§ 2. Батыс Қазақстандағы көтерiлiстер

Әкiмшiлiк-басқару реформалары қазақ даласында отаршылдық езгiнi күшейттi. Жаңа бекiнiстер салуға қазақтардың жерi алынды, салықтар көбейдi. Қазақ шаруалары патша чиновниктерiнен және отаршылдық басқару қызметiне көшкен феодалдардан екi жақты қысым көрдi. Қазақ даласында мiндеттi шаңырақ салығы енгiзiлдi. 1 сомнан 3 сомға дейiн өскен бұл салық кедей шаруалар үшiн өте ауыр болды. Бұл салықты кедей мен ауқаттылар бiрдей төлейтiн болған. Одан басқа қазақтар мал салығын және «шығын» деп аталатын алымдар төледi. Алымның тағы бiр ауыр түрi – орыс шептерiнiң жанында жұмыс iстеп тұрғаны үшiн алынатын төлемдер және соған байланысты алынатын айыптар болды. Салықтар мен алымдардан тек тiкелей хан тұқымдары және 1844 жылы Кенесары көтерiлiсiн басу барысында өлген немесе жараланғандардың отбасылары босатылды. Қазақ шаруалары үшiн «Уақытша ереже» бойынша жердi пайдаланудың жаңа қағидалары тiптi қолайсыз болды. Жердi патша үкiметiнiң мемлекеттiк меншiгi деп жариялау, оны территориялық негiзде пайдалану ғасырлар бойы қалыптасқан көшпелiлердiң көзқарасына жат болды. Қыстау мен жазғы жайылымдардың әр-түрлi әкмiшiлiк территориялық басқару органдарына қарауы рулар арасындағы қатынастарды шиеленiстiрдi. Қазақ жерiне «Ереженi» iс жүзiнде асыру үшiн келген ұйымдастырушы комиссияның келуi көтерiлiске түрткi болды. Қазақ шаруалары жаңа ережелерге көнуден бас тартты. Олар алым-салықтардан босатуды, жайылымдарды пайдалануда еркiндiктiң сақталуын, жердiң сатылмауын және уезд бастықтарын тағайындау принципiн жоюды талап еттi. 1868-1869 жылдары Орал мен Торғай облыстарын, 1870 жылы Маңғыстауды қамтыған қазақ шаруаларының азаттық күресi тұтанды. 1868 жылдың желтоқсан айы мен 1869 жылдың қазан айы аралығында өткен Орал мен Торғай өңiрiндегi көтерiлiс отаршылдыққа қарсы бағытталды. 1869 жылдың наурызында көтерiлiсшiлер Жем өзенiнiң оңтүстiгi мен солтүстiк жағындағы барлық территорияны қадағалады. Шалқар көлiнiң айналасындағы көтерiлiстi Сейiл Түркебай-ұлы мен Беркiн Оспан-ұлы басқарды. Патша әкiмшiлiгi көтерiлiстi басу үшiн көп күш дайындады. Орынборға Мәскеу, Петербор, Харьков, Қазан әскери округтерiнен офицерлер және 510 атқыш жiберiлдi. Көтерiлiсшiлерге қарсы Далалық бекiнiстердiң горнизондарын есептемегенде барлығы 5300 қарулы казактар мен 20 зеңбiрек шығарылды. Патша әскерiнiң шабуылы кезiнде көтерiлiсшiлер негiзiнен Ойыл, Сағыз, Жем өзендерiнiң бойында топтасты. Жау күшiнiң басымдылығына қарамастан көтерiлiсшiлер оларға қарсы тайынбай қарсы шықты. Мысалы, 1869 жылы 6-мамырда Орынбор шебiнен жiберiлген фон Штемпель басқарған 200 атты және бiр рота жаяу әскерден тұратын топқа Жамансай көлi маңында көтерiлiсшiлердiң 20000 қолы шабуылдап, оларды жетi күн қоршап, шегiнуге мәжбүр еттi. Көтерiлiсшiлердiң басқа бiр бөлiгi майор Приоровтың отрядын қуып, Ашшыбұлақ өзенiндегi шайқаста екi басшысынан айырады. Юрковский және Рукин дейтiндердiң әскерi де шегiндi. Сонымен қатар, бұл көтерiлiс анти феодалдық сипатта болды. 1869 жылдың наурыз-маусым айларында шаруалар жерiгiлктi феодалдарға қарсы 41 рет шабуыл жасады, оған жалпы саны 30000 көтерiлiсшi қатысты. Көтерiлстiң кең қанат жая бастағанынан шошынған патша әкiмшiлiгi көтерiлiстi тез арада басуды талап еттi. Ойыл өзенiнiң бойындағы көтерiлiсшiлердi басуға, жақсы қаруланған 1700 әскермен әскери губернатор Н.А.Веревкин шықты. Көтерiлiсшiлердiң басында тұрған кейбiр ру басылары, билер мен сұлтандар күрестi жалғастырмады. Ал Түркебай ұлы, Оспан ұлы, Рысқұл ұлы бастаған көтерiлiсшiлер оңтүстiкке, сусыз шөлге шегiндi. Жазалаушылар мойынсұнбаған ауылдарды iздестiруде қолға түскендердiң бәрiне оқ боратып, аяусыз жазалады. Өкiмет қарулы күштерiне қарағанда ұйымдасуы мен қарулануы нашар болған Орал мен Торғай облыстарының шаруалар қозғалысы жеңiлiс тапты. 