На сортировку / 2 / шпор Экономика

1)Экономика ұғымы, Эко-ның өзекті мәселелері. Экономика термині екі мың жылдан уақыт бұрын пайда болған.Ол гректің “ОЙКОС “-үй, шаруашылық және “НОМОС”-заң деген сөздерінен құралған.”Экономия”терминін ең алғаш рет КСЕНОФОНТ үй шарушылығын жүргізудің саналы ережелерін қарастыратын өзінің шығармаларының атауы ретінде енгізген.

ЭКОНОМИКАНЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Адам, оның қажеттілігі мен мүддесі, қоғамдық, табиғаттық, материалдық обьектілері мен субьектілері және басқа ресустарға қатынасы болып табылады. Жалпы экономикалық теория шаруашылық қызметінің түрлерін, принциптерін, ережелерін, ресурстарды қолданудың тиімді бағыттарын жасайды. Сондай-ақ өндіруші мен тұтынушылардың және экономикалық мүдделері негізінде экономикалық мінез – құлқының логикасын,олардың қажеттілігін қалыптастырады. Біріншіден экономика сөзімен игіліктер мен қызметтер көрсететін өндірістік және өндірістік емес салалардың жиынтіғы ретінде түсіндіріледі. Екіншіден экономика сөзін ғылымдар тоғысындағы экон.қ қатынастарын қызметтік немесе салалық астарын қарастыру. Үшіншіден экон.сөзі экон.қ ғылым жалпы экон.қ теория ретінде қарастырылады.

2)Экономикалық теория пәні және зерттеу әдістері. Микро және макроэкономика пәндерінің ерекшеліктері. Эк-лық теор.ң зерттеп тану объектісіне нарықтың қызмет ету механизмі мен нарықта және оның сегменттерінде бар болатын жетілген және жетілмеген бәсеке, жеке шаруашылық салалардың монополиялану дәрежесі, бағалық және бағалық емес бәсекенің формалары мен әдістері, нарық қатынастарын реформалаудың бағыттары мен тәсілдері және т.б. жатады.экон.қ теория ресурстардың шектелген жағдайында қажеттіліктерді қамтамасыз етуді көздеген адамдар мен топтардың материалдық игіліктері мен қызметтерді өндіру, бөлу, іс-әрекеттерін зерттеп, талдайтын қоғамдық ғылым. Эк.лық теор.ң зерттеу мәселесіне қарай келесідей екі бөлімі болады. МИКРОЭКОНОМИКА бір фирманың қызмет ету процесі. Жеке өндірушілердің қызмет-әрекеттерін, кәсіпкерлік капитал мен бәсекелік ортаның қалыптасу зағдылықтарын зерттейді.Мұнда жеке тауарлардың бағасы, бағаның құрылуы, еңбекке ынталандыру жағдайлары талданады. МАКРОЭКОНОМИКА микропорциялардың негізінде қалыптасатын ұлттық экономикалық жүйенің қызмет әрекеттерін зерттейді. Мұның зерттеу объектісіне ұлттық өнім,бағаның жалпы дәрежесі, инфляция, жұмыспен қамту жатады.

3)Экон-лық теоряның дамуының басты кезеңдері. Экономика термині екі мың жылдан уақыт бұрын пайда болған.Ол гректің “ОЙКОС “-үй, шаруашылық және “НОМОС”-заң деген сөздерінен құралған. ”Экономия”терминін ең алғаш рет КСЕНОФОНТ үй шарушылығын жүргізудің саналы ережелерін қарастыратын өзінің шығармаларының атауы ретінде енгізген. Экон.қ теория ғылым ретінде 16-17 ғасырлар тоғысында пайда болды. Осы кезде тауарлы ақша қатынастары дамыды. Меркантилизм бірінші экон.қ ілім болып табылды. Қазіргі батыс елдерінде экон.қ теория 4 ірі ағыммен сипатталады. 1. Неоклассикалық деп аталып ол қазіргі монетаризм және неолиберализм теория.мен жұптасады. 2. Капитализмді реттеу теориясы. Оның негізін қолдаушы Дж.Кейнс болды. 3. Институционализм теориясы. Негізін қалаушы Торстейн Веблен болып табылады. 4. Әлеуметтік бағытталған нарықтық шаруашылық теориясы. Негізін қалаушылар Л.Эрхард, Вальтер Ойкен. Экон.қ теория Д.Рикардр мен К.Маркстің еңбек құны теориясына догматикалық көзқараспен қараудан босатылды.

