тагы баскалардан турады.

Негизги куткару курамаларынын дайын болуы 4 сагаттан аспауы керек, экстрендик отрядтар – 2 сагаттан аспауы керек, барлык баска курамалар – 6 сагаттан аспауы керек.

БЕЙБИТ ЖАНЕ СОГЫС УАКЫТЫНДАГЫ

ТОТЕНШЕ ЖАГДАЙЛАР

Тотенше жагдайлар – адамдардын каза табуына акелип соккан немесе акелип согуы мумкин, олардын денсаулыгына, коршаган ортага жане шаруашылык жургизуши объектилерге нуксан келтирген немесе келтируи мумкин, халыкты едауир дарежеде материалдык шыгындарга ушыратып, тиршилик жагдайын бузган немесе бузуы мумкин авария, зилзала немесе апат салдарынан белгили бир аумакта туындаган жагдай.

Тотенше жагдайлар уш негизги белгилер бойынша жиктелинеди:

а) пайда болу саласы бойынша; б) ведомстволык катыстыгы бойынша;

3. в) аймактык таралуы бойынша.

I Пайда болу саласы бойынша тотенше жагдайлар:

• табиги;

• техногенди;

• жанжалды болып болинеди.

Табиги сипаттагы тотенше жагдайларга жататын кубылыстар

1. Геофизикалык кауипти кубылыстар: жер силкину, жанар таудын

атылуы;

2. Геологиялык кауипти кубылыстар: сел, кар кошкини, сыргыма,

опырылма;

3. Метеорологиялык жане агрометеорологиялык кауипти кубы-

лыстар: дауыл, боран, куйын, катты аяз жане т.б.;

4. Гидрологиялык кауипти кубылыстар: су таскыны, коктемги таскын

грунтты сулар денгейинин котерилуи жане т.б.;

5. Табиги орттер: ормадагы, даладагы шымтезектик орт;

6. Адамдардын жукпалы ауруга шалдыгуы (эпидемиялар);

7. Ауылшаруашылык малдардын жукпалы ауруга шалдыгуы

(эпизоотиялар);

8 Ауылшаруашылык осимдиктердин ауруга жане зиянкестерге

шалдыгуы (эпифитотиялар) жатады.

Техногендик сипаттагы тотенше жагдайлар

1. Ондиристик.

2. Тасымалдау авариялар: темир жолдагы поездардын, тениздеги,

озендеги кемелердин, авиациядагы апаттары, автомобилдин,

магистралдык кубырлардын авариялары.

3. Орттер (жарылыстар).

4. Оте катты асер ететин улы заттардын шыгуынын авариясы.

5. Радиациялык заттар шыгуынын авариясы.

6. Биологиялык кауипти заттар шыгуынын авариясы.

7. Гимараттардын кенеттен опырылуы.

8. Электр-энергетикалык жуйелердеги авариялар.

9. Коммуналдык тиршиликти камсыздандыру желилердеги авариялар.

10. Тазарткыш курылыстардагы авариялар.

11. Гидродинамикалык авариялар: богеттин бузылган жери.

Жанжалды сипаттагы тотенше жагдайларга: карулы шабуыл;

кейбир аймактардагы толкулар; согыс уакытындагы аскери арекеттерде казирги закымдау тасилдерди колдану жатады.

II Ведомстволы катыстагы бойынша тотенше жагдайлар

1. Курылыстагы тотенше жагдайлар.

2. Ондиристеги тотенше жагдайлар.

3. Тасымалдаудагы тотенше жагдайлар.

4. Ауылшаруашылыктагы тотенше жагдайлар.

5. Орман шаруашылыгындагы тотенше жагдайлар.

6. Тасымалдау коммуникациясындагы (газ кубырлары, мунай кубырлары, су кубырлары) тотенше жагдайлар.

7. Адамдардын туратын уй-жайлары, аумактардагы авариялар.

Табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлар аумактык таралуы бойынша: объектилик (зардаптарынын таралуы кондыргы мен, цехпен, объектимен шектелген); жергиликти (зардаптарынын таралуы елди мекенмен, ауданмен, облыспен шектелген); аймактык (зардаптарынын таралуы бирнеше облыспен шектелген); кен аукымы (зардаптардын таралуы Казакстан Республикасы мен шектес мемеле-кеттерди камтиды).

Тотенше жагдайды жоюга Азаматтык корганыстын барлык куш-тери, Кару куштери, орталык орындаушы органдар катыстырылады.

Табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлардын

алдын алу жониндеги шаралар

Казакстан Республикасынын “Табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлар туралы” занында тотенше жагдайлардын алдын алу жониндеги шараларга мыналар жатады: гылыми зерттеулер, жагдайды кадагалау, бакылау; тотенше жагдайлардын пайда болуына акеп согуы мумкин аварияны, зилзала мен апатты болжау жане олардын каупи туралы хабарлау; билимди насихаттау, халыкты жане мамандарды окытып-уйрету; тотенше жагдайлар саласындагы коргану шаралар.

Табиги жане техногендик сипаттагы тотенше жагдайлар пайда болган кезде катер тонуин, шыгындар мен залалды мумкин болганынша барынша азайту ушин мынадай коргану шаралары жузеге асырылулуга тиис: сейсмикалык жагынан берик курылыстар салу жане уйлер мен гимараттардын сейсмикалык бериктигин кушейту; гидротехника-лык жане инженерлик-геологиялык коргану шаралары; колик кауип-сиздигин камтамасыз ету жане коликте тотенше жагдайларды болгызбау ушин коммуникациялар жуйелерин жетилдиру; кауипти ондиристик объектилердеги коргану шаралары; орттерге (жарылыстарга) индеттер мен малдын жукпалы ауруларына (эпизоотия), ауылшаруашылык осимдиктери мен ормандардын кеселдермен жане зиянкестермен закымдануына жол бермеу шаралары; арнайы уакилдик берилген ор-гандардын миндетти куши бар нускамаларында козделген баска да шаралар.