1870 жылғы Маңғыстау көтерiлiсi 1870 жылғы Маңғыстау түбiндегi көтерiлiстiң себебi Орал мен Торғай облыстарындағы халық наразылығының себептерiмен ұқсас. Оңтүстiктен солтүстiкке қарай созалған ең ұзақ көш жолдары Адайлардiкi едi. Патшалық әкiмшiлiк оларға жазғы жайылымдарды пайдалануға тыйым салды. «Уақытша ережелер» енгiзiлген кезде патша әкiмшiлiгi адайлардың бұл ережелердi күрессiз қабылдамайтынын сезiп, оны Орал мен Торғай облыстарындағы көтерiлiстi басқаннан кейiн 1 жылдан соң жүзеге асыруға кiрiстi. Жаңа ережелердiң Маңғыстауда тек 1870 жылы енгiзiлгенiне қарамастан, адайлықтардан өткен жылдардың алым-салықтарын жаңа бағамен төлейдi талап еттi. 40 мың шаңырақтан тұратын Адайлар 160 мың сом салық төлеуге тиiс едi. Халықтың көбiнде ақша болмады. Алымның бiр бөлiгi қоймен өтелдi. Халықтың саяси теңсiздiгi 1870 жылдың 2 ақпанында өкiмет Маңғыстауды Орынбор генерал-губернаторлығынан Кавказ наместниктiгiне берiлуiнен көрiндi. Адайлардың Жем өзенi бойындағы жазғы жайылымдарында бекiнiстер салынды. Көтерiлiске түрткi болған оқиға – 1870 жылы 16 наурызда Маңғыстау өлкесiнiң приставы подполковник Рукиннiң құрамында 36 казак, 4 офицер, тiлмаш Бекметұлы, би Майұлы және 60 адамы бар топпен «Ережеге» қарсылық ретiнде түпкiрге көшуге бел байлаған адайлықтарды күшпен тоқтатуға тырысуы болды. Бозашы түбегiнiң маңында Досан Тәжiұлы, Иса Тiленбайұлы қол астына жиналған 30 мылтығы бар 200 адам жазалаушыларға қарсылық жасауға дайын едi. Олар 22 наурызда Рукиннiң отрядын қоршауға алып, шегiнуге жол бермедi. 24 наурызда жазалаушылардың қалғаны берiлiп, Рукин аталып өлдi. Көтерiлiсшiлердiң қолына 40 мылтық, аттар мен азық түлiк тидi. Рукин отрядының талқандалуы бүкiл Маңғыстауда азаттық қозғалыстың басталуына белгi болды. Көшпелi шаруаларды басқа да әлеуметтiк топтар қолдады. Балықшылар мен балық кәсiбiнде iстейтiн жұмысшылар бас көтердi. Көтерiлiсшiлердiң саны 10 мыңға жеттi. 5-сәуiрде қазақ шаруалары мен жалдамалы жұмысшылар тобы Александровск фортына шабуыл жасады. Бiрнеше маяк өртелiп, фортты қоршауға алды. Тек зеңбiректердiң iске қосылуы ғана көтерiлiсшiлердi шегiнуге мәжбүр еттi. 9-сәуiрде Кавказдан граф Кутаисов бастаған әскер фортқа келiп жасырынды. Көмек келгенше уақыт созу үшiн ол Мәмбетнияз Тiлепұлы, Ескiреп Досжанұлы, Капар Қаражiгiтұлы және т.б. ру басыларымен келiссөздер жүргiздi. 1870 жылы мамыр айында Кавказдан тың күштер: Апшерон полкiнiң батальоны, екi атқыштар ротасы, Терек казактарының екi ротасы және 4 зеңбiрек жеткiзiлдi. Үстiрттегi ұрыстардан кейiн, көтерiлiсшiлердiң жағдайы ауырлады. Жазалаушылар жазғы жайылымдар мен Маңғыстаудағы су көздерiн бiртiндеп басып алды. Көтерiлiс аса қаталдықпен жаншылды. Жазаулаушылардың қатiгездiгiнiң шексiздiгi сондай, олардың кейбiр басшылары сотқа тартылды. Сондай бiр басшылардың бiрi өз қолымен 70 шаңырақты талқандап, 16 ауылды тонап, ойранын шығарып кеттi. Орынбор генерал-губернаторы Н.А.Крыжановский әскери министр Милютиннiң «көтерiлiсшiлердi келiстiрiп жазалау» керек деген нұсқауын аянбай орындады. Көтерiлiстiң жеңiлуiне байланысты, И.Тленбайұлы, Д.Тәжiұлы, И.Көлұлы және т.б. 3 шаңырақпен 1870 жылдың желтоқсан айында Хиуа хандығына өтiп кеттi. Маңғыстаудағы көтерiлiстiң антифеодалдық сипаты әлсiз болды. Көтерiлiстiң бiр ерекшелiгi – тұңғыш рет қазақ жалдамалы жұмысшылардың өз хұқықтары үшiн күреске белсендi қатысуы. Көтерiлiс басылған соң шаруалардың жағдайы тiптi ауыр болды. Кавказ әкiмшiлiгiнiң талап етуiмен Маңғыстауды қалған 9 мың шаңырақтан жалпы көлемi 57901 сом әртүрлi алым-салық жиналды. Адайлар соғыс шығынын өтеу ретiнде 90 мың қой өткiзуге мiндеттi едi.