4)Экон-қ қатынастар, Экон-қ категориялар.экон.қ заңдар. Кез келген эк.лық жүйе қоғамдық өндіріс дамуының қандай да бір деңгейін қарастырады, сондықтан әдетте ол екі аспектіде сипатталады:техника-технологиялық «адам - табиғат» қатынасиарын бейнелейді, яғни «өндіргіш күштер »категориясымен бейнелетін қатынастарды қамтитын. Құрылымы бойынша өндірістік қатынастар ұйымдық экономикалық және әлеуметтік экономикалық деп бөлінеді. Ұйымдық эк.лық қатынастар адамдар арасында қоғамдық енбекті ұйымдастыруға қатысты қалыптасады.ЭКОНО-Қ КАТЕГОРИЯЛАР. Абстракциялық ойлау процесінде эк.лық каптегориялар (тауар, рынок, ақша, капитал, пайда)

қалыптасады. Эк.лық категория-алық ұғым және адамдар арасындағы әлеуметтік экономикалық қайсі бір қатынастарды көрсетеді.

Ақша - тауардың жалпы эквивалентінің тиянақталған түрі, құнның эквиваленттік формасы мен тұтыну құны біте қайнасқан ерекше тауар.Яғни тауар өндіру мен оны айырбастау үрдісінде басқа тауарлардан бөлініп шыққан ерекше тауар, оның айрықша қызметі -барлық тауарларға ортақ балама рөлін.

Жалақы еңбектің бағасы.Нарық-қазіргі қоғамдық шаруашылықтың механизмінің негізгі элементі,тауар-ақша қатынастарының саласы,еркін сату ,сатып алу принциптеріне негізделген қоғамдық форманың ерекше тәсілі. Экон.қ заңдар бұл адамдар арасындағы экон.қ қатынастарды бейнелеу формасы. Төмендегідей заңдарға айырып қарауға болады. Ерекше экон.қ з.-бұл белгілі бір шаруашылық түр.ң нақты тарихи дамуының заңы. Айрықша бұл заңдар олардың іс-әрекет жасауына жағдайдың сақталуындағы тарихи дәуірге тән. Жалпы- бұл заңдар барлық тарихи дәуірге тән.

5)Экон-қ теория әдісі. Микро және макроэкономика әдістерінің ерекшеліктері. Әдіс іргелі негіздерге сүйенеді: процестер мен құбылыстар үздіксіз қозғалыста, дамуда және өзара байланысты біріне бірі тәуелді болады; бір сапалық тұрғыдан басқа сапаға көшеді; қарамақарсылықтың бірлігі мен күресі; ескіні жоққа шығарып жаңаны қабылдау; жайдан күрделіге қарай,төменгі формадан жоғарғы формаға қарай дамиды және т.б.

Әдістері. Ғылыми абстракция-зерттеліп отырған құбылыстардың мардымсыз, өткінші жақтарын дерексіздендіру, олардағы тұрақты қасиеттерді тауып көрсету процесі. Талдау-зерттелетін құбылыс өзінің құрамды бөліктері мен жақтарына ажыратылады. Жинақтау+-құрамды бөліктердің тұтас бір құбылыс болып қалыптасуы. Индукция-жеке фактілерден жалпы қорытынды шығару. Дедукция- жалпыдан жалқыға, бүтіннен болшекке көшу. Эксперимент, гипотеза және т.б, экономико-математикалық моделдер әдісі, экстраполяция, баланстық, функционалдық т,б әдістері бар.Эк.лық теор.ң зерттеу мәселесіне қарай келесідей екі бөлімі болады.

МИКРОЭКОНОМИКА бір фирманың қызмет ету процесі. Мұнда жеке тауарлардың бағасы, бағаның құрылуы, еңбекке ынталандыру жағдайлары талданады. МАКРОЭКОНОМИКА микропорциялардың негізінде қалыптасатын ұлттық экономикалық жүйенің қызмет әрекеттерін зерттейді. Мұның зерттеу объектісіне ұлттық өнім,бағаның жалпы дәрежесі, инфляция, жұмыспен қамту жатады

6)Экон-қ теория ж/е эконмикалық саясат. Позитивті және Нормотивті эконо-қ теория. Ол адамдардың тіршілік игіліктерін өндіру процессінде қалыптасатын қоғамдық қарым- қатынастарын , өндірістің қоғамдық құрылысын ,құрамын, оны дамытудың экономикалық жолдарымен әдістерін және т.б. Қоғамдық-экономикалық ,экономикалық, экономикалық-әлеуметтік,экономикалық-саяси құбылыстарды зерттейді және оқытады.