5-ДАРИС Казирги закымдагыш куралдарын колдану

кезиндеги тотенше жагдайлардын сипаттамасы

Согыс уакытында карсылас жак ядролык каруды колданган кезде мынадай закымдагыш факторлар асер етеди: соккы толкыны, жарыктын сауле шыгаруы, откиш радиация, жердин радиоактивти ластануы жане электромагниттик импульс.

Соккы толкыны – негизги закымдагыш асер факторы, жарылыс киндигинен барлык жакка дыбыс жылдамдыгымен козгалатын, катты сыгылган ауанын жиналган жери. Осылайша 1 Мгт ядролык октум-сыктын жарылысы кезинде соккы толкыны 9 секундта 5 километрге, 22 секундта 10 километрге жетеди.

Соккы толкыны гимаратты, техниканы, ондиристик кондыргыны, гимаратты киратады жане адамдарды закымдайды.

Мысалы, ауадагы ядролык жарылыс кезинде кабылдау бетинин аланы 500 см² , турган адамга артык кысымы 0,5 кг/см². соккы толкыны 2500 кг кушпен асер етеди.

Ядролык закымдау ошагы шартты турде торт шенберли аймакка болинеди:

Биринши аймакка (жарылыс киндигине жакын жердеги толык ки- раушылык) сырткы шекарага 0,5 кг/см². жогарырак артык кысыммен соккы толкынынын асерине ушыраган закымдану ошагынын аумагы жатады.

Екинши аймак (катты кирау) 0,5 – 0,3 кг/ см². соккы толкынынын артык кысымымен сипатталады. Бул аймакта тас гимараттар мен жертолелер катты кирап, агаш гимараттардын толык кирауы мумкин, уйиндилер пайда болып, орт шыгуы да мумкин. Панаханалардын кобиси сакталады, алайда кейбиреулеринин киребериси мен шыгаберисин уйинди басып калуы мумкин. Панаханадагы адамдар зардап шекпейди.

Ушинши аймак (орташа кираулар) 0,3 – 0,2 кг/см². соккы толкы- нынын артык кысымымен, гимараттар мен туракжайлардын ишинара кирауымен сипатталады. Оларды жаппай орт жайлауы мумкин. Коп- теген корганыс гимараттар сакталынады, ал онда турган адамдар зар- дап шекпейди. Корганыс гимараттарынын сыртында калган адамдар- дын бир болиги жаракат алып, жедел медициналык комекти кажет етеди.

Тортинши аймак (болмашы кираулар) 0,2 – 0,1 кг/см ². толкын соккысынын артык кысымымен сипатталады. Бул аймакта гимарат-тар мен турак жайлардын кирауы сирек.

Жарыктын сауле шыгаруы – ядролык жарылыс кезинде пайда болатын сауле энергиясынын агыны. Ядролык жарылыс жаркылдаган аумактагы ауанын температурасы жаркылдау басында миллион градуска дейин жетип, аягында бирнеше мын градуска дейин томендейди. Жарыктын сауле шыгаруы кас-кагым сатте таралып, аз уакыт кана асер етеди.

Жарык саулеси куннен алде кайда кушти, ал ядролык жарылыс кезинде пайда болган ядролык шар жуздеген километрден коринеди.

Жарык саулесинин закымдагыш асери жарык серпинимен, ягни жарык саулеси багытына карсы орналаскан устинги беттеги 1 см². саулелену кезинде откен жарык энергиясынын санымен сипатталады. Жарык серпининин олшем бирлигине 1 кал/см². алынады. 2 – 4 кал/см², жарык серпини кезинде корганбанган адамдарда биринши дарежедеги куйик, 4 – 7,5 кал/см². кезинде екинши дарежедеги куйик (буршиктердин пайда болуы), 7,5 – 12 кал/см². кезинде ушинши дарежедеги куйик (тери жамылгыларынын толык жансыздануы), 12 кал/см² -нан жогары болса, тортинши дарежедеги куйик алады (тери жаппай жансызданып улбирейди).

Жарык саулеси жаппай орт тудыруга кабилетти.

Жарык саулесинин жиилиги ауа райына катты тауелди. Туман, жанбыр мен кар онын асерин катты алсиретеди, ал ашык кургак ауа райы, керисинше, орттердин шыгуы мен куйик алуга колайлы жагдай жасайды.

Откиш радиация – ядролык жарылыс кезинде шыгатын гамма саулелер мен нейтрондар агыны.

Ядролык карудын закымдаушы факторы. О.Р-нин кози – ядролык реакция. О.Р.-нин арекет ету мерзими 10-15 секундтан аспайды (ядролык реакциянын узактыгы). О.Р-нин закымдаушы арекети адамдардын сауле алуын тудырады, закымдаушы фактордын мани: гамма саулелер мен нейтрондар тири клеткалардын молекулаларын иондап, олардын калыпты тиршилик кызметин бузады. Мунын натижесинде адамдар сауле ауруына шалдыгады, коп доза алган адамдар мерт болады. Усти жабылган жыралар, блиндаждар, паналау гимараттары жане баска корганыс курылыстары сондай-ак корганыс киимдер О.Р. асеринен курт алсиретеди.

Жердин радиоактивти ластануы – ядролык жарылыс булттарынан радиоактивти заттардын тусуи натижесинде болады.

Жердин радиоактивти ластануынын денгейи жарылыстын тури мен куатына жане ол жарылган саттен бастап откен уакытка, жарылыс орталыгынын кашыктыгына, ауа райына жане жер бедерине байланысты. Радиоактивти булттын изи сызбалануы бойынша элипсти еске тусиреди жане закымдалган алкапка ар турли денгейде жайылады. Сондыктан да (жиилигине байланысты) закымдалган алкапты кауипти, кушти жане баяу закымдану аймагы деп болу калыптаскан.

Егер издин колбеу киылысын алсак, онда радиация денгейи издин сырткы шек арасынан котерилип, онын киндигинде ен жогары денгейине жетеди.

Радиация денгейи укакыттын отуине байланысты биртиндеп томендейди.

Осылайша, егер радиация денгейи жер бетиндеги ядролык жары-лыстан кейин 100% алсак, онда 2 сагаттан кейин еки есеге, уш сагаттан кейин торт есеге, ал 7 сагаттан кейин он есеге азаяды.