СҰРАҚ №47

ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басындағы Қазақстанның мәдениеті.

Қазақстанды қосып алғаннан кейін Ресей өлкенің табиғатын, тарихын экономикасын зерттеуге көңіл бөлді. Осы мақсатпен қазақ жеріне орыс ғалымдары, саяхатшылары келе бастады. XVIII ғасырда, 1769 жылы шығарылған ең алғашқы экспедицияны П.С.Паллас басқарығ, "Ресей империясының провинцияларына саяхат" (1773 ж.) деген еңбегін жариялады. 1772 жылы Н.Рычков "Кағитан Н.Рычковтың 1771 жылы Қырғыз-қайсақ өлкесіне жасаған саяхатынан күнделік жазбаларын" басып шығарды. 1832 жылы А.И.Левшиннің "Қырғыз-қайсақ, немесе кырғыз-қазақ ордалары мен даласын баяндау" деп аталатын кітабының жарық көруі орыстардың Қазақстанды зерттеуіндегі маңызды белес болды.

ХІХ ғасырдағы қазақ өлкесін зерттеушілердің бірі атақты ғалым,A Орыс Географиялық Қоғамының басшысы П.П.Семенов-Тянь-Шанский (1827-1914) болды. Оның басшылығымен көп томдық "Ресей. Отанды геграфиялық тұрғыдан толық баяндау" деп аталатын зерттеу құрастырылып, басып шығарылды. Оның "Қырғыз өлкесі", "Түркістан өлкесі" деп аталынатын екі томы Қазақстан мен Орта Азиянының географиялық жағдайын, табиғи байлығын, тарихын, халық тұрмысын баяндауға арналды. "Түркі тайғаларының ауыз әдебиетінің үлгілері" атты еңбек жазған Петербург Академиясының академигі В.В.Радлов (1837-1918) қазақ халқының ауыз әдебиетін зерттеуге зор үлес қосты. Сондай-ақ "Қасым патшалары мен ханзадалары туралы зерттеу", "Қырғыз-қайсақтар туралы тарихи мәліметтер" деп аталынатын кітаптардың авторы шығыстанушы-ғалым В.В.Вельяминов-Зернов (1830-1904) қазақ халқының тарихының маңызды кезеңдерін зерттеді. Өлке тарихын зерттеумен А.И.Добросмыслов, Н.Н.Аристов, М.Красовский және т.б. айналысты.

ХІХ ғ. ІІ ж. Қазақстанның мәдениеті мен қоғамдық ойының дамуына ғылыми қоғамдар мен мәдени-ағарту мекемелері маңызды роль атқарды. Орыс Географиялық Қоғамының бөлімдері Орынборда (1868 ж.), Омбыда (1877 ж.), 1897 жылы Түркістанда ашылды. Олар тарих, этнография, география туралы материалдар жарияланған жинақтар шығарды. ХІХ ғ. ІІ ж. Қазақстанда облыстық статистикалық комитеттер құрылып, олардың жариялаған еңбектерінде де өлкенің тарихы, мәдениеті, статистикасы, этнографиясы туралы мол мәліметтер жазылды. Сондай-ақ Қазақстанды зерттеумен Ауыл шаруашылығы қоғамы, Шығыстың тарихы мен археологиясының әуесқойлары, антропология, жаратылыстану әуесқойлары қоғамдары да айналысты. Мұндай ғылыми орындардың жұмыстарына қазақ зиялылары да, мысалы, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев араласығ тұрды.

Бұл кезеңде білім беру, оқу ісінде де өзгерістер болды. Ауқаттылардың балалары Бұхара, Самарқанд, хиуа, Ташкент медреселерінде, кедей қазақтардың балалары ауылдағы мұсылман мектептерінде арабша сауаттарын ашты. Ал азаматтық сипаттағы орыс оқу орындары отарлық аппараттың шенеуніктерін даярлау үшін қажет болды. 1786 жылы Омбыда Азиат мектебі, 1789 жылы Орынборда Үкіметтік мектеп осы мақсатта ашылды. 1825 жылы Орынборда, 1846 жылы Омбыда кадет корпустары, 1841 жылы Бөкей хандығында, 1850 жылы Орынборда Шекаралық комиссия жанынан қазақ азаматтық мектебі ашылды. 1877 жылы Ы.Алтынсариннің күш салуымен Ырғызда қыздар училищесі құрылды. 1890-1896 жылдары Торпайда, Қостанайда, Қарабұтақта, Ақтөбеде орыс-қазақ қыздар училищелері ашылды. 1879 жылы Түркістанда мұғалімдер семинариясы, 1883 жылы Орынборда қазақ мұғалімдік мектеп ашылды.

ХІХ ғ. ІІ ж. қазақ халқының ірі өкілдері Ш.Уәлиханов, М.-С. Бабажанов, Ы.Алтынсарин, А.Құнанбаев өмір сүріп, шығармашылықпен айналысса, ХХ ғасырдың басында олардың қатарын Ш.Құдайбердиев ("Түріктердің: қырғыздардың және хандық династияның шығу шежіресі"), М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов ("Қырық мысал", "Маса"), М.Дулатов ("Оян, қазақ!") және т.б. толықтырды.

ХІХ -ХХ ғ. басында қазақ музыка мәдениеті өрлев кезеңінде болды. Сазгерлер Құрманғазы, Дина Нұрғейісова, Тәттімбет, Ықылас, әнші-сазгерлер Біржан сал, Ақан сері, Мұхит, Жаяу Мұса, Мәди шығармашылықтары кең танымал болды.

Қазақ басғасөзінің өмірге келуі осы кезеңде басталды. 1870 жылы 28 наурызда "Түркістан уәлаяты" газеті, 1911 жылы бірінші қазақ журналы "Айқап" алғашқы сандарын жариялады. 1913-1918 жылдар аралыпында шыққан "Қазақ" газеті қазақ қоғамының барлық жақтарын жазып тұрды.