ПОЗИТИВТІ экономика – экономикалық саясаттағы, экономикалық шарттардағы өзгерістерді өндіріс, сауда-саттық, баға сияқты факторлардың өзгеруі.

НОРМАТИВТІ экономика-нақты экономикалық шарттардың, экономикалық саясаттың жақсы не жаман екендігі туралы қорытынды. Н.Э. болжам түрінде емес, бұйрық түрінде болады.

7)Экон-қ ресурстар ж/е олардың түрлері .ресурс шектеулігі.

Өндірістік процесті жүзеге асыру үшін экономикалық ресурстардың материалды және рухани игіліктер мен қызметтерді жасау үшін пайдаланылаалатын өндірістің бар элементтерініңжиынтығы болу қажет.

ЭК.ЛЫҚ ресурстар келесі топтарға бөлінеді 1)материалды-жер және капитал жатады

2)адам ресурстары-еңбек пен кәсіпкерлік қабілет жатады. Капитал немесе инвестициялық ресурстар барлық өндірілген құралдарды, яғни тауарлар мен қызметтерді өндіруде және оларды соңғы тұтынушыға жеткізуде пайдалынатын құралдар, көліктердің барлық түрлерін , құрылғыларды, қоймалық кеңістіктердіөткізу торын қамтиды. Ақша өз бетінше ештеңе өндірмейді, сондықтан оны экон.қ ресурс ретінде санауға болмайды. Еңбек түсінігі экономи.қ теорияда игіліктер мен қызметтерді өндіруде қолданылатын адамдардың дене және ой қабілетін белгілеуде пайдаланылады. Кәсіпкерлік бұл адам ресурстарының барлық басқа экон.қ ресурстарды анағұрлым тиімді біріктіәре қабілеті.ресурстардың шектеулігі абсолютті. Р. ш. кезіндегі тұтыныстың шексіздігі экон.қ таңдау мәселесін тцындатады.

8)эконмиканың өндірістік мүмкіндіктері. Өндіріс пайдалы өнім шығару процесі. Бұл бастапқы саты. Оның қоғамдық өнімнің қозғалысындағы орнына қарай экономистер әр түрлі бағыттар ұстанады. Біреулері бұл саты шешуші мағынаға ие, себебі , егер материалды және рухани игіліктер өндірілмесе, нені бөліп, айырбастап және тұтынылар еді. Кейбір зерттеушілер пікірінше экономика тек айырбас пен бөлу шешуші сфераларға жататындығын аитады. Көпшілік санасында қалыптасқан өндірісті екінші кезекке қо экономикаға орасан зор зиян тигізетіні түсінкті.

9)эконом.қ жүйе типтері. Экон.қ жүйе- бұл экон.қ процестердің жиынтығы. Ол қалыптасқан мүліктік қатынастар мен ұйымдық түрлер негізінде қоғамда жүзеше асады. Төмендегідей типтерге бөлінеді. 1. Дәстүрлі тұйық, оқшау шаруашылыққа негізделеді. 2. Еркін бәсекелестік нарықтық экон- ресурстарға жеке меншіктік және тауар өндірушінің еркін бәсекелестік механизмімен сипатталады. 3. Әкімшілдік-әміршілдік- теориясы ұраны қазіргі өндіргіш күштермен олардың ұғыну бейнесінде, тіпті табиғатымен қарау байқалады. Артықшылығы ол ашық түрде жұмыссыздықты, өндірістің тым құлдырауын болдырмайды. Ал қиын шешуші кезеңде елдің материалдық, еңбектік және ақша қорларын ірі халық шаруашылығының міндеттері мен бағдарламаларын жүзеге асыруға жұмылдырылады.4. қазіргі нарықтық эк.аралас эк. Ретінде болуда- аралас эк-бұл нарықпен, бұйрық дәстүр элементтерімен бірге болатын эк.-дейді.