Радиоактивти заттармен закымданган жерде турган адам ардайым сырткы саулеге немесе сауле ауруына ушырауы мумкин радиоактивти заттардын организмге оту натижесинде закымдануы ыктимал.

Электромагниттик импульс – ядролык жарылыстын закымдаушы факторы, гамма саулелердин коршаган орта атомдарына тигизген асери жане электрондар агыны мен он иондардын тузилуинин натижесинде пайда болган электрли жане магнитти саулелер. Э.И.-тин байланыс аппараттарына, зиян келтирип сырткы желилерге косылган электр кондыргыларынын жумысын бузуы мумкин. Асиресе жартылай откизгиштерде жумыс истейтин радиоаппаратураларга асери кушти. Э.И. асеринен коргану шараларын алдын-ала карастыру кажет.

Адамга радиациянын асери .

Адам саулеленудин еки турине: сырткы жане ишки саулеленуге ушырайды.

Саулеленудин сырткы коздерине Галактика жулдыздарынын жарылысы мен куннин катты сауле шыгару кезинде пайда болатын космостык саулелену жатады. Космостык саулелену дозасы адамга

асер етеди. Тениз денгейинен бииктеген сайын ауаны, азоннын корганыс кабаттары жукара туседи, сондыктан да саулелену жогары.

Космостык иондаушы саулелену табиги радиациялык аумакты курайды, оган жердеги барлык тири организмдер ушырайды.

Саулеленудин жердеги коздери жер койнауындагы, атмосферадагы, судагы жане осимдиктердеги радиоактивти заттар болып табылады.

Жер шарынын коптеген аудандарында дозанын куаты 4-12 мкр/саг. шегинде болады. Осы аудандарда туратын адамдардын жылдык дозасы 30-100 мбэр (0,03-0,1 бэр).

Табиги коздерден адамнын сырткы саулеленуи организмге азык-тулик тагамдары, су мен ауа откен кезде болады. Балыкты коп жейтин адамдар, бугы етимен коректенетин солтустик аудандар тургындары салыстырмалы турде саулеленудин жогары дозасын алады, ойткени бул тагамдарда радиоактивти заттардын молшери кобирек кездеседи.

Сагаттын жаркырауык циферблаты АЭС-теги болмашы улы заттын болинуине караганда торт есе артык жылдык дозаны береди.

Циферблаттан 1 м кашыктыктагы саулелену 1 см кашыктыктан гори 10000 есе алсиз. Турли-тусти телевизор бойынша телебагдармалар-ды жыл бойында кун сайын уш сагаттан карау 0,5 мбэр береди. Рентген кезинде адам 30 мбэр доза, флюрография кезинде – 370 мбэр доза алады. Сойтип, жердин арбир тургыны жыл сайын орташа 200-300 мбэр саулелену алады.

Адамдардын, хайуанаттар мен осимдиктердин жаппай радиациялык закымдануы мумкин авариялар мен булиншиликтер кезинде ядролык энергетикалык кондыргылар мен экономикалык озге де объектилери радиациялык кауипти объектилер деп аталады. Оларга: ар турли максаттагы атом станциялары, ядролык отын циклындагы касипорын- дар, атом су асты кайыктары, ядролык ок-дарилер жатады.

РКО (радиациялык кауипти объектилер)-дагы авариялардан кейинги алгашкы сагаттар мен тауликтеги коршаган орта ластануынын адам- дарга асери жердеги радиоактивти ауамен араласкан (радиоактивти тускен булттан болинетин азык-тулик) радиоактивти булттан сырткы саулеленумен (ядролык отынды болу онимдери, уранмен байытылган – 235 уран кос тотыгы –238), РК булттарымен демалу салдарынан сауленин ишке отуимен, сондай-ак адам денеси устинги жагынын осы заттармен ластану салдарымен аныкталады. Будан кейин коптеген жылдар бойында саулелену дозасынын жинакталуы ластанган азык-тулик пен суды пайдалану салдарынан отетин болады.

Катты асер ететин улы заттар (КАУЗ)

КАУЗ – бул онеркасипте, коликте, улкен колемде колданылатын, объектилердеги кираушылык (авариялар) жагдайында атмосферага онай отуге жане жумыс истеуши кызметкерлер мен иргелес елди ме-кендеги халыкты жаппай закымдауга кабилетти улы химиялык косы-лыстар.

КАУЗ-дин адамдарга асери онеркасип ондириси, сактау мен тасымал-дау, сондай-ак согыс уакытында жаудын химия (мунайхимиясы) му-най ондеу, токыма, кагаз жане онеркасиптин озге салаларын, объекти-лерин, коймалар, куатты тоназыткыштарды жане су тазалау гимарат-тарын, сондай-ак осы салалар мен объектилерде кызмет корсететин колик куралдарын касакана кирату барысында туындайтын авария- лык жагдайда гана ыктимал.

Бул заттар оздеринин касиеттери бойынша ар турли болып келеди. Барлык КАУЗ-ди мынадай топтарга болуге болады:

а) туншыктыргыштык асери басым заттар;

б) жалпы улылык асери басым заттар;

в) туншыктыргыштык жане жалпы улылык асери бар заттар;

г) осип-онуге, жуйке турткисин откизуге жане беруге асер ететин заттар (нейтропты улар);

д) туншыктыргыштык жане нейтроптык асери бар заттар;

е) метаболдык улар;

ж) заттардын алмасуын бузатын заттар.

Туншыктыргыштык асери басым заттарга улы косылыстар (хлор, фосген, хлорпикрин жане баскалар) жатады, олар ушин организмге асер ететин басты объекти тыныс алу жолдары болып табылады. Закым-данудын букил процеси шартты турде 4 кезенге болинеди: затпен байла-ныс кезени, жасырын кезен, окпенин уланудан кабыну кезени жане аскыну кезени. Ар кезеннин созымдылыгы КАУЗ-дин улылык ерекше-лигимен жане экспозициялык дозанын колемимен аныкталады. Кобирек жинакталган биркатар заттардын буынын асери кезинде теринин ашык жерлеринин, килегейли жогары тыныс алу жолдары мен окпенин химия- лык куйигинен туындаган тосын жагдайдан адам каза болуы мумкин.

