Қазақстан Республикасы

Төтенше жағдайларды және өнеркәсіптік қауіпсіздікті мемлекеттік бақылау комитетінің

2009 Жылғы «4» желтоқсандағы

№ 46 бұйрығымен

келісілген

Жер асты тәсілімен барлайтын кен өндіру кәсіпорындарын технологиялық жобалау нормалары (әдістемелік ұсынымдар)

1 - бөлім. Жалпы талаптар

1. Осы нормалар қара, түсті сирек кездесетін және асыл металлдар кен орындарын жер асты тәсілімен барланатын салынып жатқан, кеңейтілетін немесе реконструкцияланатын кен орындарын жобалау кезінде, қолданыстағы өндірістік қуаттылықтарды қолдау және оларды техникалық қайта жарақтандыру жөніндегі жобалау жұмыстары кезінде қолданылады.

Барлық әзірленетін жобалар бекітілген жобалау және технологиялық регламент негізінде іске асырылады және өндірістің жоғары техникалық-экономикалық көрсеткіштері бар жоғары тиімді технологиялық процестерді кеңінен қолдануды қамтамасыз етеді.

2. Геологиялық барлау ақпараттарының толықтығы мен сапасы барланған кен орнының қорларын өнеркәсіптік игеру немесе Қазақстан Республикасының аумағында (2007 жылғы 1 желтоқсан жағдайында) және әрбір жылдың жағдайындағы қолданыстағы сәулет, қала құрылысы және құрылыс саласындағы Нормативтік, құқықтық және нормативті-техникалық актілер тізбесіне сәйкес 2004 жылғы 13 тамыздағы № 125-п және № 126-п бекітілген мемлекеттік сараптауға ұсынылған қатты пайдалы қазбалар кен орындарын алдын-ала геологиялық-экономикалық бағалау жөніндегі материалдарға қойылатын талаптар туралы Нұсқаулыққа сәйкес барлау жұмыстарын әрі қарай жүргізу туралы шешім қабылдауға жеткілікті.

3. Барлық әзірленетін жобалар жаңа жоғары тиімді технологиялық процестерді, кешенді механизацияларды, қондырғылар жұмысының ауысымдылығын, еңбек өнімділігін арттыруды, өндірістің жоғары техникалы-экономикалық көрсеткіштерін кеңінен қолдануды қамтамасыз етеді.

Жобаларда тиімді шарттарды пайдаланудан барынша жоғары әсер алу мақсатында қолдануға рұқсат етілген машиналар мен қондырғыларды тиімді жағдайда қолдану мақсаттылығы қарастырылады.

4. Жобалаудың маңызды міндеттері:

табиғи ресурстарды рациональды және кешенді пайдалану;

қоршаған табиғи ортаны қорғау;

материалды, еңбек және қаржы шығындарды қысқарту;

өндірістік процестерді барынша механизациялау және өндірістік процестерді автоматтандыруды және қол еңбегін барынша қысқартуды қамтамасыз ету;

қалыпты санитарлық-гигиеналық және қауіпсіз еңбек жағдайын жасау;

пайдалы қазбаларды барлауға және қайта өңдеуге шығындалатын қуаттың барлық түрлерін тиімді пайдалануды қамтамасыз ететін шараларды әзірлеу;

автоматты жобалау жүйесінің жобалау ұйымдарының жұмысын тәжірибеге кеңінен енгізу.

2 - бөлім. Жобалау шешімдерінің геологиялық негіздемелері

1 - бөлімше. Жалпы геологиялық міндеттер

5. Қорлары есептелген және Қазақстан Республикасының пайдалы қазбалар қорлар бойынша мемлекеттік комиссияда бекітілген хаттамасы бар жүргізілген геологиялық барлау жұмыстарының нәтижесі туралы есептер кен орнында жаңа кәсіпорын құрылысын жобалауға арналған негізгі геологиялық материал болып табылады.

Геологиялық мәліметтер базасын қалыптастыру кезінде 2006 жылғы 27 ақпандағы геологиялық барлауды сатылар (қатты пайдалы қазбалар) бойынша жүргізу туралы Нұсқаулыққа сәйкес қатты пайдалы қазбалардың кен орындары қорларының және болжамды ресурстарының классификациясы басшылыққа алынады.

6. Кен орнын өнеркәсіптік игеру шарттары жер қойнауын пайдаланушы және Қазақстан Республикасының өкілетті органы арасындағы келісім шартпен анықталады. Пайдалы қазбаларды қазуға арналған келісім шарттар пайдалы қазбалар қорын есептеу материалдарына мемлекеттік сараптама және кен орнын барлауға техникалық-экономикалық негіздеме жүргізгеннен кейін заңнамамен белгіленген тәртіппен жасалады.

Пайдаланылатын, барланған және бағаланған кен орындарында әртүрлі санаттағы қорлардың рациональды қатынасын кен орнының нақты геологиялық ерекшеліктеріне, барлауды қаржыландыру шарттарына, кен қазу кәсіпорынының құрылысы және кен орнын пайдалануға байланысты жер қойнауын пайдаланушы анықтайды.

7. Қара және түсті металдар кен орындарын жер асты тәсілмен барлайтын кен кәсіпорындарының жоба алды жұмыстары мен жобалары кен орындарын (учаскелерді) өнеркәсіптік игеру және барлаудың қоршаған ортаға әсер етуіне көзделген жалпы геологиялық, инженерлік-геологиялық және гидрогеологиялық шарттары болатын геологиялық негіздеме негізінде орындалады.

8. Жобалардың геологиялық негіздеме ақпаратының құрамы мен толықтығы рационалды технологиялық шешімдер қабылдауды және минеральды шикізатты қазудың, жер қойнауын және кен өндірісінің қалдықтарын кешенді пайдаланудың үздік экономикалық көрсеткіштеріне қол жеткізуге және қоршаған табиғи ортаны қорғау жөніндегі шаралар әзірлеуді қамтамасыз етеді.

9. Барланған пайдалы қазба кен орнының (учаскенің) өнеркәсіптік игерілуі үшін даярлығы Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 27 қаңтардағы № 2828 «Жер қойнауы және жер қойнауын пайдалану туралы» Заңына және геологиялық ақпараттың мемлекеттік сараптамасымен белгіленеді.

Мемлекеттік сараптама 2004 жылғы 13 шілдедегі № 125-П және 126-П Нұсқаулығы бойынша сараптамаға ұсынылатын геологиялық материалдар пайдалы қазбалардың саны мен сапасына, халық шаруашылығындағы мәніне, қазудың кен техникалық, гидрогеологиялық, экологиялық және басқа да шарттарға жан-жақты баға беруге мүмкіндік болған жағдайда кен орнын геологиялық зерделеудің кез-келген сатысында жүргізілуі мүмкін.

10. Жер қойнауын геологиялық зерделеуге және пайдалы қазбаларды қазуға бір уақытта берілген жағдайда соңғысын қорларға мемлекеттік сараптама жүргізгенге дейін бастауға жол беріледі, ал содан кейін оны жобалау сараптама жүргізгенге дейін іске асырылады.

11. Жаңы құрылысты жобалау, қолданыстағы жер асты кен орындарын кеңейту, реконструкциялау, техникалық қайта жарақтандыру кен орындары қорларын классификациялау талаптарына және рұқсат етілетін кәсіпкерлік тәуекелділікті ескере отырып, жер қойнауын пайдаланушы анықтайтын қатты пайдалы қазбалардың болжамды ресурстарына сәйкес келетін барланған қорлардың әртүрлі санатының қатынасында іске асырылады.

12. Жобалық шешімдердің геологиялық негіздемелері геологиялық есептер мен ғылыми-зерттеу жұмыстары материалдары негізінде орындалады.

Әзірленетін кен орындары бойынша осы мақсатта пайдалану кезінде кен кәсіпорындары-жобалар тапсырыс берушілері алған мәліметтерде қолданылады.

Жобалау ұйымдары жобалауды аттестацияланған ұйымдар әзірлеген технологиялық регламенттер негізінде, Қазақстан Республикасының пайдалы қазбалар қорлары бойынша мемлекеттік комиссияның 2004 жылғы қатты, пайдалы қазбалар кен орындарын технологиялық сынау және геологиялық-технологиялық картирлеу жөніндегі нұсқаулығына және түсті металлургия кәсіпорындарын жобалауға арналған технологиялық регламенттердің құрамы, әзірлеу тәртібі және бекіту туралы ережеге РДП 21 сәйкес іске асырады.

Шахта бағандарын (штолен) ұңғылаудың тау-кен технологиялық және гидрогеологиялық шарттарын нақтылау және олардың орналасу орнында ұңғылау тәсілдерін дұрыс таңдау мақсатында бақылау-бағанды ұңғымалар жүргізіледі.

Жобаның геологиялық бөлігін жобалау осы аумақ сыртына өнеркәсіп ғимараттарының барынша мүмкін көлемін шығару және оның ішінде тұрғын және азаматтық құрылысқа жол бермеу, сонымен қатар жер қойнауының осы бөлігінде кездесетін пайдалы қазбалар әзірленген және (немесе) жоғалтпау үшін ғимараттарды және табиғи объектілерді кен жыныстарының жылжу процесі зерделенбеген кен орындарының жер асыт кен орындарын зиянды әсерінен қорғаудың Уақытша талабымен анықталатын барлаудың жер асты және аралас тәсілдері кезінде жер асты барлауларының зиянды әсерден жылжу аумағының шекарасын белгілеуден басталады.

Жер асты және жер үсті ғимараттарды орналастыру кен жоқ учаскелерде іске асырылады.

13. Жобаларды негіздеуге арналған әртүрлі көздерден пайдаланылатын геолгиялық ақпараттар өзара байланыстырылған және шешілетін міндеттер талаптарына келтірілген.

14. Геологиялық негіздемеде жобамен кен кәсіпорны құрылыс және пайдалану кезінде орындалатын геологиялық барлау көлемі мен шығындары көзделген.

Жер асты кен орны құрылысы кезінде жүргізілетін кен капиталды жұмыстар мен геологиялық жұмыстарға геологиялық қызмет көрсету жиынтық есепте (техникалық-экономикалық негіздеме) немесе құрылыс құнының жиынтық сметалы-қаржылық есептерінде (жоба, жұмыс жобасы) көзделген қаржылар есебіен қаржыландырылады.

Пайдалану кезінде орындалатын геологиялық барлау жұмыстары шығындары кәсіпорынның тауарлық өніміне енгізілетін негізгі қызмет қаржылары есебінен іске асырылады.

2 - бөлімше. Кен орнының шикізат базасы және геологиялық-техникалық зерделенуі бойынша бастапқы мәліметтеріне қойылатын талаптар

15. Қара және түсті металлургия кен өндіру кәсіпорындарының құрылысы, реконструкциясы және қолдау немесе кеңейту жобаларының геологиялық негіздемесі негізінде өндіріс көлемі, тауарлы өнім номенклатурасы және сапасы анықталады, тау-кен жұмыстарын қауіпсіз жүргізу, жер қойнауын тиімді және кешенді пайдалану, қоршаған табиғи ортаны қорғау жөнінде технологиялық шешімдер және шаралар әзірленеді, кен орнын игерудің күтілетін технико-экономикалық көрсеткіштері есептеледі.

16. Жобаның геологиялық негіздемесінде кен орындарының географиялық-экономикалық, климаттық, сейсмикалық геологиялық, гидрогеологиялық және инженерлі-геологиялық жағдайының бірізді бағасы және қазудың қоршаған табиғи ортаға әсер ету болжамы болады.

Жаңадан салынатын кәсіпорындар бойынша ол қорларды және жобалау кезіндегі барлық қолда бар шикізат базасын қосымша жарықтандыратын ғылыми-зерттеу жұмыстары, барланған кен орнын қазудың гидрогеологиялық және инженерлі-геологиялық шарттары негізінде орындалады.

Барланатын кен орындарында геологиялық, гидрогеологиялық және инженерлі-геологиялық шарттар, пайдалану және геологиялық барлау жұмыстарымен шикізаттың заттың құрамы және технологиялық қасиеттері тұрақты нақтыланып отырады, жобаларды геологиялық негіздеу үшін тау-кен кәсіпорындарының және геолгиялық барлау ұйымдарының жедел жылдық есептері қолданылады.

17. Жобалық шешімдердің геологиялық негіздемесін орындау үшін келесі бастапқы мәліметтер қажет:

барлық қосымшаларын қоса алғандағы геологиялық есептер және бекітетін (Қазақстан Республикасының пайдалы қазбалар қорлары жөніндегі мемлекеттік комиссиясы) ұйымның хаттамасы;

қазуға арналған кен орны немесе учаскенің шикізат базасын, гидрогеологиялық немесе инженерлі-геологиялық шарттарының қосымша мәселелерін жариялайтын орындалған ғылыми-зерттеу жұмыстары туралы есептер.