10)Мемлекеттік меншік. Мемлекеттік меншікті жекешелендіру және мемлекетсіздендіру. Ерте дүниенің өзінде ақ ұжымдық, жеке еңбектік және мемлекеттік меншік түрлері қалыптса бастады. Осылардын ішінен кейінірек жеке және мемлекеттік меншік түрі көбірек дами түсті. Мемлекеттік меншік өзіннің барынша дамуын акімшілік- әміршілдік экономикалық жүйеде бұрынығы КСРО-да жүзеге асырылып оның үлесі басқа меншік құрылымында 88,6% құрады. Алайда нарықтық экономикасы дамыған елдерде мемлекеттік меншіктің үлесі 5- 30 % ауытқиды. Экономикалық және әлеуметтік құрылысқа байланысты мемлекеттік меншік басқа меншік түрлерімен тиымды болуы мүмкін. Оның атқаратын қызметімен: жалпы қоғамның даму стратегиясының қалыптасуы экономиканы салалық құрылымының оңтайландыру нәтижесінде адамға бағытталған ең жоғарғы тиімділікке қол жеткізу арқылы сабақтастырылады. Экономикада бұл меншік түрінің басымдау болуы, нақты өмірде жағымсыз түстарда яғни мемлекеттік монополияның пайда болуына алып келеді. Ол экономика үшін аса қауыпты еді: мемлекеттік өндірушінің тұтынушыға үстемдігі пайда болып, арзан тауарлар түрлерін жойю жүзеге асты және тапшылық пайда болды. Қанағаттандырмайтын сұраным қалыптасты. Рынокқа өту және ТМД елдерінде ҚР мемлекеттік меншекті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесінің басталуы мемлекеттік меншік үлесін қысқартуға оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай-ақ қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны тұрғындардың сұранымың бағыттау қажет. Мемлекетік меншік үлесі 30-40 % шеңберінде бекітіледі.Жеке мещіктің гүлдену кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап жеке кәссіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мынез-құлқының белгілі ережелері жасалған, соеымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысының ескерту туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және оның келешелі алда. Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген ғана емес , сондай-ақ ұжымдық, акционерлік және кооперативтік түрде меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болды.

11)Жекешелендірудің Қазақстандағы кейбір ерекшеліктері. Рынокқа өту және ТМД елдерінде ҚР мемлекеттік меншекті мемлекетсіздендіру мен жекешелендіру процесінің басталуы мемлекеттік меншік үлесін қысқартуға оның монополиялық үстемдігін жоюға бағытталған. Сондай-ақ қоғамдық өндірістің тиімділігін арттыру үшін бәсекелестік ортаны құрып, оны тұрғындардың сұранымың бағыттау қажет. Мемлекетік меншік үлесі 30-40 % шеңберінде бекітіледі. Жеке мещіктің гүлдену кезеңінде еркін бәсеке барынша қарқындап жеке кәссіпкерлердің өндіріс тиімділігін көтеруге және тұрғындардың өсіп келе жатқан қажеттіліктерін қанағаттандыруға итермелейді. Қазіргі өркениетті қоғамда меншік иесі мынез-құлқының белгілі ережелері жасалған, соеымен қатар артық өндіру экономикалық дағдарысының ескерту туралы шаралар қарастырылған. Жеке меншік жаңа бағыт алуда және оның келешелі алда. Қазіргі уақытта жеке меншік жекеленген ғана емес, сондай-ақ ұжымдық, акционерлік және кооперативтік түрде меншік иесі ұжымдарын біріктіретін болды. Үш кезеңде жүргізіледі. Жаппай жеке.у-1992 дан басталды. Мақсаты мемлекеттік меншікті басқа нысандарға айналдыру, азамат.ң мемл.кәсіпорын.ң мүліктерін сатып алу. 2 кезең-1993-1995 нарықты зерртеу және сегменттеуге көшуге жағдай жасау. 3 кезең 1996-1998 жекешелендіру үрдісін аяқтап зерттеу және сегменттеуде жеке сектордың басымдылығына жету. Жекешелендіру- бұл ақысыз тапсыру, сату, акционерлеу, жеке тұлғаларға жалға беру, монополистік мемл.к меншікті бөлшектеу.