Жалпы улылык асери басым заттарга энергетикалык алмасудын курт бузылуын тудыруга кабилетти, ауыр жагдайларда закымданушы-нын каза болу себеби болып табылатын косылыстар (комиртеги тотыгы, цианды сутеги жане баскалар) жатады.

Туншыктыргыштык жане жалпы улылык асери бар заттарга ингаляциялык асер кезинде окпени удан кабындыруга, ал сину кезинде энергетикалык алмасуды бузуга кабилетти КАУЗ-дин едауир болиги жа-тады (амил, акрилонитрил, азот кышкылы мен азот тотыгы, кукирттин кос тотыгы, фторлы сутеги жане баскалар) жатады. Осы топтын коп-теген косылыстарынын кушти куйдиргиштик асери бар, бул оз кезегинде алгашкы комекти корсетуди киындатады.

Нейтропты уларга жуйкени реттеу механизми, сондай-ак жуйке жуйесинин уйыстыру куйин бузатын заттар (тетраэтилкоргасын, ку-киртти комиртеги, фосфорорганикалык косылыстар жане баскалар) жатады, осындай арекеттин негизинде олардын синтез, сактау, шыгару, нейромедиаторлар синаптикалык куысындагы белсендиликти томенде-ту процестерине араласу нейромедиаторлар рецепторларымен ыкпал-дасу, козган мембраналардын иондык арналарынын откизушилигин оз-герту кабилети жатыр.

Туншыктыргыштык жане нейтроптык асери бар заттарга ингаля-циялык закымдану кезинде окпенин удан кабынуын тудыратын косы-лыстар (аммиак, гептил, гидразин жане баскалар) жатады, сонын сал-дарынан жуйке жуйеси катты закымданады.

Метаболдык уларга организмдеги заттардын метаболзимнин назик процестерине араласатын улы косылыстар (этилен тотыгы, дихлорэтан жане баскалар) жатады. Булармен улану уга катты карсылыктын жоктыгымен сипатталады, организм адеттегидей биртиндеп дамиды жане ауыр жагдайда бирнеше куннин бойында олиммен аякталады.

Осы заттармен закымданудын патологиялык процесине коптеген органдар мен организмдер жуйеси, биринши кезекте орталык жуйке жуйеси, улпершикти агзалар, ал кейде кан жуйеси тартылады.

Заттардын алмасуын бузатын заттарга галогенденген ароматты комирсутегилердин тобына жататын улы косылыстар (диоксин, поли- хлорланган бензофурандар жане баскалар) жатады. Осы заттар окпе, ас корыту жолымен тери улпалар аркылы асер ете отыра, оте узакка созылатын ауруды тудыруга кабилетти. Бул жагдайда осы процеске ис жузинде барлык органдар мен организм жуйелери тартылады. Осы заттардын асеринин озиндик ерекшеликтери заттын алмасуын бузу болып табылады, бул акыр аягында типти олимге ушыратуы мумкин.

Кесте

КАУЗ атауы	Асеринин жалпы сипаттамасы	Закымдау белгилери
Аммиак NH3	Козге, тыныс алу органда- рына, орталык жуйке жуйесинин тери улпалары-на кауипти. Аммиактын катты асеринен кейин бир-неше минуттан сон булшык еттин алсиздиги, ко-теринки рефлекторлык ко-зу, курыспа пайда болады. Есту курт томендейди, ок-пе кабынуы мумкин. Ам-миакпен закымдану нати-жесинде психикалык жане неврологиялык ауытку ыктимал. Коздин буршагы, кабактын караюы кейде типти коздин кормей калуы мумкин.	Кобирек жинакталу коздин жасын катты агызып, оны ауыртады, туншыктырады катты жотелтеди, басты айналдырады, асказанды сыркыратады, кустырады, даретти кешиктиреди. Комей-дин туйилуи мен дыбыс си- нирлеринин кабыну каупи пайда болады. Ишке карай откен сон дененин кызаруы жане килегейли улпалардын шыны таризди кабынуы кей- де пайда болады. Кеудени сыркыратып, ыкылык ат-кызады, кейде кустырады. Тез шаймаса териге асер ету кезинде кызару боритпе пайда болады.
Комиртеги тотыгы (иисти газ) СО	Кандагы гемоглобин тоты-гынан оттегини ыгыстыра-ды, карбосигемоглобинди жасайды. Оттеги колеми 18-20%-тен 8%-ке дейин то-мендеуи мумкин (аноксе-миз). Комиртеги тотыгы ул-палык тыныс алуды буза отыра тикелей улы асер етуге кабилетти. Комиртеги тотыгы асерин жастар жане бронхитпен жане демикпемен, окпе, бауыр, кан айналымы органдары-нын ауруларынан, диабет-тен зардап шегетин адам-дар тез сезеди. Комир алма-суына ыкпал етип, кандагы кант денгейин котереди. Фосфорлык жане азоттык алмасуды бузады. Адам тыныс алудын токтауынан каза болады.	Комир тотыгынын асери ке-зинде денени зил басу мен бастын кысылуы сезиледи. Мандай мен самай катты сыркырайды бас айналады, кулак шулайды, беттин териси кызарып ысыйды, ал-сиздик пен коркыныш сезими билейди, мандай куре тамы-рынын, жалпы тамырдын согуы жиилейди, журек ай-ниды, кустырады. Будан кейин алсиздик пен шарасыз-дык пайда болады, уйкы басады, дененин температу-расы 38-400С-ге дейин коте-риледи. Одан ари адам есинен айрылып кусады.
Хлор CL2	Тыныс алу жолдарын титиркендиреди, окпени ка-бындыруы мумкин. Канда хлордын асери кезинде бос амин кышкылдарынын молшери бузылады жане кейбир тотыктарынын бел-сендилиги томендейди.	Орташа жане шагын мол-шермен закымданган кезде кеуденин тониреги катты сыркырайды, коз кыжыл-дап туйиледи, жас агады, азапты кургак жотел пайда болады. 2-3 сагаттан сон окпе кабынады. Улкен мол-шердеги асерлер тыныс алу орталыгынын рефлектор-лык тежелуинен адамды сеспей катыруы мумкин. Зардап шегуши ентигеди, бети когереди, масасызданады, кашуга арекеттенеди, алай-да кулап есинен айрылады. Газ тариздес хлор териге асер етип котырландырады.