18. Қазылатын кен орындары бойынша қосымша мыналар қажет:

соңғы 2-3 жыл бойындағы ашылған және негізгі тасымалданатын қазбалар, су байқалуы жоғары орындар және жыныстардың тұрақсыздығы, тау-кен соққыларына бейім және басқа тау-кен технологиялық қиындықтар бойынша рельстер бастары абсолютті белгіленген толық қоршалған деңгейжиектердің, геологиялық – маркшейдерлік жоспарлары;

қорлар бекітілгеннен кейін барлау ұңғымалары бұрғыланған немесе тау-кен қазбалары жүріп өтілген шахталар бағандары, осьтері бойынша гелогиялық-маркшейдерлік қималары;

барлық барлау ұңғымалары, өңдеу қоршаулары және қорларды санаттауларымен алынған кен қыртыстарының тікелей проекциясы;

жыныстардың морфологиялық типін, қалыптасу элементтерін, алаң бойынша жыныстар мөлшерін, ұзындығын, қуаттылығын, типтері немесе кен сортын, кен және ілініп тұрған, жатқан блоктардағы жыныстардың пайдалы және зиянды компонеттерін, кен ішіндегі кені аз және бос жыныстар қабаттарының мөлшері мен сапасын нақтылайтын ашылған және қоршалған деңгейжиек мәліметтері бойынша кен қабаттарының геологиялық сипаттамасы;

балансты қорлар таблицасы және қабаттар бойынша, барлау санатына, жобалау жылының басындағы жағдай бойынша жобалау сатылары бойынша пайдалы қазбалар сапасы;

әрбір ұңғыманың сипаттамасы бар (бақылауға алынған сутартқыш деңгейжиек, су деңгейі) тау-кен тасымалы шегіндегі гидробақылау желісінің жоспары;

тектоникалық бұзылулар (бағдарлау, ұзақтығы, тау-кен қазбалары жүретін жыныстардағы жазықтық сырғануы) сипаттамасы, тұйық жыныстарды қазу кезінде қалыптасқан бос орын жағдайы туралы мәліметтер (көлемі, толтыру дәрежесі, оқшаулау түрі);

сусыздандыру және жоғалтурлар, соңғы 5 жылда алынған немесе алдағы уақытқа жоспарланған тауарлы кеннің сапасы, бөлшектігі және ылғалдылығы;

жер асты бункеріне түсетін кеннің түйіршіктелу метрлік құрамы және ылғалдылығы, олардың бункерлік кешенде бақылауға бейімділігі;

профессор М.М. Протодьяконованың шкаласы бойынша беріктілік коэффициенті және соңғы жұмыс деңгейжиек құрылыс және пайдалану мәліметтері бойынша кендердің және араласу жыныстарының қопсу коэффициенті;

негізгі, дайындық және кеспе тау-кен қазбалары (тығыздығы, кеуектілігі, табиғи ылғалдылығы, су сіңіруі, жыныстардың бір осьті сығылуы бойынша кедергісі, жарылу кедергісі, серпімділік модулі, Пуассон коэффициенті, ішкі үйкеліс бұрышы, тізбектелу, өшірілмеуі, басқа серпімді толқындардың таралу жылдамдығы) өтетін кеннің және жатқан бүйірдің барлық жыныстарының физико-механикалық қасиеттері;

деңгейжиектер-су жинағыштар, шахта бағандары бойынша және шахта бойынша соңғы 5 жыл ішінде шахта суларының іс жүзіндегі ағындары, химиялық және бактериологиялық құрамы;

шахтаға берілетін ауыз су мөлшері;

деңгейжиектерді ашу кезіндегі ұңғымадан, жарықтардан және басқа да су құбылыстарынан түсетін жер асты суларының химиялық және бактериологиялық құрамы;

тау-кен қазбаларын (жоғары тау қысымы аумағы, шоғырлану, жыныстарды қабаттау және жарықшақтығы, су пайда болуы жоғары кен соққылары және басқа құбылыстар) ұңғылау және пайдалану кезінде бақыланатын инженерлік-геологиялық қиындықтар;

су ағыны бағыты, олардың мөлшері, су жинағыш сыйымдылықтары, трубақұбырлар диаметрлері мен сорғыштар маркісі көрсетілген су тарпасының іс жүзіндегі сызбасы;

тау-кен капиталды, тау-кен дайындау және қималы жұмыстары мен пайдалану барлау қазбаларының (қазбалар құжаттары, ұңғымаларды бұрғылау, тау-кен қазбаларының арнайы барлау жүрісі, тау-кен қазбалары мен ұңғымларының химиялық және геофизикалық сынамасы, шахта суларын химиялық және бактериологиялық сынау және басқа жұмыстар) соңғы 5 жылдағы жылдық көлемі;

соңғы 5 жыл бойындағы негізгі қызмет бойынша қаржы есебінен шахта бойынша (тау-кен қазбаларының барлық түрлерінің өзіндік құнының калкульяциясы) және пайдалану барлауға арналған жыл сайынғы шығындар;

қолда бар тау-кен және барлау қондырғылары (станоктар, құралдар, олардың маркасы және сатып алу жылы) және оның қалдық құны;

пайдалану деңгейжиектеріндегі табиғи температура және араласқан жыныстар ылғалдылығы;

шахтаның және кен орындарының және геологиялық және маркшейдерлік қызметтердің қызметкерлер санаты бойынша бөлінген және өнеркәсіптік, өндірістік персоналдың (әрі қарай-ӨӨП) және көмекші персоналдың еңбек ақы қоры және іс жүзіндегі штаттары;

бас жоспарлар және көліктік коммуникация (ҚНжәнеЕ-П 1997 жылғы қарашадағы және 2004 жылғы 17 ақпандағы өзгертулермен).

3 - бөлімше. Геологиялық және геофизикалық материалдар

Кен орны бойынша геологиялық және геофизикалық материалдар кен орындары қазбалары немесе минералданған аумақтар мөлшері немесе формасы туралы, олардың орналасу жағдайы, ішкі құрылысы және тұтастығы (минералданған аумақтардың кен қанықтылық дәрежесі), кен қазбаларды сынамалану сипаттамасы, олардағы пайдалы және зиянды компоненттердің таралуы, орналасқан жыныстардың өзгеру ерекшелігі және кен қазбаларының орналасқан жыныстармен өзара қатынасы, қордың есептеу негіздемесіне және қазу тәсілдерін әрі қарай таңдау, осы қорларды қазу жүйесіне қажетті және жеткілікті дәрежедегі қатпарлы құрылысы және тектоникалық бұзылулары туралы түсінік береді. Пайдалы қазбалардың өнеркәсіптік типтері мен сорттарының заттық құрамы және технологиялық қасиеттері өнеркәсіптік мәні бар барлық пайдалы компоненттерді кешенді ала отырып, қайта өңдеуді рационалды технологиясын жобалауға жеткілікті бастапқы мәліметтерді алуды және өндіріс қалдықтарын пайдалану бағытын анықтаудың немесе оларды тиімді жинақтау немесе көмуді қамтамасыз ететін жан-жақтылықпен зерделенген гидрогеологиялық, инженерлі-геологиялық, геокриологиялық, экологиялық және басқа табиғи жағдайлар табиғат қорғау заңдылықтарымен тау-кен жұмыстарының қауіпсіздігі талаптарын ескере отырып, кен орнын қазу жобасын жасауға арналған бастапқы мәліметтерді алуды қамтамасыз ететін жан-жақты зерделенген әртүрлі санаттағы қорлардың рационалды қатынасын рұқсат етілген кәсіпкерлік тәуекелділік ескеріле отырып, жер қойнауын пайдаланушы анықтайды.

4 - бөлімше. Пайдалы қазбалар қоры және геологиялық барлау жұмыстары

1 - тарау. Кен қорларын бағалау

Кен құндылығы келесі негізгі факторлармен анықталады:

Қазылатын кен массасының алынатын құндылығының шамасын сипаттайтын кен құрамындағы пайдалы және зиянды компоненттердің мәні мен мөлшері, олардың технологиялық қасиеті.

Пайдалы қазбалар қоры, кен орындарының көлемі және кәсіпорынның өндірістік қуаттылығын анықтайды. Қайта өңдеу кәсіпорындарына және соңғы өнімді пайдаланушыға қатысты кен орындарының орналасуы тауарлық өнімді тасымалдау жөніндегі көліктік коммуникациялар анықтайды.

Кен орындарының орналасуы тау-кен геологиялық жағдайлары (кен қазбалары мен қабаттар мөлшері, құлау бұрышы, кен таралуының біртектілігі, кеннің және орналасқан жыныстардың беріктілігімен тұрақтылығы қорлар теңдігі және басқалар) қорлардың ашу тәсілі және қазу жүйесі анықтайды.

Өнімділігін игеру және қазу кезінде бұзылуы мүмкін кәсіпорындар орналасқан кен орындарын аумағындағы жерлер мен басқа да табиғи ресурстар құндылығы ескеріледі.

Жобалау кезінде өнеркәсіптік және пайдалану қорлары есептеледі.

Жобаланатын кен орындарының қоршауына енгізілген, жобада көзделген пайдалану жоғалтуларды қоспағанда А+В+С1 санатындағы баланстық қорлар өнеркәсіптік болып табылады.

Бос жыныстармен және баланстан тыс рудамен (түсті металлургияда сусыздану есебінен) ластану көлемін қоса алғандағы өнеркәсіптік қорлар пайдалану болып табылады. Жобалау материалдарында әрбір санат бойынша қазудың жобалық контуры шегінен тыс қалатын пайдалы қазбалар қорлары келтіріледі. Кен орындарының геологиялық құрылысының ерекшелігіне, оны әзірлеудің бірізділігі мен технологиясын ескере отырып, тау-кен кәсіпорнының құрылысын (реконструкциясын) жобалау кезінде қосымша және пайдалану барлауын жүргізу мақсаттылығы негізделеді. Осыған сәйкес әдістеме әзірлеу және көлемдерді және пайдалы қазу жөніндегі жұмыстар құнын, соның ішінде есепші жылға есептеу.

Қоршалған ортаны қорғау жөніндегі жұмыстар түрлерімен көлемдері анықталады: бұзылған жерлерді рекультивациялау, жерасты және дренажды су мөлшері мен сапасын жобалайтын кәсіпорын аумағында, жерасты суының деңгейі мен сапасының өзгеруіне тау-кен жұмыстарынан пайда болған геологиялық және тектоникалық процестер геодинамикасы (монинг) қадағалау жөнінде режимді желі құру.

Жобаларда күрделі-құрылымдық кен орындарында геологиялық-технологиялық картирлеу жөнінде зерттеу жұмыстарын жүргізу жоспарланады.

Тауарлық кен орнының өнімділігін, оның қызмет ету мерзімін және күнтізбелік жұмыс кестесін анықтауға негіз болып табылады. Тауарлық кеннің саны мен сапасы пайдалану жоғалтулары мен сусыздану (ластану) ескеріле отырып, өнеркәсіптік қормен анықталады.

Өндірілетін тауарлық кен саны келесі формуламен анықталады:

(1)

Бұл жерде Д-тауарлық кен саны мың тонна.

Б-өндіру кезіндегі сөндірілетін өнеркәсіптік қорлар, мың тонна.

К_п, К_р-өндіру кезіндегі жоғалтулар мен сусыздануды ескеретін коэффицент. Олар мынаған тең:

К_п= 1-П

К_р= 1-Р (2)

Бұл жерде П, Р – тиісінше бірлік үлесіндегі жоғалтулармен сусызданулар (ластану).

Тауарлық кендегі массадағы сусыздануға (ластану) және жоғалтуға байланысты пайдалы компоненттердің болуы:

С_т= С х К_р (3)

С_т=К_р (С-С_р)+С_р (4)

(5)

Бұл жерде С_т – тауарлық кендегі кұрамы, % (г/т)

С – балансты қорды өндіру кезіндегі сөндірілген құрамы % (г/т)

С_п – балансты қорды өндіру кезіндегі жоғалтылған кұрамы, % (г/т)

С_р –сусызданған массадағы құрамы (араласқан жыныстарда) % (г/т)

(3) формула С_р=0 және С_п=С болғанда қолданылады

(4) формула С_р, ал С_п=С белгілі болғанда

(5) формула С, С_р және С_п мәні әртүрлі болғанда қолданылады.

3 - бөлім. Кен орындарын құрғату

1 - бөлімше. Негізгі талаптар

19. Жобаның гидрогеологиялық бөлігінде құрғату жөніндегі шаралар кен орындарын құрғату тәсілі мен сызбасын анықтайтын физико-географиялық, геологиялық, гидрогеологиялық, инженерлі-геологиялық, тау-кен техникалық жағдайларын талдау негізінде белгіленеді.

20. Кен орындарын құрғату жөніндегі жобалар ҚНжәнеЕ 2. 06 (1992 жылғы 6 қаңтардан бастап ұзартылған) талаптарына сәйкес орындалады. Тау-кен қазуларын жер асты және үстіңгі сулардан қорғау, тау-кен жұмыстарын қауіпсіз жүргізу және ауданның су ресурстарын қорғауды қамтамасыз етеді.

21. Қара және түсті металдар кен орындарының жер асты суларындағы минералды заттардың гидрогеологиялық жағдайының күрделілік дәрежесі мен сомалық концентрациясы бойынша төрт топқа бөлінеді (1 - кесте).

1 - кесте

Кен орындарын барлаудың гидрогеологиялық шарттарының күрделілігі бойынша классификациялау

Күрделілік топтары	Барлау тереңдігі, м	Күтілетін жер су ағындары, м3/с	Сулардағы минеральды заттардың сомалыконцентрациясы, г/дм3
1	2	3	4
I II III IV	200 - 400 500 - 600 600 жоғары 1000 жоғары	500 дейін 500 - 1000 1000 жоғары 1000 жоғары	1 дейін 1 - 10 10-50 50 жоғары

Ескерту: Кен орындарын күрделілік тобына қатынасын анықтау кезінде, минералды заттардың сомалық қатынасы негізінде критерий болып табылатын жар және жартылай жар су ағыны 500 м³/сағ болатын әлсіз сусызданған жыныстардағы кен орны қазу тереңдігі 1000 м дейін болғанда қарапайым жағдайға жатады.

22. Су тартқы деңгей жиектері арнайы тәсілмен жүйені құрғатуды талап ететін немесе шахта сулары арнайы тұссыздандыруға жататын пайдалы қазбалар кен орындарын қазуға арналған жобалардың аттестацияланған ұйымдар орындаған даярлықтары болады.