12)Тауар шаруашылығның мәні, пайда болу шарттары және типтері. Тауарлы деп өнімдер сату үшін өндіріліп, ал өндіршілер мне тұтынушылар арасындағы байланыс рыноктың көмегімен жүзеге асырылатын шарушылық аталады. Тарихи тағлымның көрсеткендей , тауар өндірісінің пайда болуы төмендегідей үш жағдайда жүзеге асады. 1) ең ірі қоғамдық еңбек бөлісінің болуы 2) алғашқы тұрмыстық қауымдастық қойнауында жеке меншіктің пайда болуы 3) тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы. Тауар өндірісінің екі түрі бар: жай және каиталистік . Олар бір типті, себебі олардың негізінде өндіріс құрал жабдығына деген жеке меншік жатады және ол екеуіде өнімді сату үшін өндіреді. Соған қарамастан өз олардың арасында принситі айырмашылық бар. Жай тауар өндірісінде өнім тауар өндірушінің өзіндік еңбегімен жасалады. Мұнда жұмыс күшін талдау жоқ. Капиталистік тауар өндірісінде өнімді өндіріс құрал-жабдығы жоқ жалдамалы жұмысшы жасайды. Қазақстанда тауар өндірушілердің экономикалық оқшаулануы рынокқа көшу кезінде еркін кәсіпкерлер тобының қалыптасуын қарастырады. Әр рынок үлгісіне тауарлы өндірістің ерекме моделі сәйкес келеді. 1) Дамыған рыноктың тауар өндірісі өндіріс құралдарына жеке меншік болуына, тауар өндірушілердің өз еңбектеріне негізделген. 2) Еркін рыноктың тауар өндірісі түбегейлі жаңа белгіге ие болды, ол ортақ сипат алды,яғни ол келесі құбылыстарды білдіреді. 3) Реттелетін рыноктың тауар өндірісі экономикада мемлекеттік және жек сектордың болуымен сипатталынады. 4) Деформацияланған рыноктың тауар өндірісі әміршіл-әкімшіл экономикаға тән және дамыған қоғамдық еңбек бөлісін, дамыған машиналы өндірісті, ұлттық экономиканы ұдайы реттеуді, еркін нарықтық қатынастарды басып тастауды білдіреді.

13)Тауар және оның қасиеттері. Маркстың ойынша, тауар екі касиетті иеленеді: біріншіден, қандайда бір адамның сұранымын қанағаттандыруы, екіншіден, зат бола отырып, басқа затқа айырбасталу қабілеттігі. Заттың пайдалылығы, оның адамның анау-мынау сұранымын қанағаттандыру қасиеті-тұтыну құны деп аталады. Кейбір тұтыну құны адам сұранымын тікелей қанағаттандыса, басқалары – жанама қанағаттандырады. Тұтыну құнын жасайтын еңбек нақты еңбек деп аталады. Еңбектің құндық теориясының негізін А Смит, Д Рикардо қалаған. Олар туардың айырбасталу құны оған сіңген еңбек мөлшерімен анықталады, сондықтан адам еңбегі – тауар құнының қайнар көзі деген тұжырым жасады. Еңбектің екі сипатын Маркс ашқан оның ашқа жаңалығы қан заңы іс әректінің механизмін және одан туындайтын әлеуметтік – экономикалық салдарлрды түсінуге көмектесті.