Сайығ келгенде, қоғамның мәдени өміріндегі бұл өзгерістердің игілігін барлық қазақ халқы отаршылдық саясат зардабынан көре алмады.

СҰРАҚ №48

хІх ғасырдың 2 жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы Қазақстанның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы.

Ресейде аграрлық мәселенің шешілмеві, қазақ даласына қоныс аудару саясатының жоспарлы түрде жүргізілуі өлкенің әлеуметтік-экономикалық жағдайына өзгерістер енгізді. Бұрынғы жағдай көшпелі шаруашылықтардың орнына енді отырықшылықты - мал шаруашылыпы және отырықшылықты - егіншілік сияқты шаруашылықтың жаңа түрлері пайда болды.

Қауымдық жерлерді тартып алу, күнкөріс жерден айырылу қазақ қоғамының әлеуметтік бөлшектелуін де туғызды. Кедейленген қазақтардың қала және село пролетариаты - жатақтарға айналуы өсе түсті.

Аталған кезеңде Қазақстанда өнеркәсіп өндірістері, түрлі кәсіпшіліктер ашылып, олардың дамуы жеделдеді. Мысалы: ауылшаруашылық шикізаттарын өңдейтін - май шайқайтын, былғары шығаратын, ұн тартатын және т.б.

Шымкент сантонин зауыты (1822ж.) химия өнеркәсібінің бастамасы болды.

Сондай-ақ оңтүстік аудандарда, Шымкент пен Түркістанда мақта тазалайтын бірнеше зауыттар, ал Верный қаласында темекі шығаратын екі кәсіпорын жұмыс істеді.

Арал теңізінде, Павлодар уезіндегі Қарабас көлінде тұз-кен орындары ашылды. Әсіресе ғасыр басында оның маңызы күшейді. Тұз жергілікті мұқтаж үшін де, сол сияқты шетке шығару үшін де өндірілді. Олардың неғұрлым ірісі ішкі Ордадағы 5 мың қазақ жұмыс істеген Басқұншақ, Павлодар уезіндегі Коряковск кәсіпшіліктері болды.

Жайық, Ембі, Ертіс өзендері, Арал мен Каспий теңіздері аймақтарында балық кәсіпшілігі дамыды.

Қазақстанда ХІХ ғ. соңы мен ХХ ғ. басында Спасск мыс қорыту зауыты, Успенск руднигі, Қарағанды көмір кені, Екібастұз және Риддер кәсіпорындары шетел өнеркәсіпшілерінің де (АҚШ, Германия, Бельгия, Шуеция) назарын аударып, өлке байлығы талан-таражға түсті.

ХХ ғасырдың басында алтын шығару, көмір өндіру (екібастұзда, Қарағандыда), мұнай (Батыс Қазақстанда, Орал-Ембі аймағында) шығару арта түсті.

Ресей капитализмінің кеңейе дамығ, оның ұлттық шет аймақтарға жылжуы Қазақстанда банк филиалдары мен кредит (несие) мекемелерінің құрылуына әкелді. Мемлекеттік банктің өлкедегі бөлімдері сауда-өнеркәсіптік орталықтар - Оралда (1876 ж.), Петропавлда (1881 ж.), Семейде (1887 ж.), Омскіде (1895 ж.), Верныйда (1912 ж.) ашылды. Өлке территориясындағы филиалдарының саны жөнінен екінші орынды сауда айналымын несиелендіруге көп қаржы салған Орыс сауда-өнеркәсіптік банкі алды.

Сауда-саттық, алыс-беріс күшейді. Саудаға түсетін товар негізінен мал болды. Әр жазда Сарысу уезі арқылы Ресей орталыпына Ақмола, Қарқаралы және Сарысу уездерінен 60 мыңға дейін мүйізді ірі қара мал, 200 мыңға дейін қой айдап әкелінді. Сыртқа шығарылатын астық көлемі де артты. Орал, Орынбор, Семей қалалары астықпен сауда жасаудың ірі орталықтарына айналды.

ХІХ ғ. ІІ ж. мен ХХ ғ. басында сауда-саттықтың жаңа -жәрмеңкелік түрі шықты. Қарқаралы уезіндегі Қоянды, Петропавл уезіндегі Тайыншакөл, Ақмола уезіндегі Константиновск, Атбасар уезіндегі Перовск, Верный уезіндегі Қарқара жәрмеңкелері неғұрлым ірі жәрмеңкелер саналды.

ХХ ғ. басында қала халқының саны өсе түсті. Орал (47,5 мың адам), Петропавл мен Верный (43,2 мыңнан), Семей (34,4 мың) ірі қалалар саналды.

Қазақстанның капиталистік өнеркәсіптің шикізат көздері мен оны сыртқа шығару аймағына айналуында темір жолдың маңызы зор болды. Өлкеде Орынбор-Ташкент, Троицк, Алтай және Жетісу темір жолдарын салу өрістетілді. 1917 жылға дейін Қазақстанда барлығы 2793 шақырым жол төселді.

Су жолдары да (Семей облысында) ғайдаланылды. Ертіс арқылы жүктерді "Пароход шаруашылығы мен сауданың Батыс-Сібір серіктестігінің" пароход компаниялары және басқалар тасыды.

Өнеркәсіптің дамуы, темір жолдардың салынуы, су жолының кеңінен пайдаланылуы Қазақстанда жұмысшы кадрлары қалыптасуына да алғышарт болды.