Қалған барлық кен орындар күрделі және аса күрделі гидрогеологиялық жағдайларда болады. Жер асты суларының ағып келуі су балансының гидрогеологиялық ұқсастық әдісімен немесе табиғи жағдайларға байланысты ұқсас есептеулермен және осындай гидрогеологиялық жағдайда кен орындарын құрғату тәжірибесімен анықталады. Жер асты кен орнына баратын су ағындары қолданылатын қазу жүйесін ескере отырып, бағаланады. Гидродинамикалық көзқарас негізінде жер асты қазулар жүйесі екі топқа бөлінеді: өндірілген кеңістікті салумен және табиғи немесе жасанды бұзумен.

Жер асты суларының агерессивтілігі СанПИН 2.1.4.559 сәйкес. Ауыз су сапасына қойлытатын гигиеналық талаптар ҚНжәнеЕ 11-28 талаптарына сәйкес жүргізіледі.

23. Су тартқы деңгейжиектері арнайы құрғатуды талап етпейтін пайдалы қазбалар кен орындарын қазуға арналған жобалар кен қазбаларын құрғатудағы технологиялық шешімдерін және тәсілдері мен құралдары бөлімін әзірлейді.

24. Геологиялық есептер материалдары негізінде тау-кен қазбаларының қорғау жүйесінің негізделген есептерін орындауға мүмкіндік болмаған жағдайда жобада бағдарлама әзірленеді және ғылыми-зерттеу жұмыстары мен тәжірибелік жұмыстар жүргізуге арналған шығындар көзделеді.

25. Шахтаның тау-кен қазбаларына келетін жер асты суларының шамасының есептері барынша қолданылатын әдіспен әрбір ағын бойынша жеке жасалады.

26. Төгілетін шахта суларының сапасын болжамды бағалау оның уақытқа байланысты өзгеруі ескеріле отырып, беріледі.

27. Қатар жатқан жыныстардың құлау жүйесі бар кен орындарын әзірлеу кезінде шахталардың тау-кен қазбаларына келетін қалыпты су ағыны әрбір су сорғыш дейгейжиектен келетін жер асты су ағынының және тау-кен орны маңындағы орлардан немесес құлау аумағымен шектелген су тартқы алаңға түсетін орташа жылдық ылғалдылық мөлшері қосындысы ретінде анықталады.

Бұл жағдайда шахталардың тау-кен қазбаларына келетін максималды ағыны жер асты ағындары мен 5 % қамтамасыз етілуімен нөсерлі ылғалдылық қосындысы ретінде анықталады.

28. Басты су төгу құрылғысына баратын жалпы ағында шахтаға технологиялық қажеттіліктерге берілетін су көлемі ескеріледі.

29. Шахтадан айдалатын су пайдалы қазбалар ретінде қарастырылады және тиісті дайындықтан кейін жобада көзделген салаларда жойылуға пайдаланылады.

30. Кен орнының құрғатылатын аумағында жер асты суларының режимі мен химиялық құрамын бақылау үшін жобада қадағалау ұңғымаларының желісін жарақтандыруға негізігі салымдар және оған қызмет көрсетуге арналған пайдалану шығындары көзделеді.

2 - бөлімше. Жер асты қазбаларын гидроқорғау

31. Үстіңгі ағыннан жақын жатқан аумақтан қорғауға жер үстіне шығатын жер асты қазбалар, түтікше аумақтары, жер асты тау-кен қазбаларында қалыптасатын күндізгі беттің жарықшақтары мен қауіпті жылжулары. Жылжу аумақтарын олардың жобалық шекарасының бойында қорғау үшін беттік ағындарды, осы аумақтан немесе кен орнынан тыс жерге бұру жөніндегі ғимарат жүйесі: дамбаларды қоршайтын тау-кен орлары, беттік ағынды ұстап қалатын және реттейтін плотиналар, қысымды трубақұбырлары жүйесі бар сорғыш станциялар және басқалар көзделеді.

Тіке және көлбеу қазбалар сағаларын бекіту судың жер үсті ағынан қорғау мақсатында жер үстінен 200 мм кем емес шығып тұрады.

32. Табиғи су ағындары (өзендер, жыралар) жинақталатын орындарды рельеф жағдайына қарай қауіпті жылжулар аумағынан тыс жерге бұруға мүмкіндік болмаған жағдайда есептермен мөлшері анықталатын діңгектер қойылады.

33. Ғимараттарды жер үсті ағындарынан (плотиналар, дамбалар, орлар, су тасқыны, тоннельдер және басқалар) гидроқорғау есептері есептік қамтамасыз етудің максимальды шығынымен жүргізіледі.

34. Ғимарттың негізгі салым класына байланысты максимальды шығынды қамтамасыз ету ҚНжәнеЕ 2.01.14 Есептік гидрологиялық сипаттамаларды анықтау бойынша белгіленеді.

35. Гидротехникалық ғимараттар негізгі салым класстары ҚНжәнеЕ 2.06.01 Өзендік гидротехникалық ғимараттар. Жобалаудың негізгі талаптары бойынша анықталады.

36. Егер төмен орналасқан объектілер үшін (карьер, елді мекен және басқалар) суқұбыры ғимараттарының авариялары апатты сипат алуы мүмкін болғанда ҚНжәнеЕ 2.06.01 бойынша анықталатын негізгі гидротехникалық ғимараттар класын бір бірлікке арттыруға жол беріледі.

37. Жер үсті суларын әрі қарай қауіпті жылжулар зонасынан немесе кен орындарынан тыс жерге айдау арқылы реттеу кезінде қалыпты пайдалану жағдайында қалыптасатын гидроқорғау сыйымдылықтары (тоғандар) бос қалады. Осы тоғандардан судың есептік көлемінің бос қалу уақыты жобамен анықталады.

38. Беттің қауіпті жылжу аумағының жобалық шекарасымен гидроқорғаудың жақын орналасқан контуры арасындағы белдеу ені жергілікті жағдайларға байланысты жобада анықталады, бірақта қысымсыз ғимараттар үшін 10 м, қысымды ғимараттар үшін 50 м кем емес.

39. Гидроқорғау ғимаратының құрылысына арналаған алаң тау-кен кәсіпорнының жер бөліну құрамына енгізіледі.

40. Беттік ағыннан қауіпті жылжулар зонасын гидроқорғау жүйесі ғимараты ҚНжәнеЕ 2.06.01. Өзендік гидротехникалық ғимараттар. Жобалаудың негізгі ережелерінің тиісті тарауларының талаптарын ескере отырып, жүргізіледі.

41. Тұрғын үйлер мен басқа құрылыстарды шығаруға жататын су алу зонасы әрбір нақты жағдайда жергілікті жағдайларды ескере отырып, есептік қамтамасыз етудің максимальды су тасқыны, ағынын жіберу немесе реттеу кезінде пайда болған су деңгейі бойынша анықталады.

3 - бөлімше. Шахта суларының қалдықтары

42. Шахта суларын су объектілеріне бұру және төгу Жер үсті суларын ластанудан қорғаудың санитарлық талаптары мен нормаларын (СанПин № 4630) сақтай отырып, жүргізіледі. Шахта суларын су объектілеріне ластануына немесе үлкен минерализациялануына байланысты тікелей төгу мүмкіндігі болмаған жағдайда, шахта сулары механикалық немесе химиялық тазартылуға, тұщы сумен қажетті деңгейдегі концентрацияға дейін араластыру немесе тоғандарды-шахта суларын жинағыштарды су тасқыны кезінде навигатациялық кезеңге, олардың су объектілеріне төгу мүмкіндігімен жарақтандыру қажет.

43. Шахта суларын тазартусыз немесе тазартқаннан кейін тау-кен байыту кәсіпорындарының цехтарын өндірістік сумен қамтамасыз етуге пайдалану керек. Өндірістік сумен қамтамасыз ету үшін, мысалы, ТБК темір кені өнеркәсібін, құрамында салыстырмалы бөлшектері 1000 мг/л артық емес болатын шахта суларын қолдануға жол беріледі.

44. Әдетте, шахта суларын механикалық тазарту жүзетін құралдар мен денелерді ұстап қалатын құрылғылармен жабдықталған ашық немесе жабық тұндырғыштарда жүргізіледі. Тұндырғыштарды тұнбалардан және қалқып жүрген заттардан тазартуды мерзімді қарастырылады. Жекелеген жағдайда, шахта суларының заттар жыныстарын сілтілендіру және тұздарды еріту және тағы басқалар есебінен химиялық ластануы көзделген жағдайда тазарту тәсілі ҚР ҚНжәнеЕ 4.01.-02-2001, Сумен қамтамасыз ету, сыртқы желелер және ғимараттар бойынша белгіленеді, немесе арнайы ғылыми-зерттеу жұмыстармен анықталады.

45. Ластанбаған шахта суларын ластанған шахта суларынан бұруға мүмкіндік беретін сызба барынша тиімді болып табылады. Бұл жағдайда ластанбаған шахта суларын табиғи су айдындарына құю, егер олардың химиялық құрамы СанПин № 4630 талаптарын қанағаттандыратын болғанда оларды өндірісте алдын ала тазаламай пайдалануға жол беріледі.

46. Шахта суларын шахта беті бойынша бағаннан бұру су төгу құрылғысының қалдық шахта қысымы есебінен су төгу өзіндік ағатын жүйесі құрылысы арқылы орындалады. Жекелеген жағдайларда жер бетіндегі көшпелі сорғыш станциялар құрылысына жол беріледі.

47. Шахта суларын бұру жөніндегі жүйелер ғимараттарын жобалау ҚР ҚНжәнеЕ 4.01-02-2001, ҚНжәнеЕ 2.06.14, Тау кен қазбаларын жер асты және жер үсті суларынан қорғау және ҚНжЕ 2.06.03, Мелиоративті жүйелер және ғимараттар.

4 - бөлім. Тау-кен бөлігі

1 - бөлімше Тау-кен бұрулар

48. Жер және басқа пайдаланылатын жерлер әкімшілерімен (иесімен) келісілген тау-кен және жер бөліктерінің мөлшері, шекарасы және басқа негізгі параметрлері кен орны құрылысын жобалау, реконструкциялау және кеңейту кезінде өнеркәсіп қауіпсіздігінің аумақтық бөлімшелерімен және Қазақстан Республикасының жер заңнамаларына сәйкес, ал континентальды шельф шекарасында жобалау жүргізілген жағдайда – жер қойнауын пайдаланушы құрылыс және (немесе) жер асты ғимараттарын пайдалануға тау-кен жұмыстарын жүргізуге, барлау және (немесе) өндірумен байланысты емес өндіру жүргізуге құқылы жер қойнауының графикалық белгіленген учаскелері болатын ресми құжатты көрсететін балықтарды қорғаудың органдарымен анықталады.

49. Тау-кен тасымалын ресімдеу тәртібі және онымен байланысты құрамы және жобалау жұмыстарының көлемі Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамаларымен, барлауға арналған геологиялық тасымалдауларды немесе пайдалы қазбаларды өндіруге арналған тау-кен тасымалдарын және пайдалы қазбалар өндірумен байланыссыз жер асты ғимараттар құрылысы мен пайдаланылуын ұсынатын бірыңғай тәртібін белгілейтін әдістемелермен және нұсқаулықтармен немесе анықталады.

2 - бөлімше. Шахталық өріс шекарасы

50. Бір немесе топты шахта және рудниктер арқылы кен қазуға жол беріледі.

Бір шахтамен кен қазу кезінде тау-кен тасымалы шахталық өрістің шекаралары болып табылады, ал шахталар және рудниктер тобы үшін шахталық өріс немесе әрбір тау-кен кәсіпорнының тау-кен тасымалы шегіндегі шекарасы анықталады.

51. Шахталық өрістің шахта шекаралары жаңадан салынатын тау-кен кәсіпорны жобасымен анықталады.

Қолданыстағы тау-кен кәсіпордары шекаралары кезектегі деңгейжиектерді өңдеу жобасымен белгіленеді және өзгертіледі. Шахталық өріс шекаралары тіке, көлбеу және көлденең беттер бойынша белгіленеді.

3 - бөлімше. Тау-кен қазбаларының зиянды әсерінен ғимараттар мен табиғи объектілерді қорғау

52. Тау-кен жыныстарының жылжу процесі кезінде қолданыстағы және оларды жер асты қазбаларының зиянды әсерінен қорғау шараларын анықтайды.

53. Қауіпті деформацияның жобалық зонасына кіретін объектілер осы зонадан тыс шығарылуға және тау-кен қазбаларының зиянды әсерінен қорғауға жатады.

Объектіні қауіпті деформация зонасынан шығару немесе оларды осы зонада қалдыру туралы мәселенің шешімі тау жыныстарының және жер бетінің жылжу процесінің дамуы туралы болжамды мәліметтер, технико-экономикалық есептер негізінде жобалауды анықтайды.

54. Жоболанатын ғимараттар тау-кен қазбаларының қауіпті әсер ету зонасынан тыс орналасады. Ғимараттарды тиісті қорғау шекаралары жобада көзделген жағдайда ғимараттарды жер саты қазбаларының әсер ету зонасында орналастыруға жол беріледі.

4 - бөлімше. Жоғалтулар мен сусыздану

55. Жаңа кен орындарын қазуды жобалау кезінде, максимальды табыс критериі немесе жобалау тапсырмасында айтылған критериі бойынша жоғалту мен сусыздандырудың бірнеше бәсекелі мәніне арналған технико-экономикалық есептері бар жоғалтумен сусыздандырудың рационалды шамасы анықталады.

56. Жоғалтулар мен сусыздану (ластану) шамаларының тиімді есебі түсті, сирек және асыл металл кәсіпорнын жобалау кезінде рудниктер мен кен орындарында кендер мен құмдардың жоғалу және сусыздануын анықтау, нормалау және есепке алу жөніндегі салалық нұсқаулыққа, қара металлургия кәсіпорны үшін темір рудалары, қорғасын және хромитті кен орындарын қазу кезінде кенді анықтау, есепке алу және нормалау жөніндегі салалық нұсқаулыққа сәйкес анықталады.