14)Ақшаның мәні және қызметтері. Ақша- өндіру мен бөлу процестерінде адамдар арасында белгілі бір экономикалық қарым қатынастардың көрсететін экономикалық категория және де абсолютті икемді айырбас құралы болып табылады. Ақшаның атқаратын келесідей қызметтері болады: құн өлшемі, айналыс құралы, төлем құралы, қазына жинау және дүниежүзілік ақша қызметтері. Құн заңы-бұл тауар өндірісінің дамуын басқаратын баға заңы. Оның негізгі атқаратын функциялары мынадай: тауар өндірісін реттеу, еңбек өнімділігін ынталандыру, тауар өндірушілерді дифференсалдау. Қазіргі таңда қағаз ақшаларға қарағанда несиелік ақшалар көптеп қолданылады. Өйткені, олар өте икемді әрі тиімді. Ақшаның рөлі әрқашан оқымыстыларды қызықтырған. Құн формасының ақшалай түрге көшуінің өзіндік ерекшелігі бар. Әр түрлі халықтарды ақша ретінде ерекше танымал айырбас құралдары қолданылған. Олардың құны тұрақты деп есептелген. Олар мал, қол өнер бұйымдары, маталар, тері, жүн,қару жарақта және т.б. Ақшаның пайда болуының зерттелуінде екі көз қарас бар: Субъективті және объективті. Субъективті көз қарас кезінде ақша адамдар арасындағы сапалы, тиімді келісімнің нәтижесінде пайда болады депр есептеледі. Ал объективті көз қарас кезінде ақшаның жалпы эквивалент рөлі бекітілген. Ақша – тауардың ерекше қасиеті, оның кез келген басқа тауарладың құнын көрсете алатындығы, оның жалпыға бірдей балама болы жұмыс істейтіндігі, яғни алмастырудың жалпыға бірдей құралы екендігі. Ақшаның тағыф бір ерекше қасиеті құнның сақталуын қамтамасыз ететін күші болып табылады. Мысалы, құнды товарды салса, оның ақшалай көлемі күн санап азая береді. Өйткені, ол тауарды сақтау үшін белгілі көлемде шығын шығарылады. Ал, егер, құн ақшаға салынса, ондай шығын болмайды. Ақшаның мәнін көрсетуші оның атқарымы болып есептеледі. Экономиканың кез келген үлгісінде ақшаның атқарымы өзгермей, бір қалыпта қалады. Қазіргі жағдайда да (Нарық жағдайда да) ақшаның атқарымдары бұрынғыдай:Ақша құнды өлшеуші ретінде.Ақша, айналым құралы ретінде.Ақша төлем құралы ретінде.Ақша қолдану құралы ретінде.Дүниежүзілік ақша атқарымы ретінде.

15)Меншік экономикалық категория. Қоғам өмірінде меншікке байланысты қатынастар әрқашан да маңызды рөл атқарады. Меншік белгілі бір затты жеке мүлік ретінде адамның иеленуінен шыққан ұғым. Ол қоғамдық негізгі бастауларға жатады. Сондықтан да, кез-келген үкімет туралы заңдар шығады. Меншік құқықтық мағынасында мүліктік қатынастарды білдіреді. Меншік иесіне заңмен алдын-ала белгіленген мүлік өана тән. Меншік категориясының эконормикадағы орны мен рөлін, мәнін түсіну үшін материалдық игіліктерді қндіруге мүмкіндік беретін өндіріс тәсілдеріне жалпылама сипаттама беру қажет. Өндіріс тәсілінде екі жақты зерттеу жүргізіледі. Атап айтқанда.

Өндіргіш күштер. Ол материалдық игіліктерді өндіруге өолданылатын адам күші мен өндіріс өқұралдарын өамтиды.

Өндірістік қатынастар. Бұл өндіріс процесі кезінде адамдар арасында туындайтын байланыстар.

Экономикалық қатынастардың ішінде шешуші рөлді меншік қатынасы алады. Меншік – бұл зат емес, заттарға байланысты туындайтын қатынас. Меншік ретінде кез келген тұлғаның затты пайдалануына байланысты құқығы көрінеді. Меншік объектілері болып жер, ғимараттар, материалдық және рухани-мәдениет заттары және т.с.с. табылады. Ал, субъектілері ретінде мемлекет, ұжым, жеке тұлға мен заңды тұлғалар болады. Экономикалық жүйе- бұл материалдық, рухани игіліктер мен қызметтерді өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы байланыстардың ерекше реттелген жүйесі. Қазіргі таңда экономикалық жүйені анықтаудың келесідей бағыттары бары құрылымдық – басқарушылар (Нойбергер, Даффи), технологиялық ; уәжімдемелік, яғни мотевациялық – Бекингей, Ландауэр; институациалды-социологиялық (Гросман, С. Кузнец).