Кесте кауз-бен закымданган кезде алгашкы

(даригерге дейинги) комек шаралары

КАУЗ атауы	Алгашкы комек шаралары
Аммиак	Закымданушыны закымдану ауданынан тезирек алып кету. Коз бен терини 10 минут бойы сумен шаю. Киимди ауыстыру. Карангы гимаратка жаткызу. Комекейдин манайына кыздыргыш кою. Боржом немесе сода косыл-ган сут ишкизу. Одан кейин ылгалдандырылган оттеги. Жылы сумен ауа енгизу. Тыныс алу бу-зылган немесе токтаган кезде – жасанды демалдыру.
Комиртеги тотыгы	Закымданушыны жаткан куйинде тезирек таза ауага шыгару (типти, егер ол ози козгала алса да). Тыныс алуга кедерги келтиретин киим-ди шешу (жага мен белбеуду агыту). Денени ынгайлы етип жаткызу. Тыныштык. Жылу (аякка жылыткы, кыздыргыш кою). Оттегимен узак демалдыру. Ауыр жане орта-ша уланган жагдайда кофе, кушти шай беру. Мактамен мусатир спиртин иискету.
Хлор	Зардап шегушини таза ауага шыгару. Ылгалдырылган оттеги беру. Тыныштык, жылыту. Килегейли улпамен терини кеминде 15 минут бойы соданын 2 % ертиндисимен шаю. Емханага алып бару.

6 - ДАРИС ТОТЕНШЕ ЖАГДАЙЛАРДАГЫ УЙЫМДАР

ЖУМЫСЫНЫН ТУРАКТЫЛЫГЫ

Уйым жумысы туракты негиздери.

ТЖ салдарын ескерту мен жоюдын Мемлекеттик жуйесин негизги миндеттеринин бири касипорын, уйым, мекеме, сондай-ак алеуметтик объектилеринин жумыс истеу калыбын арттыру мен ТЖ ескертуге багытталган нысаналы жане гылыми-техникалык багдармаларды иске асыру болып табылады.

Шаруашылык объектилердин жумыс истеу турактылыгын арттыру маселеси казирги жагдайда улкен манызга ие болуда. Бул томендеги бир катар негизги себептерге катысты:

• ондиристик саладагы мемлекеттик реттеу мен кауипсиздик меха- низминин алсиреуи, барлык денгейдеги енбек жане технология- лык тартиптин алсиреуи, сондай-ак ондиристин аварияга карсы тозимдилигинин томендеуи;

• негизги ондиристик корлардын жылдам тозуы, сонымен катар олар- ды жанарту каркынынын томендеуи;

• ондиристин технологиялык куатынын артуы, кауипти заттар, мате- риалдар мен буйымдарды тасымалдау, сактау мен пайдалану колеминин осуи, халык пен коршаган ортага кауип тондиретин он- дирис калдыктарынын жинакталуы;

• шарасыз зандык жане нормативтик кукыктык багы ТЖ кауип- сиздигин жане ескертуин баскарудагы тауекелдик маселесине тал- даудын гылыми негизин жеткиликсиз пайдалану;

• мемлекеттик кадагалау органдары мен инспекция жумысынын талаптылыгы мен тиимдилигинин томендеуи;

• аскери жанжалдар мен террорлык актилердин пайда болу ыкти- малдыгы.

Шаруашылык объектилердин жумыс истеу турактылыгы ретинде онын тотенше жагдайлардагы жоспарланган колемдеги жане номен-клатурадагы онимдерди шыгаруга авария (закымдану) жагдайында кыска мерзимде ондиристи калпына келтируге кабилеттилиги тусиниледи.

Тотенше жагдайларга шаруашылыгы объектилердин жумыс истеу турактылыгына мына факторлар асер етеди: жумысшылар мен кыз-метшилерди зилзала, авария (апат), сондай-ак осы замангы закымдау куралдарынын бастапкы жане кайталана факторларынын ыкпалынан сактау сенимдилиги; объектинин инженерлик-техникалык кешенинин белгили бир денгейде осы ыкпалга карсы туру кабилети, объектили ондирис ушин барлык кажетти ониммен (шики зат, отын, электрэнергия, газ, су жане т.б.); жабдыктау жуйесинин сенимдилиги, жумысшылар саны олардын кудирет немесе тартип денгейи, объектинин сипаты, шыгары- латын оним, колданылатын технология; ондирис пен АК баскару турак- тылыгы мен узилиссиздиги; объектини курдели жане озге шугыл , сондай-ак бузылган ондиристи калпына келтиру жумыстарына даярлау.

Тизбеленген факторлар тотенше жагдай ахуалы мен оны котеру жолындагы шаруашылык объектинин туракты жумыс истеуинин негизги талаптарын аныктайды.

Осы талаптар инженерлик-техникалык шараларды жобалау (ИТЖ) нормасында, сондай-ак олар ушин азирленген салага катысты колда- рындагы норма талаптарын толыктыратын жане дамытатын ведом- стволык нормативтик кужаттар негизинде каланган.

Турактылыкты котеру бойынша шараларды иске асыру мен азир-леу саласындагы уйымдар басшыларынын негизги миндеттери:

• уйым жумысынын турактылыгын арттыру бойынша усынысты белгиленген тартиппен азирлеу жане усыну;

• тотенше жагдайларда жане осы замангы закымдау куралдары колданылган кезде уйым жумысынын турактылыгын котеру бойынша шаралар мен азирлеуди жургизу;

• авариялардын пайда болу кауипин, кайталана закымдау ошагын томендету бойынша шаралар жургизу;

• азык-туликти, ауыз суын, сумен жабдыктау козин, мал мен осимдикти, осимдик пен мал онимдерин, радиоактивти химиялык жане бактерио-логиялык (биологиялык) закымданудан коргау бойынша шаралар-ды откизу мен уйымдастыру.