5 - бөлімше. Кен орындарының ашылған, дайындалған және қазуға дайын қорлармен қамтамассыз етіледі

57. Шахталар мен кен орындарын жобалау кезінде қорлары пайдалануға ашылған, дайындалған және қазуға дайын болып бөлінетін дайындық дәрежесі бойынша анықталады.

Ашу жөніндегі барлық негізгі тау-кен жұмыстары орындалған қазуларға арналған кен орындардың баланстық қорының бөлігі ашылған болып табылатын.

Қорларды ашылғандар тобына қосу үшін қабаттың ілініп тұрған немесе жатқан бүйірін тау-кен қазбасы, егер кен орындарын бірнеше қабатпен берілсе, онда әрбір қыртыс қиылады.

Ашылған қорлар шекаралары мыналарды қолданады:

көтерілуі бойынша-негізгі тау-кен ашылатын қазбамен қыртысты қию деңгейжиектерінен жоғары жатқан деңгейжиектеріне дейін немесе қыртысты санамалау;

созылуы бойынша-ашу жөніндегі негізінде тау-кен жұмыстары орындалған учаскелер шегінде;

созылым қиылысы-еңіс және күрт түсетін кен орындары үшін-барлық қуаттылығы шегінде, жайпақ және көлденең үшін-ашылу жөніндегі негізінде тау-кен жұмыстары орындалған учаскелер шегінде. Бұл жағдайда қима деңгейжиектерден жоғары орналасқан қорлар бойынша барлық негізінде тау-кен ашу қазбалары жүргізілген.

58. Жобада көрсетілген барлық тау-кен дайындық қазбаларынан өткен блоктар немесе учаскелердегі ашылған қорлардың бөлігі дайындық болып табылады.

59. Жобада көрсетілген барлық кертік қазбалары өткен блоктар мен учаскелер қорлары қазуға дайын болып табылатын.

60. Кен орындарының ашылған қорлармен қамтамасыз ететілуі, кен орындарының келесі учаскесін (деңгейжиектер) ашуға қажетті уақытқа байланысты қабылданады.

Ашылған қорлардың тиімді шамасын анықтау кезінде осы немесе осыған ұқсас кен орындарын пайдалану тәжірбиесі ескеріледі.

61. Кен орнының дайындалған және қазуға дайын қорлармен қамтамасыз етілуі кен орындарын деңгейжиектер тәжірбиесін ескере отырып, технико-экономикалық есептермен негізделеді.

62. Дайындалған және қазуға дайын қорлардың болжанған минималды рұқсат етілген нормативтері 2 - кестеде көрсетілген.

2 - кесте

Дайындалған және дайын қорды қазып алу нормативтері

Барлау жүйесі	Қоры, мес.
	дайындалған	қазып алуға дайын
1	2	3
Сатылы құлау, сатылы-камералы, соның ішінде кенді жарылыс күшімен жеткізу	10	4
Саты асты –камералы, соның ішінде кенді жарылыс күшімен жеткізу	18	3
Саты астындағы құлаулар	15	2
Қабатты құлаулар	11	2
Қатайтатын бет белгі	8	2
Камералы-бағаналық	20	8
Кенді магазинирлеумен	10	5
Тіреуішті бекітпемен	6	3

6 - бөлімше. Кен орындарының жобалық қуаты және олардың қызмет ету мерзімі

63. Жаңадан жобалайтын кәсіпорын, қолданыстағы кен орындарынды кеңейту, реконструкциялау және техникалық қайта жарақтандыру, кен орындарының өнеркәсіптік қорлары туралы геологиялық мәліметтер өзгерген және олардың байланыстық қорын қайта бекіту жағдайда түзету кезінде кен орындарының жобалық қуаты анықталады.

64. Тек техникалық шарттар бойынша кеннің максималды мүмкін жылдық өндіру есебі тау-кен жұмыстарының (тіп-тіке және еңіс құлайтын қыртыстар) төмендеу шамасынан немесе тазарту қазуларынан (жайпақ жатқан сілем және көлденең кен орындарын) фронтты жылжыту жылдамдығына байланысты орындалады.

65. Кен орындарының тау-кен мүмкіндіктерін барынша бөлшекті және нақты есептеу үшін қолданыстағы әдістемелер немесе тікелей есеппен алынған элементарлы қазулар бөлінуіне негізделген есептей тәсілдері қолданылады.

66. Кен орындарының рационалды жобалық өнімділігін таңдау кезінде, оларды іске асыру уақыты және өндіріс көлемі бойынша қарастырылатын варианттар салыстырмалылығы қамтамасыз етіледі.

Шахталар мен кен орындарын жобалау кезінде баланстық қорлары немесе олардың белгілі бір бөлігі ашық, дайындалған және қазуға дайын өңдеуге дайындық дәрежесі бойынша түзіледі. Ашылған қорларға осы қорларды өңдеуге қажетті дайындық қазбаларды жүргізу қамтамасыз етілетін қорларды өңдеу көзделген барлық негізгі тау-кен қазбалары өткізілген қазулар жатқызылады. Дайындалғандарға кертпелі қазуларды қамтамасыз ететін барлық тау-кен дайындық қазулардан өткен өңдеуге арналған ашылған қорлардың бір бөлігі жатады. Қазуға дайындарға барлық кертпелі қазулардан өткен тазарту қазып алуды бастауға арналған қорлар жатады.

67. Жобалау қуатының варианттары қазулардың тау-кен техникалық жағдайларына байланысты белгіленеді. Кен орындарының қазудың тау-кен техникалық шарттары бойынша максимальды мүмкін варианттарды қарастыру кезінде міндетті.

68. Кен орындарының таңдалған қуаттылығын қызмет ету мерзімі жағынан тексеру кезінде өз құрамында байыту фабрикасы жоқ тау-кен кәсіпорнының жұмыс істеуінің минималды ұзақтығы 3-кесте бойынша анықталады.

3 - кесте

Кен орнының болу мерзімі

Кен орнының жобалық қуаттылығы, млн.тонна	0,1- 0,5	0,5- 1,0	1,0- 3,0	3,0- 5,0	5,0- 6,0	7,0- 10,0	10,0- 10,0
Кен орнының болу ұзақтығы, жыл	10 - 20	20 - 25	25 - 30	30 - 35	35 - 40	40 - 45	45 - 50

Ескерту: Кен орындарын рационалды стратегиялық игеру қазулардан уақыт бойынша өзгеретін кен қорларын қазып алу тиімділігі ескеріледі. Осыған байланысты жер асты кен орындарының қызмет ету мерзімі тиісті экономикалық негіздеме кезінде өзгереді.

Егер кен орындары тау-кен байыту комбинаттары немесе пайдалы қазбаларды байыту кешенін қоса алғандағы өндірістік бірлік құрамына енгізілсе оның қызмет көрсетуінің таблицалық мәні 20-30 % арттады.

7 - бөлімше. Кен орындарының жұмыс істеу режимі

69. Жұмыскерлердің жұмыс аптасының ұзақтығы: жер асты жұмыстарында-36 сағат, жер бетінде (ыстық және зиянды цехтардан басқа) - 40 сағат, жұмыс күндерінің саны және ауысымы ұзақтығы аптасына әртүрлі жұмыскерлер санаттары үшін Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 27 шілдедегі Еңбек кодексіне сәйкес жобамен негізделеді.

70. Кен орындарының жұмыс режимі жылдық жұмыс кұн саны заңнамаға сәйкес; тәуліктегі кен беру бойынша ауысым саны 2-3. Вахталық жұмыс әдісін қабылдаған кезде кен орнының және жекелеген бөлімшелері мен қызметтерінің жұмыс режимі Тапсырыс берушімен келісіледі.

Желдету және су айдау қызметтері үздіксіз жұмыс істейді. Көрсетілген режимдерден ауытқу жобамен негізделеді.

8 - бөлімше. Кен орындарын ашу және дайындау

72. Кен орындарын ашу және дайындау сызбасын және тәсілін таңдау нақты шахталық өріске қолдануға арналған варианттарды салыстырудың техникалы-экономикалық негіздемеге сәйкес іске асырылады.

Жаңадан салынатын кәсіпорындарға арналған ашылатын кен орындарын жобалау А+В+С1 санаттары бойынша бекітілген тереңдікке дейінгі қазбаларды қамтамасыз ету шарттарынан шығады, ал қолданыстағы кен орындары үшін-жобаланатын деңгейжиектер тереңдігіне дейін.

Геологиялық құрылысының және пайдалы қазбаларды таратудың үшінші топтағы күрделігінің 2006 жылғы қорлар классификациясы бойынша кен орындарына арналған ашулар А+В+С1+С2 қорларының бекітілген тереңдікке дейін көзделген.

73. Бағандар көмегімен (шахталық өріс шегінде) кен орындарын ашу және дайындау кезінде бетке шығуға қызмет ететін, адамдарды әрбір деңгейжиектерден көтеруге (түсіруге) арналған механикалық көтергіштермен жабдықталған және желдетудың әртүрлі ағыны болатын екіден кем емес баған көзделеді. Қазбалардан қосымша шығатын орындар ретінде деңгейжиектер мен қосымша мақсаттарға арналған (желдету, су айдау, толтыру трубалары мен коммуникация), жұмыс деңгейжиектерге шығып тұратын және биіктігі 10 м артық лифтілік қондырғылармен жабдықталған көтергіштерді қолдануға жол беріледі.

Өнімділігі үлкен емес пайдалы қазбалар қабаттарын бір бағанды және өзі жүретін қондырғының қозғалысы іске асыруға жол беріледі. Жобалық ашу бұл жағдайда алдын алы өнеркәсіп қауіпсіздік саласындағы уәкілетті органмен келісіледі.

74. Шахта бағандарын жобалау және үңгілеу үшін алаңды таңдау үшін бағандардың орналасуы мүмкін осі маңында олардың шектік тереңдігіне дейін қазу ұңғымаларынан (жыныстардың физико-механикалық қасиеттерін, массив тектоникасын анықтау) өту қажет.

75. Штольнялар арқылы ашу кезінде 4-кестедегі шарттар басшылыққа алынады.

4 - кесте

Деңгейжиектер мен кен денесінің арасындағы қашықтыққа байланысты шығыстардың минимальды саны

Штольнялар немесе тіке орналасқан көкжиектер арасындағы арақашықтық, м	Шахты өрісі шегіндегі кен ұзындығы, м	Шығыстар (минимальды сан)
1	2	3
40 дейін 40 дейін 40-70	500 дейін 5000 артық 500 артық	Жоғары жатқан көкжиекке бір жүріс шығып тұратын. Әрбір 500 м сайын жоғары жатқан көкжиекке бір жүріс шығып тұратын. Механикалық көтергішпен жабдықталған жоғары жатқан көкжиекке бір жүріс шығып тұратын
40-70	500 артық	Механикалық көтергішпен жабдықталған жоғары жатқан көкжиекке бір жүріс шығып тұратын және әрбір 500 м сайын жоғары жатқан көкжиекке бір ходовой шығып тұратын
70 артық	1000 дейін	Бір баған және механикалық көтергішпен жабдықталған жоғары жатқан көкжиекке шығып тұратын
70 артық	1000 артық	Механикалық көтергішпен жабдықталған екі баған.

76. Ашылатын штольня астында орналасқан кен орындарын (немесе оның бөлігін) ашу механикалық көтергіштермен жабдықталған екі бағанмен жүргізіледі. Екі бағанда адамдарды әрбір деңгейжиектер бетке көтеруді қамтамасыз етеді. Қиындық туындаған кезде немесе бір бағанның бетке тікелей шығуы мүмкін болмағанда ол ашылатын штольняға дейін өтуі мүмкін.

Баруы қиын тау-кен жағдайларында өнеркәсіптік қауіпсіздіктің өкілетті органдарының аумақтық бөлімшелерінің келісімі бойынша екі әртүрлі штольняға шығуы тиіс екі соқыр бағанды үңгілеуге жол беріледі.

77. Штольнялармен көлденең жататын қабаттарды ашу өзара әрбір 250-350 м түйісімі бар екі жұпты жақындатылған үңгілеу немесе бетке шығатын механикалық көтергішпен жабдықталған үңгілеу штольнясы және бағаны көзделеді.

78. Беттен еңіс конвейерлі бағандармен кен орындарын ашуды жобалау тау-кен массасын бір конвейерлі қондырғымен (қайта жүктеу пункттері құрылғысынсыз) беруге жол беретін тау-кен жұмыстарын жүргізу тереңдігінде және тоқарба тасымалды, скипті көтеруді, кенді бағаннан байыту фабрикасына дейін тасымалдауды конвейер толық немесе жартылай ауыстырған жағдайда ғана іске асырылады.

79. Бағандардың орналасуы олардың қорғау діңгектерді қалдырмай кен орындарын қазудың шектік тереңдігіне дейін болуын қамтамасыз етеді. Қорғау діңгектерін қалдыру мақсаттылығы жобамен негізделеді.

80. Ашылу қадамы кен орнының болу мерзімінің ұзақтығымен тау-кен кәсіпорнының құрылысына салынған негізгі салымдар жобалық өнімділігі 8-15 жыл бойы, бірақты шығатын қуаттылықтарды толтыруды қамтамасыз ететін ашылатын қазбаларды жобалау және үңгілеуге қажетті уақыттан кем емес оның жұмысын қамтамасыз ететін есеппен анықталады.

81. Жобалау кезінде негізгі тау-кен, тау-кен дайындау варианттарының техникалы-экономикалық салыстыруы және кен денесінің құлау бұрышына және басқа факторларға байланысты тазарту жұмыстары негізінде қабаттар биіктігін арттыру қарқыны ескеріледі. Бұл жағдайда қабат биіктігін арттырумен адамдарды, материалдар мен қондырғыларды тазарту кенжарларына жеткізу қиынышылықтарына байланысты еңбек өнімділігінің төмендеу мүмкіндігін ескеру қажет.