1913 жылы өлкедегі жұмысшылар саны 75 мың адамға дейін жетті. Ал Қазан төңкерісі мен төңкеріс жүріп жатқан кезеңде Қазақстан жұмысшыларының саны 90 мыңдай болды. Фабрика-зауыт жұмысшылары болған қазақ жұмысшыларының жағдайы төмен (жұмыстың ең ауырына жіберілуі, мардымсыз жалақы, көптеген штрафтар, басқа ұлт жұмысшыларынан алалаушылық) болды. ХІХ ғ.соңы мен ХХ ғ. басында қазақ өлкесі Ресейге толығымен кіріптар болды.

Қазақстандағы темір жол салынуының басталуы. Сібір темір жолы.Сібір темір жолы Ресейдің европалық аудандарын Қиыр Шығыспен тікелей байланыстыратын торағ. 1891-1915 жылдары салынды. Батыс Сібір, Орта Сібір, Байкал, Амур, Уссурий және Шығыс Қытай болып 7 бөлікте жұмыс бірдей жүргізілді. Сібір темір жолы Челябинскіден Владиуостокқа дейін созылды (10 мың км). Батыс Сібір учаскесі (1891-1896 жж., ұзындығы 1324 км) сол кездегі Ақмола облысының Омбы және Петропавл уездерін басып өтті. 1900 жылы аяқталған Орта Сібір учаскесі Обь өзенінен Иркутскіге дейін) мен Батыс Сібір учаскесі бірігіп, Сібір темір жолы болып аталды. Солтүстік Қазақстанда магистраль арқылы Ресейдің ішкі аудандарынан ауыл шаруашылығы машиналары мен құрал-саймандар, өнеркәсіп заттары әкелінді.

СҰРАҚ №49

«Қазақ КСР тарихының өткен ғасырын еске алсақ, көзге толық, көңілге медеу, ең алдымен, үш адамды айтамыз. Олар: кең Қазақстанның шалғай жатқан өлкелерінен шықса да, үш бір туғандай сезілетін асыл жандар. Олар – үшеуі үш мұнарадай болған: Шоқан, Ыбырай, Абай».

М. Әуезов

Шоқан Уәлиханов (1835-1865) – тұңғыш ғалым-зерттеуші, саяхатшы, ойшыл, тарихшы, суретші.

Шоқан (Мұхаммед Қанапия) – 1835 жылы қарашада Құсмұрын бекінісінде туып, Сырымбетте өсті. Әкесі Шыңғыс – Абылай ханның немересі. Оның жетіліп, сана-сезімінің ерте оянуына әжесі Айғаным әсер етті. 1847-1853 жылдары Омбыдағы Кадет корпусында оқыды. Кадет корпусын бітіргеннен кейін оны Сібір казак әскерінде қызмет атқаруға жіберді. Батыс Сібірдің генерал-губернаторы Гасфорттың Омбыдан Іле Алатауына дейінгі Aсапарында оның адъютанты бола жүріп, Шоқан халық ауыз әдебиетін жинап, жазып алды. 1856 жылы Ш.Уәлихановтың ірі ғалым, географ П.П.Семеновпен танысуы, оның кейінгі шығамашылық өміріне зор ықпал жасады. Сол жылы ол Алакөлден Орталық Тянь-Шаньға қарай Ыстықкөл көліне: дипломатиялық тапсырмамен Құлжаға сапар шеккен екі экспедицияға қатысты.

1857 жылы Ш.Уәлиханов Алатау қырғыздарына тағы да барып, қырғыз эпосы "Манасты" жазып алады, халықтың ауызекі әдебиетін зерттейді. Ыстықкөлге экспедициясы нәтижесінде, Ш.Уәлиханов "Ыстықкөл сапарының күнделігі", "Қытай империясының батыс шет аймағы және Құлжа қаласы", "Қырғыздар туралы жазбалар" атты еңбектерін жариялады. 1857 жылы Орыс Географиялық Қоғамының толық мүшесі болып сайланды.

1858 жылы Ш.Уәлиханов Қашқарияға Марко Поло мен Геостан (1603) кейін, бірінші болып барды. "Алтышардың немесе Қытайдың Нан Лу провинциясының (Кіші Бұхария) шығыстың алты қаласының жағдайы туралы (1858-1859 ж.ж.)" әйгілі шығармасы осы кезде дүниеге келді. 1860 жылы Шоқан Соғыс министрінің шақыруымен Петербургқа келіп, мұндағы ғылыми ортамен танысты.

Ш.Уәлиханов сондай-ақ өлкені басқаруды қайта құру шараларына да ат салысты. Бұл жөніндегі оның ұсыныстары үкімет атына жолдаған "Даладағы мұсылмандық туралы", "Көшғелі қырғыздар туралы), "Көшғелі қырғыздар туралы", "Сот реформасы туралы жазба" деген "Жазбаларында" көрініс тағқан.

1864 жылы көктемде Ш.Уәлиханов Черняевтің оңтүстік Қазақстанды Ресейге қосу мақсатындағы экспедициясына қатысты.

1865 жылы – «қытайдағы дүнгендер көтерілісі» деген аырғ еңбегі жарияланды. Шоқан мұраларының бірі – бейнелеу өнеріндегі еңбектері (150 сурет болған)

1865 жылы сәірде Алтынемел жотасы етегінде өкпе ауруынан қайтыс болды.

СҰРАҚ №50

Өлді деуге сыя ма, ойлаңдаршы,

Өлмейтұғын артына сөз алдырған.

Абай

Ыбырай Алтынсарин (1841-1889) – ағартушы-педагог, қоғам қайраткері, ғалым этнограф, жазушы.

• 1844 жылы – әкесі қайтыс болып, атасы Балғожа биден тәрбие алған.

• 1857 жылы – Орынбор Шекаралық Комиссиясы жанындағы қазақ мектебін (1850 жылы түскен) алтын медальмен бітірді.