16)Нарықтың пайда болуының экономиканың алғышарттары. Нарық функциялары және құрылылымы. Нарықтың қалыптасуы еңбектің қоғамдық бөлудің пайда болуымен тікелей байланысты. Еңбекті бөлудің күшеуі, оның дифференсалдануы мен мамандануы тек қана қоғамдық өндірістің өнімділігі мен артуына алып келген жоқ, сонымен қатар осы еңбектің өнімдерін міндетті түрде айырбастауға да әкеледі. Мұндай айырбас бірте-,бірте күшейе түсіп, қазіргі таңдағы нарыққа дейін жетілдірілді. Тауар өндірісінің дамуымен қатар нарықта дамыды және күрделене түсті. Нарық көпжақты, оны әртүрлі зеттеуге болады. Сондықтанда да экономикалық әдебиеттерде оның анықтамалары да көп. Қорыта айтқанда, нарық – бұл ұдайы өндірістің барлық буынында, өндіру,бөлу,айырбас және тұтыну аясында сату және сатып алу арқылы жүзеге асырылатын ұйымдық – экономикалық қатынастардың жүйесі. Қысқаша айтқанда, нарық дегеніміз сұраныс пен ұсыныс негізінде сату сатып алу процесі жүретін ресми орталық. Кез келген нарық, оның нақтылы түріне қарамастан, үш негізгі элементке негізделіп құралады: баға, сұраныс пен ұсыныс, бәсеке. Нарықтық тепе теңдікті дәл осы элементтер анықтайды. Нарықтың белгілі бір құрылымы болады. Нарықтың құрылымы – бұл нарықтың жекелеген элементтерінің ішкі құрылысы. Ол өзіне тән әртүрлі белгілері бойынша жіктеледі.

1.Экономикалық белгіленуі бойынша тауар мен қызмет көрсету нарығы,өндіріс құралдары нарығы, бағалы қағаздар нарығы, қаржы нарықтары болып бөлінеді.

2.Географиялық орны бойынша жергілікті, ұлттық, аймақтық,әлемдік нарықтар болып бөлінеді.

3.Бәсекені шектеу дәрежесі бойынша: монополиялық,олигополиялық,еркін, аралас деп аталады.

4.Сату сипаты бойынша бөлшек және көтермн деп бөлінеді.

17)Нарық инфрақұрылымы және оның нарықтың қызмет етуіндегі рөлі. Қазіргі кезде нарық дамыған инфрақұрылымсыз, яғни қосалқы көмекші салалар мен ұйымдарсыз мүмкін емес. Нарық инфрақұрылымы дегеніміз нарықтық қатынастардың қызмет етуін табысты қамтамасыз ететін мекемелер, мемлекеттік және коммерциялық фирмалардың жиынтығы. Барлық нарықтардың олардың формаларының, көлемдерінің көптүрлілігіне қарамастан экономикалық қызметті ұйымдастырудың басқа да типтерінен ажырататын бес белгісі бар. Олар мыналар:

Нағыз нарық оған еркін кіруді және одан еркін шығуды көздейді. Сондықтан да, нарыққа қатысушылардың еш уақытта да шектелмейді.

Нарыққа қатысушы тауар өндірушілердің елеулі санының әрқайсысының белгіленген бағаларының жалпы нарықтық бағаға әсерінің төмендігінен, кез келген тауар өндіруші нарықта тұтынушыға өзінің бағасын еріксіз жіктеу үшін нарыққа сонша тауар шығара алмайды.

Нарықта материалдық, қаржылық және еңбек ресурстары емін еркін қозғалады.

Нарық, оған қатысушылардың барлығына бірдей мүмкіндіктер беруі қажет.

Еркін нарықта белгілі бір сатушылар тобы үшін артықшылықтар көзделмейді.