82. Қабат биіктігі 70 м жоғары болғанда жалпы ұзындығы 500 м дейінгі блок топтарына арналған бір лифтілі көтергіш қарастырылады. Бір-бірінен осындай қашықтықта қабаттарға материалдар мен қондырғаларды көтеруге арналған шығырлармен жабдықталған шығып тұратындар өтеді.

83. Аралас қазбалы жаңа тау-кен кәсіпорнын жобалау кезінде жер асты тәсілдерінің параметрлері ашық, ашық-жер асты және жер асты жұмыстарының шарттарын бірлесіп қарастыру арқылы белгіленеді.

84. Ашық-жер асты жұмыстарының рационалды шекаралары сөндірілетін қорлардың 1 тонна түсімін бағалау бойынша анықталады, ал ашық – жер асты қабатының кемер биіктігі қазылған кеңістіктің тұрақтылығын және кенді ұру жөніндегі технологиялық процестерді тиімді іске асыру және оны жер асты деңгейжиектерге шығару жағдайларын қамтамасыз ету арқылы белгіленеді.

85. Ашылатын қазбалардың ашылу сызбасы, параметрлері және орналасу орындары, олардың қазудың жер асты және аралас тәсілі кезінде иегерілетін кен орындарында көп мақсатты пайдаланылу мақсаттылығын ескере отырып, қабылданады.

9 - бөлімше. Негізгі тау-кен, тау-кен дайындау, кертік қазбалар және оларды жүргізу жөніндегі жұмыстарды орындау тәртібі

86. Негізгі тау-кен қазбаларға кен орындарын немесе оның бір бөлігін әрі қарай өңдеу үшін ашу мақсатында өтетін қазбалар жатады.

Тіке және еңіс бағандар (соның ішінде соқыр), шурфтар, штольнялар, баған маңындағы алаңдар қазбалары, жер асты ұсату кешендері және скиптер немесе конвейерлер, негізгі кен түсірулер және жыныс түсірушілер, лифтілі шығып тұрушылар, квершлагтар, ашылатын кен орындары, беттен өтетін еңіс (көлбеу) түсулер, қосатын тасымалдау деңгейжиектер, деңгейжиектерді өңдеудің барлық мерзімінде қызмет ететін басты өрістік штректер, басты тасымалдау штректерінің кертпелері, өндірістік-шаруашылық камералар, арнайы желдеткіштер, салу және дренажды жалпы шахталы мәндегі қазбалар, жалпы шахталық мәндегі (желдету, дегазациялық, дренаждық, су айдау, кабельді, ағаш түсіру және басқа) ұңғымалар.

87. Ілініп тұрған бүйірдің тасымалдау штректері, тасымалдау орттары, штректер және аралық деңгейжиектер орттары, желдеткіш, жүріс және материалды шығып тұратын, негізгі еңіс түсуден өтетін квершлагтар, учаскелік мәндегі ұңғымалар (желдету, дегазациялық, дренаждық, су айдау, кабельді, ағаш түсіру және басқа) кен орындарының ашық бөлігін қазуға дайындауға арналған өтетін қазбалар тау-кен-дайындау қазбалар болып табылады.

Ескерту: желдету шарты бойынша деңгейжиектердің пайдалануға түскенге дейін толық көлемде өтетін басты жинақтау-желдеткіш штректер негізгілерге жатады; қолданыстағы блоктар (тазарту жұмыстарының жылжу шамасына қарай) шекарасында учаскелермен үңгілеу кезінде өтетіндер-дайындау қазбаларына жатады.

88. Тазарту қазбаларын өндіруге, жеткізіп беру және бұрғылау тректері мен орталар, қиынды, бұрғылау және кен тастайтын шығып тұратындар, кесу қазбалары, шығару қумалар, түйіспелер, салу қазбалары және араласқан жыныстарды мәжбүрлеп құлатуға арналған қазбалар кертік қазбалар болып табылады.

89. Бірінші кезекте қазуға арналған жекелеген қабаттар немесе учаскелерді барлауға арналған қазбалар мен ұңғымалар, орт-жарыстар, штректер, саты астындағы көлденең қазбалар, шығып тұратында барлау қазбаларына жатады.

90. Тау-кен қазбаларын жобалау 2008 жылғы жер асты тәсілмен жұмыстар жүргізу кезіндегі өнеркәсіп қауіпсіздігі талаптары, 2008 жылғы Жарылыс жұмыстары кезіндегі өнеркәсіптік қауіпсіздік талаптарына және тау соққылары қауіпті, жыныстар, газ, су және қалқушылар тастауы, зоналарда тау-кен қазбаларын бұрғылауға қойылатын өнеркәсітік қауіпсіздік талаптарына сәйкес жүргізіледі.

91. Қазбалардың, бекіту конструкцияларының көлденең қималарының формалары мен мөлшерлерін таңдау қазбалардың көлденең типтік қимасына сәйкес іске асырылады. Егер типтік қималар қандайда бір себептерге байланысты толық қолданыламайтын болса, онда оларды бұрғылаудың нақты тау-кен геологиялық және тау-кен техникалық жағдайлардың мөлшерлері мен конструкцияларын анықтау кезінде негіз ретінде пайдалануға болады.

92. Массивте жоғары кернеулік болатын соққы қауіпті кен орындарында тау-кен қазбалары бастапқы өрістегі барынша үлкен көлденең кернеулік қимылы бағытында бағытталады.

93. Өзі жүретін қондырғылардың қозғалысы үшін көзделген қазбалардың шахталық жол параметрлері (көлденең және тіке еңістер, дөңгелену радиустары) жол киім-кешектерінің жабулары мен конструкциялары тау-кен-геологиялық және гидрогеологиялық жағдайларды, қолданылатын машиналар типтерін және олардың қозғалыс қарқындылығын ескеріле отырып, Тау-кен барлау кәсіпорындарының жер асты көліктерін технологиялық жобалаудың жалпы одақтық (ТКЖН 1) нормаларының талаптары басшылыққа алынады.

94. Қатты емес типтегі жол киімдері органикалық байлау заттарымен (ВСН 123) өңделген ұсақталаған тас кесектер, гравиялық, құмды материалдардан жасалған жабулар мен негіздердің құрылысы жөніндегі Нұсқаулық, қатты емес типтегі киімдерді жобалау жөніндегі нұсқаулық басшылыққа алына отырып, жобаланады.

95. Тиісті технико-экономикалық негіздемелер кезінде, жекелелеген жағдайларда көліктік қазбаларда, баған маңындағы алаңдарда, еңістер түйісінде және көлденең қазбалардың еңіс түсетін орындарында, жер асты гараждарында, жанар-жағар май материалдарының құю пункттерінде, жөндеу пункттерінде, тиеу камераларында және негізгі кен түсіру орындарының кен түсіру орындарында және басқаларда қатты (цемент-бетонды немесе асфальтбетонды) жол жабуларын қолдануға жол беріледі.

96. Бетонды жабулар автомобиль жолдарының цемент-бетон жабулардың құрылысы жөніндегі нұсқаулыққа (ВСН 139) сәйкес жобаланады.

97. Бетон жолдарын жобалау үшін М100 маркісіне сәйкес келетін бетон классы қолданылады, ал жабулардың сапасын арттыру үшін вибраторлармен салу кезінде бетон қоспасының тығыздалуы көзделінеді. Бетон жабуының қалыңдығы ол 300 мм артпайтын есеппен анықталады.

98. Шахталық өрістің сусыздандырылған объектілерінде және әлсіз жерлерде жол киіміне салынатын Дорнит Ф-1, Дорнит Ф-2 типіндегі тоқылмаған текстильді синтетикалық материалдар қолданыла отырып, қатты емес жол киімдері көзделеді.

99. Көліктік бір белдеулі қазбаларда су ағатын арықты жол жолағынан тыс бүйірден орналастыру ұсынылады. Көлік қазбалары қиылысуы орындарында оның ішінде металл трубасын салып, топырақпен толтыру қажет.

100. Бұрылыстарда бұл қазбалар машиналардың ішкі және сыртқы бұрылыстарының оның енінен барынша шығып тұратын бөлігі бойынша радиустарының айырмашылығын алып тастау арқылы анықталатын жүгіріп шығу шамасына кеңейтіледі.

101. Кен орны құрылысының жинақты сметалық есебіне:

негізгі тау-кен қазбаларын бұрғылау;

кен орнын құрылысы басталуынан пайдалануға берілгенге дейін уақытта іске асырылатын барлық тау-кен дайындау, кертпе, барлау қазбалары, барлау ұңғымаларын бұрғылау;

кен орнының қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін стационарлық құрылғыларды монтаждау және жабдықтау;

кен орнының жобалық қуатта жұмыс істеуіне арналған тау-кен қондырғыларын толық көлемде сатып алу шығындары енгізіледі.

102. Қолданыстағы кен орнының реконструкциясына арналған жинақты сметалық есебіне қуаттылығын арттыру үшін пайдалануға берілетін жаңа деңгейжиектерді іске қосу және дайындау немесе шығарылатын орны, оларды қолдау үшін:

негізгі тау-кен қазбаларын бұрғылау;

кен орнының (деңгейжиектердің) қалыпты жұмысын қамтамасыз ететін стационарлық құрылғыларды монтаждау және жабдықтау;

қуаттылығын арттыруға арналған мөлшерде тау-кен қондырғыларын сатып алу, ал кен орнын қайта техникалық жарақтандыру жағдайында жаңа жоғары өнімділікті қондырғыларды қажетті мөлшерде сатып алуға арналған шығыстарды енгізіледі.

103. Қазуларды жобалау және жаңа кен орындарын барлау, қолданыстағы кен орындарын реконструкциялау және кеңейту, қолданыстағы кәсіпорындардың өндірістік қуаттылығын қолдау үшін жаңа деңгейжиектерді ашу үшін жоба құрамында құрылыс ұйымының жобасымен көзделген мерзімдерде жобалық қуаттылыққа қол жеткізуді қамтамасыз ететін іске қосу комплекстері бөлінеді.

104. Жобалық-сметалық құжаттарды әзірлеу, келістіру және бекіту Қазақстан Республикасының 2001 жылғы ҚНжәнеЕ 1.08.01 нұсқамасына сәйкес іске асырылады.

105. Жер асты кен орнының құрылысының (іске қосу комплексі) ұзақтығы ҚНжәнеЕ 1.04.03 Құрылыс және кәсіпорын, ғимараттар мен имараттар және құрылысындағы іс іргесінің және оларға өзгеріс енгізу ұзақтығының нормалары бойынша анықталады.

106. Іске қосу комплексінде жаңадан салынатын кен орындары (шахталар) үшін барлық негізгі тау-кен, тау-кен-дайындық және кертпе қазбалар, кен орнының іске қосу қуаттылығына кен орнының талап етілетін ашық, дайындалған, қорларды қазуға дайындығымен қамтамасыз етілуін ескере отырып, қол жеткізу үшін техникалық қауіпсіздік өндірістік санитария және қоршаған табиғи ортаны қорғау жөніндегі тиісті объектілер енгізіледі.

Жаңа деңгейжиектерді ашу және барлауды жобалау кезінде іске қосу комплекстері орнынан шыққандарды ауыстыруға арналған енгізілетін қуаттылықтарға әзірленеді.

107. Жер беті ғимараттарының іске қосу комплексінің, қауіпсіздік техникасы объектілері, қоршаған ортаны қорғау және өнеркәсіптік санитария объектілерімен жобаға сәйкес мөлшерде кен қазуды, оларға енгізілген өзгерістерді қамтамасыз ететін қазбалармен анықталған құрылыс аяқталғаннан және мемлекеттік комиссия актісіне қол қойылғаннан кейін кен орны пайдалануға берілген болып табылады.

10 - бөлімше. Тау-кен қазбаларын жүргізу жылдамдығы

108. Көлденең және шығып тұратын қазбаларды бұрғылау жару тәсілімен бұрғылаудың техникалық жылдамдығы есептеу арқылы негізделеді немесе 5, 6 және 7-кестелер мәліметтері бойынша қабылданады.

109. Нормативтік жылдамдық шамаларын азайту жағына қарай түзетуге жол беріледі:

көлденең қазбалардағы үздіксіз ағынмен қатты тамшылау кезінде – 15 %;

қолданыстағы деңгейжиектерден тасымал қазбаларды кері жинақтау немесе кері еңіспен қазба жүргізу кезінде -20 %;

жарылыс қауіпті газдардың суфлярлы бөлінуі болжанатын қазба жүргізу кезінде жыныстар қалдықтары және тау-кен соққылары 30 % (соққы қауіпті кен орындарында, кернеуліктің жоғары концентрациясы аумақтарында, ірі тектоникалық құлаулар аумағында бұрғылау жылдамдығы қазбаларды соққылы емес жағдайға келтіру жөнінде жүргізілетін шараларды ескере отырып, жобамен негізделеді).

110. Бірнеше төмендету коэффициентін қолдану қабылданған кезде, олардың нақты жағдайға сәйкес келетіні ғана қабылданады.

111. Бригаданың бірнеше қазбаларда бір уақытта жұмыс істеуі кезінде бұрғылаулар осы қазбалардағы бұрғылау жалдамдықтары нормативтерінің қосындысының екі кенжарда жұмыс істеу кезінде 0,8, үш және одан артық кенжарларды жұмыс істеу кезінде-0,7 коэффициентіне көбейтумен анықталады.

112. Тасымал қазбалардағы бұрғылау жылдамдығы (5 - кесте) шахталы вагонеткаларға ұрылған жыныстарды тікелей тиеу шартымен есептелген. Тау-кен массасын жинауда кенжарлық жегулерді немесе ВПК типіндегі бұрғылау вагондарын пайдалану кезінде нормативтік жылдамдықты 20 % арттырады.