• 1857 жылы Орынбор Шекаралық Комиссиясының төрағасы, шығыстану ғылымының өкілі В.В.Григорьевпен жақын танысп, кітапханасын пайдаланды.

• 1857 жылы – атасы Балғожа бидің хатшысы-тілмашы болды

• 1864 жылы 8 қаңтар – Ыбырайдың басшылығымен Торғайда қазақ балаларына арналған мектеп ашты. Жаңа мектеп ашуға қаржы жинауда, мұғалімдермен қамтамасыз етуде Ыбырайдың педогогикалық көзқарасытары қалыптасты. 1867-1868 жылдардағы реформалардағы отаршылдық өзгерістерді алғашқыда пайдалы іс деп қарап, кейін патша үкіметінің отаршылдық-аграрлық саясатын әшкереледі.

• 1879 жылы – Алтынсарин Торғай облысы мектептерінің инспекторы болып тағайындалды.

• 1887 жылы – Ырғызда қыздарға арналған мектеп-интернат ұйымдастырды.

• 1890-1896 жылдар – орыс-қазақ қыздар училищелері Торғайда, останайда, Ақтөбеде ашылып, барлығы 211 қыз, соның 70-і қазақ қызы оқыған.

Ол педагог-ғалымдар Ушинскийдің, Тихомировтың, Бунаковтың, Фармковскийдің және ұлы жазушы Л.Н.Толстойдың педогогикалық мұрасын пайдаланып, екі оқу құралын жазды: "Қырғыз хрестматиясы", "Қырғыздардың орыс тілін үйренуіне басшылық".

Қазақ халқының әдет-ғұрпын жинақтай отырып, шығармаларында әдепсіздікті сынады. Отырықшылдықты, жер шаруашылығын дамытудың жаршысы болды. "Қығшақ Сейітқұл", «Талаптың пайдасы», «Байлық неде?» шығармаларында жаңа өмірді, шаруашылықтағы өзгерістерді суреттейді

СҰРАҚ №51

Абай Құнанбаев (1845-1904) – қазақ жазба әдебиетінің негізін салушы, ұлы ойшыл, ақын, сазгер. Әкесі Құнанбай – Тобықты руының старшыны. Абайдың тәрбиесі үшін анасы Ұлжанның орны ерекше болды. Ол бастапқы білімді үйінде, кейін Семейдегі Ахмет Ризаның медресесінде алды, сол кезде өзінің ақындық талабын көрсете бастады. Ел билеу ісіне баласын тарқысы келген аға сұлтан Құнанбай Абайдың оқуын аяқтатпады. 13 жасынан бастап Абай әкесінің қасында жүріп, сот ісін жүргізуді, билік айтуды үйренді. Бірақ ру тартыстарынан көп нәрсені байқаған Абайдың әкесімен көзқарастары бір болмады. Ол өздігімен шығыс ақындарының шығармаларын, орыстың классикалық әдебиетін оқып танысты. 1882 жылы – ең алғаш Лермонтовтың «Бородино» шығармасын аударады. «Қансонарда шығады бүркітші аңға» атты өлеңін жазады. 1870 жылы орыс желтоқсаншысы Е.П.Михалиспен, 1880 жылдары Н.И.Долгополов, А.Льеонтьев танысады. 1886 жылы жазылған "Жаз" деген өлеңінен кейін, Абай шығармашылықпен айналысты. Ол Пушкиннің «Евгений Онегинін», Лермонтовтың жалпы саны 27 шығармасын аударды

Жалпы, оның шығармашылығын топтастырғанда, үлкен үш салаға бөліп қарастыруға болады:

1. өзі шығарған төл өлеңдері

2. әлем әдебиетінің озық үлгілерінен аударған өлеңдері

3. тәлім-тәрбиелік маңызы зор ғақлиялар (қара сөздер)

СҰРАҚ №54

Қазақстанның 1905-1907 жылдардағы Ресей төңкерісіне қатысуы.

1905 жылы 9 қаңтарда "қанды жексенбіден" басталған 1 орыс төңкерісінен Қазақстанда сырт қалмады. Ақған айында Түркістанда, Перовскіде, Жусалыда, Шалқарда демонстрациялар, мамыр айында Верный, Қостанайда жұмысшы стачкалары болды.

1905 жылы жазда қазақ халқының үкіметке наразылығы ұйымдасқан және саяси сипат алды. Қозғалыстың басында ұлттық интеллигенция, оның басты жетекшісі Ә.Бөкейханов тұрды. Ол 1905 жылы жазда Қоянды жәрмеңкесінде 14500 адам қол қойылған Қарқаралы ғетициясын дайындаушылардың бірі болды. Петицияда қазақ халқының өмірлік маңызды мұқтаждары, аграрлық, діни мәселелер айтылды.

18-19 қазанда Орынборда жаппай саяси ереуілдер, 25 қазанда Омбыда саяси демонстрация, 16-28 қарашада Семейде ғочта-телеграф қызметшілерінің ереуілдері болды. Жұмысшы, шаруа қозғалысына, 6-7 қарашада Батыс Сібір ғолкының солдаттары, ал 21 қарашада Жаркент гарнизонының солдаттары қосылды. Қазақ және орыс жұмысшыларының ең ірі бас көтерулері Успенск руднигінде болды. Оны "Капиталға қарсы орыс-қырғыз одағы" басқарды. 1905 жылы 6 желтоқсанда жұмысшылар жалақыны көбейту, еңбек пен тұрмысты жақсарту және т.б. мәселелерді қамтығ ғетиция жазды. 10 желтоқсанда олардың талағтарының бірқатары қанағаттандырылып, ереуіл әлсіреді.