Тотенше жагдайы немесе казирги адам олтиру кару жарактарын

колданган кезинде салалы жане аумакты баскарма туракты жумыс истеу максатында, арнаулы аскери экономикалык окулары откизиледи.

Тотенше жагдайдагы инженерлик-техникалык шараларын

жобалау нормалары.

Азаматтык корганыс шараларын кешенди жане саралай откизу максатында, халыкты коргау денгейин томендетпей, аумак пен уйым-нын манызды денгейин ескере отыра, калаларды, топтарга, сондай-ак Азаматтык корганыс категориясы бойынша аумак пен уйымдардын маныздылык денгейин ескере отырып жургизиледи.

Калаларды, топтарды, уйымдарды Азаматтык корганыс бойынша категорияларга жаткызу тартибин Казакстан Республикасынын Укимети аныктайды.

• Категорияланган объектилер - улкен экономикалык жане кор-

ганыстык манызы бар онеркасип орындары мен озге де уйымдар. Уш категорияга болинеди: аса манызды, биринши жане екинши категориялар.

“Категорияланбаган объектилер” – барлык калган уйымдар (ны-сандар).

Турактылык маселелерин реттейтин кужаттар Азаматтык корга-ныстын инженерлик-техникалык шараларын жобалау (ИТЖ) норма-лары болып табылады. Олар курылыс нормалары мен ережелер кешенин (КНжЕ), мемлекеттик стандартты (ГОСТ) Азаматтык корга-ныстын инженерлик-техникалык камсыздандырудын барлык тури бойынша нускаулык пен басшылыкты камтиды.

Осы кужаттар негизинде орталык аткарушы органдар салалык стандартты, АК ИТЖ нормаларын колдану бойынша басшылык нус-каулыкты азирлейди.

Шаруашылык нысандары мен салаларында АК ИТЖ жане орта-лык аткарушы органдар, республикалык мекемелер Казакстан Республикасы Тотенше жагдайлар жониндеги Агенттигинин келисими бойынша жоспарлау 2.01.51-90 КНжЕ талаптарына сайкес жургизеди.

1.2-4-98 КНжЕ сайкес 1998 жылдан бастап Казакстан Республикасында сейсмобелсенди аудандарда жобалау мен курылыс жумыстары жургизиледи.

АК ИТЖ жобалау нормалары оз максатымен мынаны жургизеди:

• халыкты коргау жане жаудын осы замангы закымдау жане

адеттеги куралдарды колдану жагдайында ыктимал залал мен кира- туды томендету;

• согыс уакытында шаруашылык объектилери жумысынын ту-

рактылыгын котеру;

• закымдану ошагында, зилзала аумагында жане ири ондиристик

авария мен апатты жою кезинде КНжЕ жургизу ушин кажетти жагдай.

ИТЖ нормалары мынаны ескереди:

• аудандык жоспарлаудын жобасы мен схемасын, жана кате-

горияланган калалар мен объектердеги бурыннан бар жане салынып жаткан тургын уй жане онеркасип аудандары. Аудандарында тургын уймен озге объектерди егжей-тегжейди жоспарлау кезиндеги артурли жайттарды;

• ыктимал кираулар аумагында орналаскан жумыс истеп жат-

кан онеркасип орындарын кенейту жане жобалау, энергетика, колик жане байланыс касипорындарын, сондай-ак согыс уакытында катего-рияланган калалардын тиршилик аумагында орналаскан тургын уй жане онеркасип аудандарды;

• бурыннан салынган касипорындарды калпына келтиру жане

кенейту кезинде.

АК ИТЖ жобалау нормаларынын талаптары

а) Шаруашылык объектилерин орналастыруга

Кала тиршилигин камтамасыз ететин касипорындар Казакстан Рес-публикасынын Укимети аныктаган тизбесиндеги калалар шекарасында орналастырады.

Калаларды кунделикти жабдыктайтын тауарларды сактауга арналган жана база, койма, тараткыш, муздаткыш. Укимет белгилеген тауарларды сактау нормасынан артпайтын колемде жургизеди. Оларды кала шетинде орналастырады.

Категорияланган калаларда т/ж сораптау жане техникалык станцияларын ыктимал кушти кираулар аумагынан алыс жерге ор-наластырады. Кала аумагында жолаушылар немесе жук станциялары мен пристаньдарды, тениз порттарын кала аумагынан аулак жерге орналастырылуы усынылады.

Каладан тыскары жерлерге троллейбус, трамвай парктери жане телефон станциялары апарылады.

Демалыс лагерлери, пансионаттары, санаторилар, демалыс уйлери, базалар жане мемлекеттик азык-тулик жане материалдык корлары, жана категорияланган объектилер, хабар беретин радио орталыктар, жылжымалы курал резервтери, байланыс тораптар станциялары, КАУЗ базистик коймаларга ыктимал булину аумагына жане сыртында орна- ластыруга тиис.

Магистральдык (транзиттик) автомобиль жане темиржолдары каладан аулагырак жерге тоселуге тиис. Ишки калалык жели сырткы калалык желимен орайластырылуы тиис.

Ыктимал апатты субасу аумагында жана курылыс аудандарын, категорияланган касипорындар, материалдык жане азык-тулик кой-маларын, жылжымалы курам турактарын салуга руксат етилмейди.

Аталган аумактарга тау-кен ондирисин салуга миндет етеди.

б) Калаларды жоспарлау мен курылыс салу

АК ИТЖ жобалау нормалары талаптарын ескере отырып кала-ларды жоспарлау мен салу елди мекендердин закымдалуын, халык шыгынын азайтуга жане кыска мерзимде КНжЕ жургизу кабилеттилигин жургизуге ыкпал ететин манызды шаралар болып табылады. Жана калалар онда 200-250 мын тургындарды ескере отырып жобаланып салынады.