114. Қазбаларды жүргізудің арнайы тәсілдерін қолдану кезінде (алдын ала бекітпелі, тау-кен массивін цементтеу және сол сияқты қатырумен) бұрғылаудың айлық жылдамдығы жобамен анықталады.

115. Бағандарды, баған маңындағы алаңдарды, түйісу және камералық қазбаларды жүргізу қарқынын анықтау кезінде ҚНжәнеЕ 3.02.03 Жер асты тау-кен қазбалары сәйкес нормативті жылдамдықтар басшылыққа алынады.

5 - кесте

Тасымалды кен орындарын жүргізу жылдамдығының нормативтері

Негізгі бұрғылау қондырғысы	Кен орнын жарықта қию аумағы, м2	Бұрғылау жылдамдығы, м/мес.
		Тіреусіз			Анкерлі тереу		Торкрет бетонды анкерлі тіреу (σ =30-50 мм)		Бетон шашыратқышты анкерлі тіреу (σ=150-170 мм)		Арықты тіреу		Бетонды тіреу	Темір бетонды тіреу
		f=10-15	f=16-18	f=19-20	f=10-15	f=16-18	f=7-9	f=10-15	f=7-9	f= 10-15	f=4 - 9	f=10-15	f=4-9	f=4-9
Екі перфораторлы өзіндік жүретін бұрғылау құрылғысы (ӨБҚ-2) және техникалық өнімділігі 1,5-2,0, м3 /мин тиеу машинасы (ТМ)	7-12	145-110 165-130	125-95 145-110	105-75 125-90	130-100 145-115	115-85 130-100	135-105 150-120	125-95 140-110	100-80 105-85	95-75 100-80	110-90 115 -95	100-80 110-85	85-65 90-70	80-60 85-65
Техникалық өнімділігі 5,0-5,3, м3/мин ӨБҚ-2 және ТМ	12-18	120-100 140-120	105-80 125-100	85-60 105-80	110-90 130-110	95-70 115-90	115-95 135-115	105-85 125-105	90-75 100-85	85-70 95-80	100-80 110-90	90-70 100-80	70-60 75-65	65-60 70-65

Ескерту: алымында – пневматикалық перфораторлы бұрғылау құрылғысын пайдалану кезіндегі нормативтер, бөлімінде – гидравликалық, f - профессор М.М. Протодъяконованың шкаласы бойынша жыныстардың беріктілік коэффициенті.

Негізгі бұрғылау құрылғысы	Кен орнын жарықта қию аумағы, м2	Бұрғылау жылдамдығы, м/ай
		Тіреусіз			Анкерлі тіреу		Бетон шашыратқышты анкерлі тіреу (б = 30-50 мм)		Арықты тіреу
		f=10-15	f=16-18	f=19-20	f=10-15	f=16-18	f=7-9	f=10-15	f=4-9	f=10-15
Екі перфораторлы өзіндік жүретін бұрғылау құрылғысы (ӨБҚ-2) және жүк көтергіштігі 2 тонна ожаулы тиеу-көлікті машина (ТКМ)	6-9	185-160 215-180	165-135 185-160	135-105 165-130	170-140 190-165	145-120 160-140	165-135 185-150	150-125 165-145	100-90 110-100	95-85 105-95
ӨБҚ-2 және жүк көтергіштігі 3 тонна ожаулы тиеу-көлікті машина (ТКМ)	8-10	170-160 200-180	150-135 175-160	120-100 150-130	155-140 180-170	130-120 160-140	150-140 165-155	140-125 155-145	100-90 105-100	95-85 100-95
ӨБҚ-2 және жүк көтергіштігі 5 тонна ожаулы ТКМ грузоподъемностью 5 тонн	9-15	170-140 205-165	145-115 170-140	115-85 145-105	160-120 180-145	130-95 155-120	150-120 170-140	140-110 160-130	100-80 110-90	95-75 105-85
ӨБҚ-2 және жүк көтергіштігі 8 тонна ожаулы ТКМ	12-15	160-145 185-170	135-120 160-145	105-90 130-110	140-125 165-150	115-100 140-125	135-125 155-145	125-115 145-135	90-85 100-95	85-80 95-90
ӨБҚ-2 және жүк көтергіштігі 5 тонна ожаулы және кузовты ТКМ	7-11	160-120 175-140	140-105 160-125	115-85 135-105	140-110 165-130	120-95 140-110	135-110 150-120	125-100 145-115	90-75 100-85	85-70 95-80
ӨБҚ-2 және жүк көтергіштігі 7 тонна ожаулы және кузовты ТКМ	10-15	155-125 170-145	130-100 150-120	105-75 120-90	135-110 160-125	115-85 130-100	135-110 145-120	120-100 135-120	85-75 95-85	80-70 90-80

Саты астындағы кен орындарын жүргізу жылдамдығының нормативтері

6 - кесте

Ескерту: алымында-пневматикалық перфораторлы бұрғылау құрылғысын пайдалану кезіндегі нормативтер, бөлімінде-гидравликалық. f-профессор М.М. Протодъяконованың шкаласы бойынша жыныстардың беріктілік коэффициенті.

Шығып тұратын кен орындарын барлау жылдамдығының нормативтері

7 - кесте

Шығып тұратын кен орындарын барлау тәсілі	Кен орнын жарықта қию аумағы, м2	Бұрғылау жылдамдығы, м/ай
		Шығып тұратын кен орнының ұзындығы, м
		10				15
		f=4-6	f=7-12	F=13-18	f=19-20	f=4-6	f=7-12	f=13-18	f=19-20
Ағаш сөрелері бар ұсақ шпурлы	1,5-4,0	85-80	75-70	70-65	65-60	85-80	75-70	70-65	65-60
КПВ және КПН түріндегі өзіндік жүретін сөрелер қолданылатын ұсақ шпурлы	2,0-10,0	-	-	-	-	-	-	-	-
Секциялық қашап орнатуларды, бұрғылаудың шығарылатын құралдарын, бұрғылаудың тиеу құралдарын, компенсациялық жолақтарды қолдану арқылы шпурларды (ұңғымаларды) биіктікте бір қолданыста жару	1,8-4,0 1,8-4,0 1,8-4,0	80-75 65-60 65-60	65-60 50-45 55-45	50-45 40-35 40-35	40-35 35-30 30-25	95-85 80-70 85-75	75-60 60-45 65-55	50-40 40-30 45-40	35-30 25-20 35-30
Ұңғымалық зарядтарды секциялық жару	1,5-4,0	40-35	35-30	30-25	25-20	50-45	40-35	30-25	25-20
Механикалық тәсілмен, термомеханикалық тәсілмен КВ түріндегі комбайнды қолдану арқылы пайда болған комбайн тәсілмен ұңғымалық зарядтарды компенсациялық жолақтарға жару	1,5-4,0 1,5-4,0 1,2-2,5	60-55 - -	50-45 55-50 -	40-35 45-40 -	30-25 35-30 -	75-65 - -	60-50 70-60 -	45-40 55-50 -	35-30 45-40 -

7 -кестенің жалғасы

Шығып тұратын кен орындарын барлау тәсілі	Кен орнын жарықта қию аумағы, м2	Бұрғылау жылдамдығы, м/ай
		Шығып тұратын кен орнының ұзындығы, м
		20				40
		f=4-6	f=7-12	F=13-18	f=19-20	f=4-6	f=7-12	f=13-18	f=19-20
Ағаш сөрелері бар ұсақ шпурлы	1,5-4,0	85-80	75-70	70-65	65-60	85-80	75-70	65-60	55-50
КПВ және КПН түріндегі өзіндік жүретін сөрелер қолданылатын ұсақ шпурлы	2,0-10,0	-	-	-	-	110-100	100-90	90-80	80-70
Секциялық қашап орнатуларды, бұрғылаудың шығарылатын құралдарын, бұрғылаудың тиеу құралдарын, компенсациялық жолақтарды қолдану арқылы шпурларды (ұңғымаларды) биіктікте бір қолданыста жару	1,8-4,0 1,8-4,0 1,8-4,0	115-105 85-70 100-85	85-70 60-45 75-65	55-45 35-30 50-40	40-30 25-20 35-30	-	-	-	-
Ұңғымалық зарядтарды секциялық жару	1,5-4,0	60-55	50-40	35-25	25-20	75-65	60-45	40-30	25-20
Механикалық тәсілмен, термомеханикалық тәсілмен КВ түріндегі комбайнды қолдану арқылы пайда болған комбайн тәсілмен ұңғымалық зарядтарды компенсациялық жолақтарға жару	1,5-4,0 1,5-4,0 1,5-4,0	90-75 - -	70-60 75-70 -	50-45 65-55 -	40-35 50-45 -	120-100 - 75-55	65-70 100-85 60-45	60-50 75-65 55-40	45-40 55-50 -

7 – кестенің жалғасы

Шығып тұратын кен орындарын барлау тәсілі	Кен орнын жарықта қию аумағы, м2	Бұрғылау жылдамдығы, м/ай
		Шығып тұратын кен орнының ұзындығы, м
		60				80
		f=4-6	f=7-12	f=13-18	f=19-20	f=4-6	f=7-12	f=13-18	f=19-20
Ағаш сөрелері бар ұсақ шпурлы	1,5-4,0	-	-	-	-	-	-	-	-
КПВ және КПН түріндегі өзіндік жүретін сөрелер қолданылатын ұсақ шпурлы	2,0-10,0	115-95	100-90	90-80	80-70	110-100	100-90	90-80	80-70
Секциялық қашап орнатуларды, бұрғылаудың шығарылатын құралдарын, бұрғылаудың тиеу құралдарын, компенсациялық жолақтарды қолдану арқылы шпурларды (ұңғымаларды) биіктікте бір қолданыста жару	1,8-4,0 1,8-4,0 1,8-4,0	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -
Ұңғымалық зарядтарды секциялық жару	1,5-4,0	80-65	60-45	35-30	25-20	75 -60	50-40	30-25	20-15
Механикалық тәсілмен, термомеханикалық тәсілмен КВ түріндегі комбайнды қолдану арқылы пайда болған комбайн тәсілмен ұңғымалық зарядтарды компенсациялық жолақтарға жару	1,5-4,0 1,5-4,0 1,2-2,5	140-105 - 80-65	90-70 105-90 70-55	60-50 80-65 60-50	45-40 55-50 -	145-110 - 100-75	90-70 110-90 80-60	60-50 80-65 65-55	45-40 55-50 -

Шығып тұратын кен орындарын барлау тәсілі	Кен орнын жарықта қию аумағы, м2	Бұрғылау жылдамдығы, м/ай
		Шығып тұратын кен орнының ұзындығы, м
		100				120
		f=4-6	F=7-12	f=13-18	f=19-20	f=4-6	f=7-12	f=13-18	f=19-20
Ағаш сөрелері бар ұсақ шпурлы	1,5-4,0	-	-	-	-	-	-	-	-
КПВ және КПН түріндегі өзіндік жүретін сөрелер қолданылатын ұсақ шпурлы	2,0-10,0	105-95	95-85	85-75	75-65	100-90	90-80	80-70	70-60
Секциялық қашап орнатуларды, бұрғылаудың шығарылатын құралдарын, бұрғылаудың тиеу құралдарын, компенсациялық жолақтарды қолдану арқылы шпурларды (ұңғымаларды) биіктікте бір қолданыста жару	1,8-4,0 1,8-4,0 1,8-4,0	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -
Ұңғымалық зарядтарды секциялық жару	1,5-4,0	-	-	-	-	-	-	-	-
Механикалық тәсілмен, термомеханикалық тәсілмен КВ түріндегі комбайнды қолдану арқылы пайда болған комбайн тәсілмен ұңғымалық зарядтарды компенсациялық жолақтарға жару	1,5-4,0 1,5-4,0 1,2-2,5	- - 110-80	- - 80-60	- - 70-55	- - -	- - 115-85	- - 85-65	- - 75-60	- - -

7 – кестенің жалғасы

Шығып тұратын кен орындарын барлау тәсілі	Кен орнын жарықта қию аумағы, м2	Бұрғылау жылдамдығы, м/ай
		Шығып тұратын кен орнының ұзындығы, м
		Бұрғылау жылдамдығы, м/мес.				160
		f=4-6	f=7-12	f=13-18	f=19-20	f=4-6	f=7-12	f=13-18	f=19-20
Ағаш сөрелері бар ұсақ шпурлы	1,5-4,0	-	-	-	-	-	-	-	-
КПВ және КПН түріндегі өзіндік жүретін сөрелер қолданылатын ұсақ шпурлы	2,0-10,0	95-85	85-75	75-65	65-55	90-80	80-70	70-60	60-50
Секциялық қашап орнатуларды, бұрғылаудың шығарылатын құралдарын, бұрғылаудың тиеу құралдарын, компенсациялық жолақтарды қолдану арқылы шпурларды (ұңғымаларды) қолданыста жару	1,8-4,0 1,8-4,0 1,8-4,0	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -	- - -
Ұңғымалық зарядтарды секциялық жару	1,5-4,0	-	-	-	-	-	-	-	-
Механикалық тәсілмен, Термомеханикалық тәсілмен КВ түріндегі комбайнды қолдану арқылы пайда болған комбайн тәсілмен ұңғымалық зарядтарды компенсациялық жолақтарға жару	1,5-4,0 1,5-4,0 1.5-4,0	- - 120-90	- - 90-70	- - 80-65	- - -	- - 120-90	- - 90-70	- - 80-65	- -

Ескерту: f- профессор М.М. Протодъяконованың шкаласы бойынша жыныстардың беріктілік коэффициенті.

