6. Ғұндардың тайпалық одағы. «Ұлы қоныс аудару»

Атилла. Солтүстік ғұндардың бір бөлігі б.з.д. ІІғ. Қазақстан территориясына енді. Көп ұзамай олар Волга, Дон және Арал теңізінің аралығына келді. Осы кішкентай жерде хунну, алан, қангар тайпалары ІІІ ғасыр бойы көшіп, Иран Рим сияқты көне мемлекеттермен саяси қатынасқа түсті. Осы уақытқа дейін ғұндар өзінің этникалық ерекшеліктерінен айырылып, ассимиляцияға түсті. Осыдан жаңа этнос пайда болды. Енді Хунну емес Ғұн дейді, олай батыс деректер де айтылады. 55 жылы аса құдіретті ғұн мемлекеті оңтүстік және солтүстік болып екі елге бөлінеді. Ғұндардың қаһармандықпен қарсы тұрғанына қарамастан, қытайлар сыртқы ағаш қабырғаны өртеп, қамкесектен тұрғызылған дуалды опырып тастап, қалаға басып кіреді де, ішкі қамалды алады. Чжи-чжи төңірегінлегі көптеген ағайын туыстарымен, бала-шаға,текті бекзаттарымен бірге 1518 адам тұтқынға алынып, өлтірілді. Ғұндардың қоңыс аударуының екінші толқыны б.з. 93 ж. басталады. Олар бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді. Б.з. IV ғас. Олар Европадан бой көрсетеді. Ғұндар қоғамындағы өкіметтің тұрпаты туралы мәліметте. Елді шанью басқарған, ол шексіз билеуші болған, оған іле шала жалпы аты түменбасы деп аталатын бекзаттар жүреді.

7.Үйсіндер және қаңлылар тайпалық одақтары.

Үйсіндердің мемлекеттік құрылыс б.з.д. І мың. Аяғында Жетісу, Тянь Шань және Тарбағатай жерлерінде жаңа мемлекет пайда болды, ол Қытай деректерінде Үйсін елі аталды. Алғашында олар Данхэ өзенінің бойында мекендеген, б.з.д ІІІ ғ. Юечжи тайпаларының қыспағынан моңғолияға көшіп баруға мәжбүр болды, Хұндардан соққы алғаннан кейін Жетісу мен Жоңғарияға келді. Үйсін мемлекетінің басында Күнбек титулы бар билеушісі тұрды. Үйсін мем. Құрылғаннан бастап Ғұндарға тәуелді болды, бірақ ол одан тез босанып осы аймақта ең күшті мемл. Айналды. Үйсін этнонимі бүгінгі күнге жетті, Қаз.дың Ұлы жүзінің бір руы аталады.Кангюй атауы, қытайша Канцзюй алғашқы рет деректерде б.з.д ІІ ғ. Кездеседі. Б.з.д. 138 ж. Қытай императоры Уди Чжан Цянь бастаған сауда елшілігін батыс елдеріне жібереді,ол елшілік тек 13 жылдан кейін қайтып келеді. Оның жазбаларында бұған дейін Қытайға мәлім болмаған мемл. Сипатталған. Солардың ішінде Чжан Цянь билеушісінің ордасында болған Кангюй мемлекеті де бар. Халқының этникалық сипаты әлі де күрделі сұрақ, қай тілде сөйлеген туралы жоқ мәлімет. Бернштамның пікірінше, олар түркі тілдес болған. Басқа зерттеушілер оларды солтүстік Иран малшы тайпалары, б.з. І ғ. Ортасында ғана Сыр өңіріне түркі тайпал. Келуіне байланысты ғана өзінің этникалық түрі мен тілін өзгерткен.

8. Түрік,Батыс Түрік және Түргеш қағанаттары.

Түрік қағанаты 552-603ж 6ғ басында бүгінгі қазақ жерінде аса күрделі бетбұрыстар орын алды. Алтай,Сібір,Монғолия жерінде түрік тайп-ң үстемтап өкілдері бірігіп күшті әскер күшіне сүйенген түр.қағ атты феод-қ мемл.құрды.Түр.қ жері солт.Монғолиядан бастап Шығ.Еуропаға дейінгі өңірге дейін Әмударияның Солт.жағ-на дейін жетеді.

6ғ-да құдіретті держава билеу-рі түрік тайп-ң ашин руынан шыққан түр.қ билігіне түсті.Түрік этнонимы қытай жылн-да кездеседі.

546ж-терек тайп-ы қазіргі Монғолияның оңт-і мен Орт бөліктерін мек-ген ж/е бұл жерлерге үстемдік еткен аварларға жорық жасады.Түр.қ бумын,терек армия-на шаб-л жасап,жеңіске жетті.553ж-Бумын қағ.қаза тауып,орнына Қара еске отырды.

603ж-қағанат 2-ге бөлінді.Батыс түр.қ (603-704ж)-Шығ.т.қ-на(682-744ж) тәуелді болды.Билік түр-ң қаған руы ашиналардың қолында болған.Бат.т.қ орт-ғы-Суяб(Жетісу).Аумағы:Қаратаудың шығ.бурайынан Жоңғ-ға дейінгі жерді алып жатты.Жоғ.лауазымдар-ябғу.Сот қызм-ін бұйрықтар мен тарқандар атқарды.Бектер тайпа баст-ры мен өкілдері,жерг-і жердегі ақсүйектер сословие болған.

Түргеш(704-756ж)Орта Азияның Оңт.шығ-да Шаш(Ташкент)қаласынан.6ғ Тянь-Шань таулы айм-да өмір сүрген.7ғ Жетісуда қоныс аударып,бат.түр.қ сол қанат-ң құр-на енген.Бат.т.құр-на енген ең көп тайпа Үшелі қаған 20әкімшілік айм-ға бөлініп,әр айм-та 7000нан әскер ұстады.