Кала аумагы аркайсысы 250 га болинген жекелеген окшау тургын алкаптарына (телим, оран, ыкшам аудан) болинеди. Олардын арасында- гы орттен коргау боликтери 100 м аспауга тиис.

Улкен кошелер (дангылдар) 2 багытта каланын орталык болигинен сырткы аймакка шыгуды камтамасыз етуи тиис.

Ишки калалык коликти жерди сырткы коликпен, т/ж станциясымен озен вокзалымен, ауежаймен, автовокзалмен сенимди жане ынгайлы байланыста болуга тиис.

Каланын 1 км² аланында озеннин жалпы агынына орай 3000 м³ колемдеги су алабы болуга тиис. Осындай суат бир шакырым бойындагы орт сондируди камсыздандырады.

Жана копирлер барлыгынын бир жарылыс пен куруын болдырмай-тындай кашыктыкта салынуы тиис.

в) Ондиристик гимараттар мен курыстарды жобалауга

АК ИТЖ жана шаруашылык объектери жане коммуналдык-энергетика жуйесин, гимарат пен курылыс салу кезинде экономикалык тургыдан аса кажетти жане тиимди.

Ондиристик гимараттарды салу мен жобалау кезинде жанбайтын немесе баяу тутанатын материалдан жасалынган женил коршау кур-гыларын пайдалану усынылады.

Буган пайдалану шарттарымен жол берилген жагдайда шатыр немесе женил жамылгы астындагы ашык аландагы технологиялык кондыргыны орналастырган жон.

Азык-тулик жане азык-тулик шики заты коймалар ушин турак-жайды тандау кезде сурлен улгисиндеги жане резервуармен жабылган гимараттарга артыкшылык бериледи, гимарат болмелеринде есик жане терезе ойыктары саны шагын болуга тиис.

Гимарат пен курылысты жобалау мен салу кезинде оларды радио-активти шаннан, УЗ жане бактериологиялык коргау бойынша шаралар жургизуи тиис.

г) Сумен жабдыктау бойынша

• категорияланган калалар мен объектилердин сумен жабдыктау

жуйесин кайта жобалауды оларда еки жане одан артык сукози орна- ластырылуы кажет, онын бири жабык улгиде (жерасты) болуы тиис;

• еки тауелсиз козден сумен камсыздандыру мумкин емес жагдай-

да бир су козинен жабдыктауга руксат етиледи, бул жагдайда оган еки басты гимарат орналастырылуга тиис, ал онын бири ыктимал кирау ай-магынан алысырак жерде болган жон;

• сумен жабдыктаудын орталык жуйесинде суберу су кысымы

мунараларына жетпей берилуге тиис;

• таза су коздери ауанын шаннан тазалайтын желдеткишпен,

кымтагыш люктермен жане жылжымалы ыдыска су беру ушин икем-делгиштермен жабдыкталуга тиис;

• орт гидранттары, су кубырынын жылжымалы нуктелерин

ажыратуга арналган козгалткыштар мумкиндигинше гимарат пен болме кираган кезде субаспаган аумакта орналастырылганы жон.

д) Газбен жабдыктау жуйесине

Калалар мен шаруашылык объектерине 2 жане одан ари дербес

газкубырлары аркылы газ беру еки жане одан артык газ тарату стан- циялары аркылы жургизилуи тиис, олар каланын жобалык курылыс аумагынан тыскары мумкиндигинше артурли жагынан болуы тиис.

Газ тарату станциялары мен нуктелер ажараткыш автомат кон-дыргылары бар жер асты айналмалы газкубырымен жабдыкталуга тиис. Айдагыш жане компрессорлык станциялар ыктимал кушти кираулар жане апатты су басу аймагынан аулагырак орналастырылуы тиис.

Жер усти тосеми жагдайында газкубырларын магистралдик жол-дарына ыктимал кушти кирау аймагындагы мумкин булиншилик аумагы-нан тыс жерлерде тосеуге, терен (жерасты) унгымасын жасауга жол бериледи; ашык тосемге курдели жер бедеринен откен уакытта болмашы кирау аумагында руксат етиледи.

Газ кубырларында кубыр жарылган кезде газдын шыгуы авто-матты токтататын кран мен кашыктык баскару нуктеси бар, тыгын арматурасын орнаткан дурыс.

е) Энергожабдыктау жуйесине

Осы замангы ондирис барысында энергия козисиз мумкин емес. Сондыктан энергия жабдыктау желилери мен турактарында АК ИТЖ мынаны карасытарды:

Электрмен жабдыктау объектер жуйесинин турактылыгын бир-биринен ыктимал кирау аумагынан еки радиустык кашыктыкта орна-ласкан бирнеше коздерге косу жолымен арттыру.

Категорияланган калаларда канализация жуйесинин объектеринде согыс жагдайынын озинде токтауга жол берилмейтин болса, энергиямен жабдыктау, озге энергия тутынушыларын куаттандыру кезинде ажы- ратылмайтын негизги желилери бойынша жургизилуи тиис.

220 квт жане одан да жогары электржуйеси жане бириктирилген энергияжуйесинин жуйе аралык байланыстар косалкы станциясында жане ЕЖБ жуйесинде кажетти жели ыктимал кирау аумагынан тыс косалкы станциялары откизилуге жане тургызылуы тиис.

Айдагыш насос станцияларын электрмен жабдыктау ыктимал кирау аумагынан тыс немесе жеке дербес коздеринен тыс шекте ор-наласкан косалкы станциялардан жургизилуи тиис.

7- Дєрис

Жер силкиниси кезиндеги халыќты ќорѓау

Жер силкиниси – бул жер ќыртысында немесе мантияныњ ‰стинги бОлигинде кенеттен болѓан ќозѓалыс пен жарылыс нєтижесинде пайда болѓан жєне елеули ауытќу т‰ринде ‰лкен ќашыќтыќка таралатын жер асты д‰мпуи мен жер астынын ќозѓалысы. Жер силкиниси – ќаћарлы кездейсоќ ќ±былыс, кенеттен пайда болады жєне ќасќаѓым сєтте Отеди.