11 - бөлімше. Шахта бағадарын қию қондырғылары мен формалары

116. Еңкіш немесе тіке бағандарды таңдау, олардың мақсаты мен көлденең қима формалары жобада анықталады. Бұл жағдайда типтік жобалық шешімдер, уинфицирленген қималар және баған маңындағы алаңдардың унифицирленген қималарының тіке бағандарының түйісуі қолданылады.

117. Бағандар қимасы ауа ағының қозғалу қауіпсіздігі жылдамдығы қауіпсіздігінің жол берілетін ережелерімен қажетті ауа мөлшерін жіберу талаптарын қанағаттандырады. Ауа ағынының қозғалысы жылдамдығын анықтау кезінде баған қимасы жарықта трубақұбырлары, бедерлеу және сатылы бөлімшелер алаңдарын алып тастау есебімен қабылданады. Тіке бағандар қималары дөңгелек ретінде қабылданады да басқа формалар қималары жобамен анықталады.

118. Р-38 рельсі өткізгіштерімен жабдықталған бағандарда оларды әрі қарай тереңдету кезінде Р-38 рельсін пайдалануға жол беріледі. Жаңадан салынтын бағандарда өткізгіштер үшін Р-43 рельстерін немесе одан ауыр типтерін пайдалануға болады. Қорапты өткізгіштер биіктігі 160 мемлекеттік артық болмайтын профильден қолданылады.

119. Скипті және клетті көтергіштерге арналған канатты өткізгіштер жұмысты бір деңгейжиектен жүргізілген жағдайда ғана қолданылады. Бұл жағдайда баған маңындағы алаңдардың түйісулерінде, скиптер мен клеттерді тиеу және түсіру орындарда қатты өткізгіштер немесе басқа бекітуші құрылғылар қарастырылады.

120. Тіке бағандар зумптарының тереңдігі жобаларда жер асты тәсілімен жұмыстар жүргізу кезіндегі өнеркәсіптік қауіпсіздік талаптарына сәйкес жобаларда анықталады.

121. Дөңгелек қиманың тіке бағандарында тіреу ұштары әлсіз жыныстарға көзделген. Біреу ұштары арақашықтығы жобада анықталады.

122. Атуларды және өткізгіштерді таңдау көтеру ыдыстарының параметрлеріне сәйкес жобада анықталады.

12 - бөлімше. Баған маңындағы алаңдар

123. Баған маңындағы алаңдарда тасымал сызбасы кен орныны өңдеудің қабылданған технологиясына, кен орнының (шахтаның) өнімділігіне, қозғалу құрамының және көтеру құрылғыларының типіне, бағандар санына және жіберілетін тау-кен массасының сортына байланысты жобада анықталады.

124. Баған маңындағы алаңдардың бағанмен түйісу учаскесінің ұзындығы ҚНжәнеЕ 3.02.03 нұсқамаларына сәйкес қабылданады.

Баған маңындағы алаңдардың бағанмен түйісу биіктігі бір арқанды және көп арқанды көтерулерге арналған баған маңындағы алаңдар рельстер басы деңгейінен 4,5 м кем емес болып қабылданады, ұзындық өлшеуішті түсірмей жобада анықталады.

Ауыспалы қима ұзындығы үшін (биік сатылар-жиынтықтың көлденең орналасуы кезінде) бағанның мақсатына байланысты баған қабырғасы бекіткішінен 6-10 м ретінде қабылданады.

125. Оқпан маңындағы алаң түйісуіндегі жолдардың остері арасындағы қашықтық клеттер арасындағы қашықтыққа тең, ал әрбір жақтың арасындағы жүретін жолдар-1000 м.

126. Оқпан маңындағы алаңның түйісуі ауыспалы қималар учаскесіндегі (биік саты) оқпанмен бекітілуі қабырғасынан бетонды немесе темір бетонды.

127. Тау-кен массасын клеттермен шығару кезінде оқпан маңындағы алаңдар екі жақты (жүк тиеуші және бос тармақтармен) вагонеткалармен механизацияланған алмасумен жобалануы тиіс.

128. Оқпан маңындағы алаңдардың өткізу мүмкіндігі жобада анықталады.

129. Жүк тармақтарының оқпан маңындағы алаңдарының тік сызықты учаскелерінің ұзындығы:

тау-кен массасын шығару жөніндегі клетті оқпандар үшін – құрамның бір жарым ұзындығына тең;

қосымша оқпандар үшін – құрамның ұзындығына тең.

130. Скипті оқпан маңындағы алаңның қабылдау учаскесінің және аударушы артындағы учаскенің пайдалы ұзындығы бір құрамның ұзындығына тең. Қабылдау учаскелері аударушы алдындағы және аударушыдан кейін тік сызықты.

131. Тоқарба басып озуға арналған клетті оқпан жар алдындағы ажыраулар және тұйық скипті оқпан маңындағы алаңдардағы аударушы алдындағы ажыраулар тік сызықты учаскелерде орналастырылады.

132. Екі жақты оқпан маңындағы алаңдардың бос тармақтарының ұзындығы жобамен анықталады.

133. Оқпан маңындағы алаңдардағы рельсті жолдардың және оларға жақын орналасқан қазбалардың радиустары тоқарба құрамдары үшін:

тізбекті салмақпен 3 т -10 м;

тізбекті салмақпен 5-10 т -10-15 м;

тізбекті салмақпен 14 т -20 м;

тізбекті салмақпен 25-28 т -25 м.

134. Оқпан маңындағы алаңда өзі сырғанайтын тасымал кезінде вагонеткалардың қозғалыс жылдамдығы 0,5-5 м/с шегінде қабылданады.

135. Оқпан маңындағы алаңның жүкті және бос құрамның қозғалуы, жүк тиелген құрамды түсіру, скиптерді тиеу, клеттерде вагонеткаларды алмастыру жөніндегі барлық операциялар толық механизацияланған және автоматтандырылған.

136. Қондырылатын жұдырықтардың жүк көтерімділігі клеттің соңғы жүктемесіне сәйкес таңдап алынады.

Ұзындық өлшеушілерді түсіру үшін екі жақты оқпан маңындағы алаңдар үшін бос жағынан-механизациялау құралдары көзделген, тұйықталғандар үшін-вагонеткаларды клетке итеру.

137. Екі жақты оқпан маңындағы алаңдар кезінде тіке оқпандар жанында және қабылдау алаңдарында жүктерді (жылжымалы құрамды) клетке домалату жағынан ғана емес, сонымен қатар оларды орау жағынан да ұстайтын құрылғылар (оқпан дар) көзделеді. Бекіткішке жылжымалы құрамның кездейсоқ құлауының алдын алатын осындай бекіткіштер аралық деңгейжиектерде де орналастырылады.

Вагонеткалардың дөңгелек сызбасы кезінде негізі тасымал қазбаларға вагонеткаларды еркін домалатуды болдырмайтын шаралар қарастырылады.

138. Оқпан маңындағы алаңдардағы рельс жолдарының еңістері жобада анықталады. Тиелген құрамның аударушы жолындағы учаскесінде қарама-қарсы еңістерді добалауға жол берілмейді. Вагонеткаларды итергіштермен мәжбүрлеп орын алмастыру учаскелерінде рельсті жолдар көлденең салынады.

139. Тау-кен соққылары бойынша қауіпті жыныстарда, паралель қазбалар арақашықтығы, камералық қазбалар мен оқпандар арақашықтығы, оларды жүргізу бірізділігі шахталық өрістің соққы қауіптілігін аймақтық болжамына, Қазақстан Республикасының жер асты тәсілімен жұмыс жүргізу жұмыстарының өнеркәсіптік қауіпсіздігі талаптарының 14-қосымшасына сәйкес анықталады.

140. Өзіндік жүретін қондырғыларды түсіру-көтеру жүргізілетін оқпанға жақын орналасқан оқпан маңындағы алаңның рельсті жолдарының тармақтары біркелкі жер қыртысымен батырылған.

141. Өзіндік жүретін қондырғыны ажыратылған күйде деңгейжиектерге түсіру кезінде оқпан маңындағы алаңдарда қабылдайтын жүк көтеретін құралдар қарастырылады.

Материалдарды вагонеткалар мен қабаттардан рельссіз өзіндік жүретін көлікке қайта тиеу камерасы жүк көтеру құралдарымен жабдықталады.

142. Қайта тиеу камераларының ені өтетін орындар үшін бір жерден екінші жерге ауыстыруды ескере отырып, вагонетканың немесе қабаттың екі жағынан 0,8 м кем емес. Қайта тиеу камерасының ұзындығы қызмет көрсетілетін деңгейжиектердің ауысымдық қажеттілігіне сәйкес вагонеткалар мен қабаттар санына байланысты анықталады. Қайта тиеу камерасының жері жоспарланған және көлденең.

13 - бөлімше. Басты және көмекші автокөліктік еңістер (түсулер)

143. Автокөліктік еңістер (түсулер) кендер мен жыныстарды жер бетіне немесе концентрирленген деңгейжиектерге тасымалдауға арналған көліктер үшін қызмет ететін басты адамдарды, материалдар мен қондырғыларды тасымалдауға арналған көмекші болып бөлінеді.

144. Автокөліктік еңістер (түсулер) нақты жағдайларға арналған параметрлері тау-кен қазу кәсіпорындарының жер асты көліктерін технологиялық жобалаудың жалпы одақтық нормаларына сәйкес анықталады.

14 - бөлімше. Жер асты камералары және ғимараттар

145. Пайдалы қазбалардың екі және одан артық сорттарын шығару кезінде оларды әрбір сортқа арналған ыдыс жасай отырып, жеке кен түсіру бойынша беру үнемділігі қарастырылады.

Негізгі кен түсірулерді (жыныс түсіру) орналастыру кезінде деңгейжиектер арасында бақылаушы өтімділіктер қондырғысы қарастырылады.

Кен түсірулердің (жыныстартүсірулер) көлденең мөлшерлері кен немесе жыныстың барынша үлкен бөлігінің үш еселік мөлшерінен кем емес.

146. Сатылы кен түсірулердің (жыныстартүсірулер) олардың түсіру камераларымен аралық деңгейжиектерде қиылысу орындарда кен (жыныс) ағынын реттеу үшін пластиналық немесе вибрациялық қоректендіргіштер, секторлық немесе саусақтық бекіткіштер қарастырылады.

147. Жер асты ұсатуларының қажеттілігі әрбір нақты жағдайда кеннің физикалық-механикалық қасиеті және оны жер бетіне шығару тәсіліне байланысты жобада анықталады.

148. Жер асты ұстау болу кезінде бункерлердің шығару саңылауларының мөлшері 1000х800 мм кем емес қабылданады. Басқа жағдайда-кеннің екі еселенген мөлшерінен кем емес.

149. Қабылдау түтікшесі, ұсату мен ұсату құрылғысының қоректендірушілеріне арналған түсіру саңылаулары, кен түсірулердің (жыныстартүсірулер) қиылысулары, қабылдау камералары бар ыдыстар жыныстардың беріктілігіне байланысты марганецті шойынмен немесе басқа тозуға төзімді материалдармен бедерленеді.

150. Ірі габаритті қондырғыларды ұсату құрылғысының камералары мен мөлшерлеуіштерге тасымалдау үшін оқпанның клетті және сатылы (егер ол болса) бөлімшесімен қосатын жеткізу қазбалар қарастырылады. Осы қазбалардың бағанмен түйісуі және жүктерді қабылдауды механизациялау оқпан маңындағы алаңдардың қиылысуына ұқсас орындалады. Ұсату камерасы үшін ұсатқыштың қоректендіру камерасынан жоғары жатқан деңгейжиекке (тіке немесе еңіс жүргіш) шығатын екінші шығыс қарастырылады.

Мөлшерлеуіш камерасынан (оның ең алыс орнынан) жақы қолданыстағы деңгейжиекке ұқсас екінші шығулары қарастырылады.

151. Скипті оқпан маңындағы алаңдарда аударушыларды монтаждау және жөндеу үшін механизацияланған көтергіші бар жүк көтеру құрылғысын орналастыру қарастырылады.

152. Ұсақтаушының өнімділігін арттыру үшін олардың алдында тарсылдар қарастырылады.

153. Ұсату құрылғыларының камералары ұсатудың салмағы бойынша ең ауыр ажыратылмаған бөлшегі бойынша таңдалған механизацияланған көтергіші бар жүк көтеру құрылғысымен жабдықталады. Қоректендіру камераларында тальдерге арналған монорельстерді қоректендіргіштер көтергіші үстіндегі сияқты пластиналарды монтаждау және демонтаждаудың соңғы бөлігінде орнату қарастырылады.

154. Скипті оқпан маңындағы алаңдарда, ұсату камераларында және мөлшерлегіштерде тозаңнан ластанған ауаны тазартуға арналған аспираторлық құрылғылар орнату қарастырылады.

155. Ұсату құрылғылары мен қоректендіргіштері камераларында қосалқы бөлшектерін сақтауға арналған және жөндеу жұмыстарын орындауға арналған орындар қарастырылады. Конусты ұсататын ұсату құрылғылары камераларында төрт құдық қарастырылады, оның біреуі қосалқы конусты сақтауға, екіншісі-қосалқы эксцентрикті сақтауға, басқа екеуі-қайта футеровкалауға арналған конусты эксцентрикті сақтауға арналған.

156. Нақты жағдайларға байланысты:

шығыс ауа ағынына аспираторлық құрылғылардан ауа беру мүмкіндігі болғанда-ылғалды шаң ұстағыштар (ауаны толтыруды жалпы шахталық желдеткіштік ағын есебінен іске асырылады) арқылы тазарту қарастырылады;

шығыс ауа ағынына аспираторлық құрылғылардан ауа беру мүмкіндігі болмағанда санитарлық нормалар мен Жер асты тәсілімен жұмыстар жүргізу кезіндегі өнеркәсіптік қауіпсіздік талаптарына сәйкес жұмыс зонасы ауасындағы шектік жол берілетін шаң концентрациясына байланысты бір сатылы тазартумен (жеңдік фильтр) немесе екі сатылы тазартудан (жеңдік фильтрлер-электрфильтрлер, ылғалды шаң ұстағыштар-электрофильтрлер және тағы басқалар) оның рециркуляциясы қарастырылады.