1905 жылы желтоқсанда Өскеменде, Павлодарда және т.б. қала, елді мекендерде толқулар болып өтті. 1906 жылы ақпанда Семейде қазақтардың съезі өтіп, онда қоныс аударуды тоқтату, жерді қазақ халқының меншігі етіғ тану, тіл, дін тұту еркіндігі, ана тілінде білім алуды дамыту т.б. талағтар айтылды.

1906 жылы 3 шілде де 500 жұмысшы қатысқан стачка Семейде болды.

Революциялық қозғалыс Ресейде екі жарым жылға созылды. 1905 жылы 17 қазандағы Манифест бойынша Ресейде Мемлекеттік Дума өмірге келді. 1906 жылғы 27 сәуірден 8 шілдеге дейін өмір сүрген 1 Мемлекеттік Думаға Қазақстаннан 9 депутат сайланды. Думада өткір сыналған аграрлық мәселе, Думаның таратылуына себепші болды. 1907 жылы 20 ақпанда өз жұмысын бастапан 2 Мемлекеттік Дума да аграрлық мәселе баса айтылды. Қазақстаннан оған 13 депутат (оның бірі - тұңғыш инженер М.Тынышбаев) қатысты. Революциялық толқудың әлсіреуі 1907 жылы 3 маусымда патшаның 2 Думаны таратып жіберуіне әкелді. Бұл төңкерістің жеңілгенін көрсетті.

Қазақстан халқының 1905-1907 жылдардағы революциялық қозғалысқа қатысуы, олардың ұлттық және әлеуметтік бостандықтарды жеңіп алу жолындағы тәжірибе мектебі болды.

СҰРАҚ №55

Столыпиннің аграрлық реформасы.

ХХ ғасыр басында өлкенің жағдайына теріс әсер еткен факторлардың бірі - аграрлық саясат болды. Қоныс аудару қозғалысы жанданды. Қазақстанның территориясы бірнеше қоныс аудару аймақтарына (Торғай, Орал, Семей, Сырдария, Жетісу) бөлінді. "Қоныс аудару қорын" құру үшін құрылған Қоныс аудару мекемелері "артық" жерлер іздестіруге кірісті. Әрбір қазақ отбасы 15 десятина үлес жер алып, қалған жер Мемлекеттік меншік министрлігі қарамағына берілуі тиіс болды. Қазақ халқының ғасырлар бойы қалыптасқан дәстүрлі мал шаруашылығының құлдырауы, әсіресе, "Столыпин реформасы" кезінде күшейді.

1906 жылы Ресей премьер-министрі болып тағайындалған П.А.Столыпин деревняда аграрлық буржуазия - кулак жасауға кірісті. Оның реформасы бойынша шаруаларға өз үлестерімен қауымнан шығып, хутор құруларына еркіндік берілді. Столыпин бұл мәселені шешуге астық егуге қолайлы өңір - қазақ даласын пайдаланды. Ресейден қоныс аударушы шаруалардың Қазақстанда кулак шаруашылықтарын құруына түрлі жеңілдіктер жасалынды. Хутор үшін 45 десятина қолайлы жер, және 15 десятина егін салатын жер бөлінді. Жер бөлуші ұйымдарға жергілікті кедейлерді орындарынан көшіріп, шаруа-кулактарды қоныстандыруға рұқсат берілді.

Қоныс аудару қозғалысының нәтижесінде 1895-1905 жылдары далалық облыстарға 294 296 адам, ал 1906-1910 жылдары 770 мыңнан астам келімсектер келді. 1893-1905 жылдары қазақтардан 4 млн. десятина жер, 1906-1912 жылдары 17 млн. десятинадан астам, ал 1917 жылы барлығы 45 млн. десятина жер тартып алынды. "Столыпиннің аграрлық саясаты" қазақтарды жерінен айырумен қоса, олардың өлкеде үлес санының азаюына да бастама болды.

СҰРАҚ №56

Ұлттық интеллигенцияның қалыптасуы және тағдыры.

Қазақстан ұлттық интеллигенциясы 1917 ж. Қазан төңкерісінен бұрын қалыптасты. Төңкеріске дейінгі толық емес мәлімет бойынша өлкеде 3 мың мұғалім, 590 ауылшаруашылық маманы, 244 дәрігер, 393 орта дәрежелі медициналық қызметкер болған.

Ескі интеллигенция өкілдерін кеңестік құрылысқа тарту қоғамның алға басуына үлкен пайдасы болды. Алайда Голощекиннің Қазақ Өлкелік партия ұйымының басшылығына сайлануымен байланысты, оларға деген көзқарас күрт өзгерді. 1926 ж. БКП(б)-нің Қазақстан Өлкелік комитетінің ІІІ Пленумында Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, С.Меңдешов, С.Қожанов т.б. дөрекі сынға алынды. Кешікғей оларды саяси қуғындау басталды.

20-30 жж. жоғары мектеп сан жағынан өскенімен, мамандар әлі де болса жетіспеді. Жұмысшылар мен шаруаларды жаппай ой еңбегі саласына көшіру интеллигенция санын өсірді. 1926-1939 жж. олардың саны 7,9 есе, 54 мыңнан 429,8 мың адамға дейін өсті.

Соғыстан кейінгі жылдары (1945-1957) Қазақстанның жоғары оқу орындары 43,5 мың маман даярлады, олардың 16,5 мыңы қазақтар болды.