Сейсмикалыќ аспапдардыњ – сейсмографтардыњ жыл сайын жер шарында тиркейтин жер силкинулери 100000 – нан астам, бираќ олардыњ бєри апатты емес. Сейсмографтар жыл сайын Алматыда жєне Алматы облысында тиркейтин жер силкинулери 400 – ден астам.

Жердињ ишки ќ±рылысы бирнеше ќабаттардан т±рады: ядро, сыртќы ядро, тОменги мантия, жоѓарѓы мантия, жер ќыртысы. Жер ќыртысыныњ ќалындыѓы барлыќ жерде бирдей емес. М±хиттар т‰биндеги жер ќыртысыныњ ќалындыѓы 5-10 км-ге, ашыќ жазыќтарда 30-40 км-ге, ал таулы алќаптар Оњиринде – 50-80 км-ге жетеди.

Жер бетинен 150-200 км. терењдикте т±тќырлыѓы Оте тОмен иилгиш ќабат бар. Астеносфера деп аталатын б±л ќабаттыњ кейбир жерлерде типти ќоймалжыњ с±йыќ болуы да м‰мкин. Ќандай да зат болмасын балќыѓанда оныњ тыѓыздыѓы тОмендеп, т±тќырлыѓы азаяды, жєне кОлеми Оседи. Мине, осыныњ єсеринен жоѓарѓы ќатты ќабаттар тОмен шОгип, тОменги ќоймалжыњ ќабаттар жоѓары шыѓуѓа тырысады да, астеносферадан жер бетине дейинги ќалындыѓы 150-200км. болатын ќабат (литосфера) ќозѓалысќа келеди. Жердињ ишки ќ±рылысыныњ ќабат-ќабат болып орналасуы алѓашќы кезде жер шарын ќ±раѓан тау жыныстарыныњ конвекциялыќ аѓындар єсеринен кейин Оздеринињ тыѓыздыѓына байланысты жекелене даралануынан болуы ыќтимал. Сонымен конвекциялыќ аѓындардыњ єсеринен ќалындыѓы 150-200 км жердињ жоѓарѓы ќабаты (литосфера) ќозѓалысќа келеди. Литосфералыќ плиталардыњ ќозѓалыстары ‰шт‰рли жаѓдайда болуы м‰мкин. Бириншиси – плиталар ќарама-ќарсы баѓытта жылжып, бир-биринен ажыраудыњ єсеринен рифти белдемдер пайда болады (Байкал кОлиндеги, Ќызыл тењиздеги жєне т. б.). Єдетте, б±л рифти белдемдер тектоникалыќ т±рѓыдан белсенди алќаптар ќатарына киреди. Екиншиси – литосфералыќ плиталар бир – бирине жаќындай жылжып соќтыѓысќан к‰нде бири екиншисинињ жоѓарѓы бОлигин ж±ла тОмен ќарай с‰нгип, су асты белдеулерин ќ±райды. Осындай белдеудињ бойында жатќан Тыныќ м±хиттыњ б‰кил шыѓыс бОлиги жане оѓан кОршилес Филиппин, Жапон, Алеут аралдары алапат апаттарыныњ орталыѓы болуда. Ушиншиси – литосфералыќ плиталар бирин – бири бойлай жылжитын жаѓдайлар болады. М±ндайда плиталардыњ жиектери тегис болмаѓандыктан, олардыњ жылжыуы да бирќалыпты болмай, кидирмели – ‰зикти болады. Плитарардыњ бир – бирине илинип жылжуы б±л аймаќта белгили бир мОлшерде эпергиянын жиылып – босануына, сОйтип кезекти єрекет сайын жер асты думпуинињ болуына єкелип соѓады. Жапония, Иран, Туркия, Орта Азия, мемлекеттери, Гватемала, Перу, Сицилия, Греция – б±л мемлекеттер литосфералык плиталардыњ шекарасына жаќын орналасќан.

ЖЕР СИЛКИНУ ТУРЛЕРИ

Тектоникалыќ жер силкиниси ишки к‰штердињ єсеринен жер ќыртысын ќ±райтын тау жыныстарыныњ ќатпарлары белгили бир шекке дейин ѓана майысады (бериктик шегине дейин) онан єри ќарай ќатпарлар шытынап жарылып, жер ќойнауында алдымен жарыќшаќтар, сонан кейин негизги жарылым пайда болады. Осы жарылым бойымен блоктар озара ыѓысып, талай жылдар аралыѓында жиналѓан энергия бир сатте болинеди де, жер бети тербелиске келеди. М±ндай силкинистер тектоникалыќ жер силкинулери деп аталады.

Опырмалы силкинистер. Жер шарынын кейбир аудандарында жер асты куыстары - унгирлер кездеседи. Олардын кейбиреулеринин узындыгы биршама зор болуы ыктимал. Мєселен, АКШ-тын Кентуки штатында Мамонтова унгиринин жалпы узындыѓы 430 км-ге жетеди. Мине осындай жерасты уњгирлеринињ тобесинен кенет опырылып ќ±лаѓан тау жыныстарыныњ салдарынан жер бетинде силкинис пайда болады. Єдетте м±ндай силкинистердињ куши сол болѓан жерде сезиледи де, ќашыќтаѓан сайын тез басылады.Терен шахталарда (800-1000м.) кездесетин б±л ќ±былыстыњ бир т‰ри–тау сокќысы. Кен ќазындысы айналасындаѓы ќысым молшери кенеттен осип, шахта забойында ќопарылыс болады. М±ндай ќ±былыстар халыќшаруашылыѓына ќыруар зыян келтирип, кейбирде шахтада истейтин адам ќазасы да болуы м‰мкин. Опырмалы силкинистињ таѓы бир т‰ри – ири тау кошкиндеринињ єсеринен болатын жер бетиндеги силкинис. 1911 жылы Памир тауында Усой атты тау кошкини єсеринен болѓан силкинис Тєжикстан т±рѓындарыныњ єлиде есинде. Есептеулерге ќараѓанда б±л кошкиннен пайда болѓан ‰йиндинињ колеми 2,5 шаршы километрге жеткен.