157. Басты тереңдетілмеген және тереңдетілген су төгу құрылғыларының камералары камераның басты су төгу құрылғысының камерасы электршағын станциясымен бірге немесе жеке орналасқанына қарамастан, қарама-қарсы басында орналасқан екі шығуы (жүріс) бар ретінде жобаланады.

Көлденең қазбаларға жақын орналасқан басты су төгу құрылғыларының жүрісінде және жақын орналасқан электр шағын станциясының жүрісінде герметикалық су өткізбейтін және торлық жанбайтын сыртқа ашылатын жанбайтын есіктер қарастырылады.

158. Су жинағыш тажы оқпан маңындағы алаң рельстерінің басындағы белгі деңгейінде немесе ең төменгі белгі деңгейінде орналастырылады.

159. Ішкі жану двигателі бар машиналарды жобалау кезінде Жер асты тәсілімен жұмыстар жүргізу кезіндегі өнеркәсіптік қауіпсіздік талаптарының 1, 2 тарауының өзі жүретін көлік 3 бөлімшенің талаптары сақталады.

15 - бөлімше. Кен көзін игеру жүйесі

160. Кен орындарын игеру жүйесін таңдау және негіздемесі жобалауға арналған технологиялық тапсырма ұсыныстары және аттестацияланған ұйымдар әзірлеген технологиялық регламенттер негізінде іске асырылады. Технологиялық тапсырмалар мен регламенттерде кен көзін игеру жүйесінің конструктивті элементтері, ал соққы қауіпті кен орындарын пайдалану үшін қазудың барлық сатыларындағы күштелген-деформацияланған жағдайының талдауын қоса алады.

161. Жерасты кен орындары көздерін игеру технологиясының соңғы вариантын жобалау институттары кен қабаттарын өңдеудің, (соның ішінде кен орындарын соққы қауіптілер қатарына жатқызу) геологиялық және тау-кен техникалық жағдайларын, жер қойнауынан пайдалы қазбаларды қазудың толықтығы қамтамасыз ету, кен орындарының бай учаскелерін іріктеп өңдеуді болдырмау, игерілетін және көршілес кен орындарының бұзылуының алдын алу, салынған аумақтар астындағы пайдалы қазбалар қорларын реконсервациялау, жолай қазылған уақытша пайдаланылмайтын пайдалы қазбалардың және баланстан тыс қорлардың компоненттерінің сақталуын, қазылған пайдалы қазбаларды кешенді қайта өңдеу, сыйдырылған жыныстарды, қалдықтарды пайдалану, кешенді қайта өңдеу, оларды орналастыру, қоймалау және сақтау, тау кен жұмыстарының кешенді механизациялануын қамтамасыз етуді ескере отырып, жобалау институттарымен жүргізіледі.

162. Жер асты қазу технологиясын таңдау кезінде жобаланатын және ұқсас кәсіпорындарда қаралатын кен көзін игеру жүйесінің қолдану тәжірибесі ескеріледі.

163. Жаңа салынатын кәсіпорындарды жобалау кезінде игеру жүйесі жобалау институттарында жобалаудың барлық сатыларында (соның ішінде жұмыс құжаттамасы сатысында-іске қосу блоктары үшін) әзірленеді.

Қолданыстағы тау-кен жұмыстарын жобалу кезінде жұмыс сызбалары ұйымның жобалау бөлімшелерімен әзірленеді.

16 - бөлімше. Бұрғылау - жару жұмыстары

1 - тарау.Бұрғылау жұмыстары

164. Шпурлар, ұңғымалар және тиісті қондырғыны таңдау бұрғылау қондырғысының типті қатарымен бекітілген және 8 - кестедегі нұсқамаларды басқылыққа ала отырып, анықталады.

8 - кесте

Бұрғылаудың ұсынылатын тәсілдері

Бұрғылау қондырғысы	профессор М.М. Протодъяконованың шкаласы бойынша жыныстардың беріктілік коэффициенті	Шпурлар, ұңғымалар және шығып тұратын кен орындарының тереңдігі, м	Шпурлар, ұңғымалар және шығып тұратын кен орындарының диаметрі, мм
1	2	3	4
Қолмен істейтін перфораторлар Телескопты перфораторлар Колонкалы перфораторлар Бурғылау кареткасы Тиеу перфораторлы ұру-айналмалы бұрғылау станоктары Айналмалы бұрғылау станоктары Шығып тұратын орындарды бұрғылауға арналған комбайндар Бұрғылау әдісімен	20 дейін қоса алғанда 20 дейін қоса алғанда 20 дейін қоса алғанда 20 дейін қоса алғанда 20 дейін қоса алғанда 20 дейін қоса алғанда 20 дейін қоса алғанда 16 дейін қоса алғанда	4 дейін 15 дейін 25 дейін 4 дейін 80 дейін 40 дейін 400 дейін	30-35 40-85 40-85 40-65 85-160 50-85 3500 дейін

165. Қолмен жұмыс істейтін және телескопты перфораторлардың 7 сағаттық ауысымдағы 43 мемлекеттік коронкамен, қатты қорытпалармен бедерленген, сығылған ауа қысымы 0,6 МПа (6 кг/см²) және 1,5 м тереңдікте шпурларды бұрғылау кезіндегі өнімділігі 9 - кесте бойынша қабылданады.

9 - кесте

Шпурларды бұрғылау кезіндегі перфораторлардың пайдалану өнімділігі, м

Профессор М.М. Протодъяконованың шкаласы бойынша жыныстардың беріктілік коэффициенті	Перфоратор тобы және түрі						Ескерту
	Қолмен жасалған				Телескопты
	Жеңіл салмақтағы 18 кг дейін және қуаттылығы 1,1 кВт дейін (1,5 л.с)	Орта салмақтағы 18-24 кг және қуаттылығы 1,03-1.62 кВт (1.4-2,2 л.с)	Ауыр салмақтағы 24 кг және қуаттылығы 1,62- 2,21 кВт (2,2-3 л.с)	Ауыр салмақтағы 24 кг және қуаттылығы 2,2 кВт (3 л.с) жоғары	Жеңіл салмақтағы 30 кг дейін және қуаттылығы 2,21 кВт (3 л.с)	Орта салмақтағы 45 кг дейін және қуаттылығы 2,21 кВт (3л.с)
1	2	3	4	5	6	7	8
20-18 17-15 14-13 12-11 10-9 8-7 6-4 4 кем	18 20 24 29 33 47 54 90	- - - 37 43 58 69 109	27 30 35 42 48 65 77 -	30 35 42 48 57 75 86 -	24 28 31 38 43 58 69 93	27 31 37 43 49 66 78 103	Жеңіл қолмен істейтін перфораторлардың жыныстар бойынша өнімділігі, беріктілік коэффициенті 12 артық, габаритті емес жыныстарды бөлуге арналған

Жоғарыда көрсетілген шарттардан ауытқу кезінде перфоратордың өнімділігі;

сығылған ауа қысымынан (10-кесте);

шпур диаметрінен (11-кесте);

шпур тереңдігінен (12-кесте) байланысты коэффициенттерді қолдана отырып, анықталады.

10-кесте

Сығылған ауа қысымына байланысты бұрғылау қондырғысы

өнімділігін өзгертудің түзету коэффициенттері

Сығылған ауа қысымы, МПа (кгс/см2)	0,5 (5)	0,55 (5,5)	0,6 (6,0)	0,65 (6,5)	0,7 (7,0)	1,2 (12,0)	1,8 (18,0)
Коэффициент	0,80	0,90	1,00	1,10	1,25	2,0	3,0

11-кесте

Шпурлар диаметрлеріне байланысты перфораторлар

өнімділігін өзгертудің түзету коэффициенттері

Шпур диаметрі, мм	32	35	40	43	46	52
Коэффициент	1,50	1,25	1,10	1,00	0,90	0,80

12-кесте

Шпурлар тереңдігіне байланысты перфораторлар

өнімділігін өзгертудің түзету коэффициенттері

Шпур тереңдігі, м	1,5	2,5	4,0
Коэффициент	1,0	0,95	0,90

166. Ұңғыма тереңдігі 12 м дейін және сығылған ауа қысымы 0,6 МПа (6 кг/см²) кезіндегі жыныстардың диаметрі мен беріктілігіне байланысты телескопты перфоратордың 7 сағаттық ауысымдағы өнімділігі 13-кесте бойынша анықталады.

13 - кесте

Ұңғымаларды бұрғылау кезіндегі телескопты перфораторлардың пайдалану өнімділігі, м

Профессор М.М. Протодъяконованың шкаласы бойынша жыныстардың беріктілік коэффициенті	Ұңғыма диаметрі, мм
	46	52	65	75	85
1	2	3	4	5	6
18 артық 18-15 14-13 12-11 10-9 8-7 6-4 Кем	24 28 31 36 42 52 70 87	16 22 28 33 38 51 57 73	14 18 22 27 32 43 49 68	11 15 19 22 26 36 42 60	9 12 16 19 22 31 36 54

Ескерту: 6 м дейінгі ұңғыма тереңдігінде 1,25 түзету коэффициенті енгізілсін.

167. Ұңғыманың 15 м дейін тереңдігі, диаметрі 85 мемлекеттік және сығылған ауа қысымы 0,6 МПа (6 кг/см²) кезіндегі жыныстардың беріктілігіне байланысты колонкалы перфоратордың өнімділігі 14-кесте бойынша анықталады.

Жоғарыда көрсетілген шарттардан ауытқу кезінде перфоратордың өнімділігі:

10 – кесте бойынша сығылған ауа қысымынан;

15 – кесте бойынша ұңғыма диаметрінен;

16 – кесте бойынша ұңғыма тереңдігіне байланысты коэффициенттерді қолдана отырып, анықталады.

14 – кесте

Ұңғымаларды бұрғылау кезіндегі колонкалы перфораторлардың пайдалану өнімділігі, м

профессор М.М. Протодъяконованың шкаласы бойынша жыныстардың беріктілік коэффициенті	7 сағаттық ауысымдағы өнімділік, м
1	2
18 артық	6
18-15	7
14-13	9
12-11	11
10-9	13
8-7	19
6-4	23
4 кем	35

15 - кесте

Ұңғыма диаметріне байланысты колонкалы перфораторлардың өнімділігін өзгертудің түзету коэффициенті

Ұңғыма диаметрі, мм	52	65	75	85
Коэффициент	2,20	1,60	1.25	1,00

16 - кесте

Ұңғыма тереңдігіне байланысты колонкалы перфораторлардың өнімділігін өзгертудің түзету коэффициенті

Ұңғыма тереңдігі, мм	10,0 дейін	16,0	20,0	25,0
Коэффициент	1,2	1,0	0,8	0,7

168. Соққы айналмалы бұрғылау станоктарының (пневмосоққылармен жүктелген) өнімділігі ұңғымалардың көлденеңге көлбеу бұрышы 0 ± 45⁰, кенжардағы сығылған ауа қысымы кезінде 0.6 МПа (6 кгс/см²), жыныстардың беріктілік коэффициентіне байланысты 17-кесте бойынша қабылданады. Ұңғымалардың көлденеңге көлбеу бұрышы 45⁰ - 90⁰ аралығында және минус 90⁰-болғанда 0,8 коэффициенті қабылданады. Жоғарыда көрсетілгеннен ауытқу кезіндегі қысым кезінде 10-кесте бойынша коэффициент қолданылады.

17 - кесте

Ұру-айналмалы бұрғылаудың ұңғымаларды бұрғылау

станоктарының пайдалану өнімділігі

Профессор М.М. Протодъяконованың шкаласы бойынша жыныстардың беріктілік коэффициенті	7 сағаттық ауысымдағы өнімділік, м
	Ұңғыма диаметрі, мм
	105	125	160
1	2	3	4
20-19 18-15 14-13 12-11 10-9 8-7 6-4 4 кем	4,5 11,0 17,0 20,0 27,0 40,0 64,0 88,0	3,4 8,2 12,5 15,9 20,0 30,0 47,5 65,5	2,3 5,5 8,5 10,0 13,5 20,0 32,5 45,0

169. Шпурларды бұрғылау, бұрғылау шарлы станоктар және айналмалы -соққы бұрғылау станоктары үшін өзі жүретін бұрғылау құрылғыларының пайдалану өнімділігі қазулардың бірыңғай нормалары бойынша және жер асты тазарту, тау-кен бұрғылау және кертікті тау-кен жұмыстары уақыты бойынша белгіленеді немесе қондырғының техникалық өнімділігі және ауысым бойындағы бұрғылаудың «таза» уақыты бойынша анықталады.

170. Перфораторларға қызмет көрсететін жұмыскерлер саны:

қолмен жұмыс істейтін перфораторлармен жұмыс кезінде-1 адам;

телескопты және колонкалы перфораторлармен жұмыс істеу кезінде 1-2 перфораторға 1 адам есебінен қабылданады.

171. Өзі жүретін бұрғылау құрылғыларына қызмет көрсететін жұмыскерлер саны 1 станокқа:

айналмалы-соққы және соққы-айналмалы бұрғылау кезінде-1 адам;

шарлы бұрғылау кезінде-1 адам есебінен қабылданады.

173. Диаметрі 75. 105. 125. 160 және 36 болатын қаптаулар шығыны 42 мемлекеттік, қатты қорытпалармен бедерленген кезінде 18-кесте бойынша1қабылданады.

18 - кесте