18)Сұраныс пен ұсыныс заңдары және олардың өзара әрекеті. Нарықтық тепе-теңдік. Сұраныс дегеніміз – адамдардың тауар сатып алуға талабы мен қабілеттілігі. Баға мен бағадан тыс факторлар сұранысқа ықпалын тигізеді. Сұраныс заңы- сұраныс көлемінің бағаға кері тәуелділігі деп білеміз: тауардың бағасы неғұрлым төмен болса, тауар сұранысы соғұрлым жоғарылайды. Ұсыныс дегеніміз- сатушылардың рынокқа тауарларды сату үшін ұсынудағы талабы мен қабілеттілігі. Ұсынысқа баға және бағадан тыс факторлар әсер етеді. Ұсыныс заңы- ұсыныс шамасының баға деңгейіне тікелей тәуелділігі: баға жоғарылаған сайын, рыноктағы ұсыныс шамасы ұлғаяды.Сұраныс пен ұсыныстың өзара әрекеттестігі баға механизмі мен бәсеке негізінде іске асырылады. Бұл сұраныс пен ұсынысты теңестіріп, тепе-тең бағаның құрылуына әкеліп соғады. Егер нарықтық баға тепе-теңдік бағадан артық болса, артық ұсыныс пайда болады, немесе ұсыныс шамасы тауар сұранысынан асып кетеді. Егер нарықтық баға тепе-тең бағадан төмен бекітілетін болса, қанағаттанарлықсыз сұраныс пайда болады, бұл жағдайда сұраныс шамасы ұсыныс шамасынан басым болады.Сұраныс мөлшері мен ұсыныс қөлемі бір- біріне дәл келеді. Егер ұсыныс сұраныстан асып кетсе, онда тауарды сатып алу азаяды, сондықтан сатушылар тауарларының бағасын түсіруге мәжбүр болады. Ал егер сұраныс ұсыныстан көп болса, онда тауар бағасы өседі. Сұраныс кез келген игілікті тұтынуға ұмтылу, адам үшін табиғи қасиет.² Осы қасиет сұраныс теориясының негізін құрайды, алайда сұраныс көлем мен бағасы қажеттілі төлемдік сұраныс мөлшерінде тауарлар немесе қызметтер көрсету түрінде қанағаттандырылады.Сұраныстың бағалық емес факторлары:тұтынушылардың табысырынок сыйымдылығыбасқа тауарлардың бағасы мен пайдалылығы инфляциялық күтімдер салыстырмалы бағалардың өзгеруі. Ұсыныс – сатушылардың сатқысы келетін және сата алатын тауарлар бағасы мен оның санының арасындағы тәуелділік. Экономистердің пайымдауынша, ұсыныс тауарларды сатып алуға немесе қызмет көрсетуге деген құштарлық. Оны келесі түрде көрсетеміз , мұнда р-тауар бағасы, Q-ұсыныс мөлшері, -ұсыныс функциясы. Тауар бағасының бір мәнінде сұраныс көлемінің ұсыныс көлеміне теңесу жағдайы нарықтық тепе-теңдік деп атайды. Берілген баға тепе-теңдік баға деп, ал сұраныс (ұсыныс) көлемі сәйкесінше тепе-тең көлем деп аталады.⁵

19)Бәсеке, оның мәні және түрлері. Рыноктық қатынастардың мән – мағынасын байқататын ұғымдардың бірі- бәсеке(латын сөзі конкурро- түйістіру) болып табылады. Бәсеке нарық субъектісінің тепе- теңдік құқықтағы тауарды пайдалы өткізу үшін өзара экономикалық жарысын көрсетеді немесе қаржыны өте пайдалы жұмсау. Бәсекенің болмауы монополизмге алып барады. Рынок субъектілері көп болса, бәсеке тиімді жүреді. Себебі бәсеке мен монополия бір- біріне кері ұғымдар.Бәсеке түрлері: 1\ Ішкі салалық- бір салалық кәсіпорындар арасындағы ең үлкен табыс үшін күрес. 2\ Салааралық- түрлі салалық кәсіпорындар арасындағы капитал салудың ең пайдалы жағдайы үшін күрес. Бәсекелік күрестің әдістемелері: 1\ Баға бәсекесі- өндіріс шығындарын азайтып, ассортименті мен сапасын өзгертпей тауар бағасын төмендету негізінде қосымша табыс алу үшін күрес. 2\ Күрестің нарықтан тыс нысандарын пайдалану- қаржылық қулық-сұмдықтар, құнды қағаздармен алып-сатарлық жасау, өнеркәсіптік тыңшылық, мемлекеттік органдар арқылы қысым жасау, бәсекелестің көзін жою. 3\ Бағадан тыс бәсеке- тауар қасиетінің өзгеруі және оған сапалы жаңа ерекшіліктердің берілуі, субститут-тауарлардың құрылуы, сатудан кейінгі техникалық қызмет, жарнама.

20) 1.баға бәсекесі-басқа бәсекелестікке қарағанда төмен бағамен тауар сату, төмен тарифпен қызмет көрсету. 2. Баға емес бәсеке- нарыққа жоғары сапалы, артық сенімділігі бар, пайдалану мерзімі ұзақ, көп ассортиментті тауар ұсынады. 3. Арсыз бәсекелестік- бұл әдіс бәсекелестіктің нормасын, ережесін бұзу, демпинг, нарықта үстемдік ету, өтірік мәлімет т.б.