60-70 жж. түйісер кезінде қазақтың ұлттық интеллигенциясы толық қалыптасты. Интеллигенция 1959 ж. 16 проц. болса, 1970 ж. 25,1 проц. болды. 1970 жж. қазақ интеллигенттер саны 30 проц. дейін жетті.

Сонымен, білімі жоғары, саны көп тұрақты ұлттық интеллигенция Қазақстанда Қазан төңкерісінен кейін жарты ғасырдан астам уақыттан соң қалыптасты.

СҰРАҚ №57

Бірінші дүниежүзілік соғыс және оның Қазақстанға әсері.

1914 жылы 1 тамызда Ресей бірінші дүниежүзілік соғысқа тартылуы Қазақстан халқына ауыр соққы болып тиді. Қазақ халқына "өз еріктерімен қаржы жинау", мемлекеттік заемдарды зорлап жаздыру, соғыс салығы түріндегі барлығы 10-ға жуық түрлі салықтар мен баж салығын төлеу міндеттелді.

Қазақ халқын тонау одан әрі жалғасты, соғыс жүктерін (астықты) теміржол станцияларына жеткізу үшін олардың көлік күштерін зорлықпен пайдаланды. Соғыс уақытында Түркістан өлкесінен 300 мың пұт ет, 70 мың жылқы, 13 мың түйе тасып әкетілді. Тек Жетісудан ғана 1914 жылы 34 млн. Сомның малдары мен мал шаруашылығы өнімдері тасып шығарылды. Әскерге алынғандардың жанұясына көмек көрсету желеуімен еңбек ету міндеті енгізілді, қазақтар жұмыс күші ретінде келімсектер деревняларының жерін жыртып, тұқымын сеуіп, өнімін жинап беруге тиісті болды.

Қаладағы еңбекшілердің, өнеркәсіп орындарындағы жұмысшылардың жағдайы күрт нашарлап кетті. Халықтың соғысқа наразылығын, үкіметтің Қазақстанның барлық облыстарына "төтенше соғыс жағдайын" енгізуі де күшейтіп жіберді. 1915 ж. Маусымда Екібастұз бен Қарағанды көмір кендерінің, Қырғыз тау-кен қазу өнеркәсібі акционерлік қоғамының, Спасск зауытының қазақ жұмысшылары ереуіл жасады.

1916 ж. жазында жұмысшы қозғалысы Риддер рудниктерін, Ембі мұнай кәсіпшіліктерін, Екібастұз, Байқоңыр көмір кендерін, Орынбор, Ташкент темір жолдарын қамтыды. Мұндай жаппай наразылықтардың нәтижесінің бірі 1916 жылғы көтеріліс болды.

1916 ж. ұлт-азаттық көтеріліс

Территориясы: Бүкіл Қазақстан, Орта Азия, Сібір

Себебі: 1916 жылғы 25 маусымдағы жарлық. Сылтау: Бұратана халықтарды қара жұмысқа алу туралы жарлық.

Мақсаты: Ұлттық және саяси азаттық.

Сипаты: империализмге және отаршылдыққа қарсылық

Көтеріліс барысы

• Жетісудағы көтеріліс:

1916 жыл 11 тамыз – 5 мың көтерілісші Қарқара жәрмеңкесін қоршап, Кравченконың жазалау отрядын талқандады.

1916ж. қазан – патша әкімшілігінің “Қырғыздарды көшіру туралы” шешімі шықты.

1916ж. 9 қыркүйек – жазалаушылар Бекболатты Боралдай асуында дарға асты.

1916 жыл 10-12 қыркүйек – Лепсі уезінде Масловтың жазалаушы отрядтары 220-ға жуық көтерілісшілерді оққа ұшырды.

• Торғайдағы көтеріліс:

1916ж. қыркүйекте көтерілісшілер саны – 20 мыңға, 26 қарашада – 50 мыңға жетті.

1916ж. 22 қазан – Амангелді басшылығымен 15 мың көтерілісші Торғай қаласын қоршады.

1916 ж қараша-1917ж ақпан – Көтерілісшілердің негізгі бөлігі Амангелдінің штабына орналасқан Батпаққара жазығы мен Аққұм құмының маңына шоғырланып, партизандық күрес әдісіне көшті.

1917ж. – Торғай көтерілісі талқандалды

Қозғаушы күштері: Қолөнершілер, шаруалар қалың тобы, жергілікті жұмысшы табының өкілдері, демократияшыл зиялылар қатысты.

Көтеріліс басшысы: Жетісу көтерілісінің жетікшілері: Б.Әшекеев, Т.Бокин (Верный уезі), Ж.Мәмбетов, Ұ.Саурықов (Қарқара), А.Қосақов (Мерке).

Торғайда көтеріліс басшылары: Амангелді Иманов, Әліби Жангелдин. Көтеріліс кезінде Бекболат Әшекеев

Жеңілу себептері:

• Бытыраңқылығы.

• Әскери қарудың жеткіліксіздігі.

• Руаралық тартыстар.

• Жергілікті халық пен қоныстанушылар арасындағы қайшылықтар.

• Ұлттық демократиялық зиялылар қатарында бірліктің болмауы.

• Қазақ феодалдарының сатқындығы.

Нәтижесі:

1. 1916 жылғы қазан – патша әкімшілігінің “Қырғыздарды көшіру туралы шешімі шықты”.

2. Жетісудағы 300 мыңнан астам қазақтар мен қырғыздар жазалаушылардың қудалауымен Қытайға өтіп кетті.

3. 37355 қазақ отбасылары құнарсыз таулы аймаққа немесе Балқаш маңындағы шөлді далаға қуылды.

4. Пішпек, Пржевальск, Жаркент уездеріндегі шұрайлы жердің 2 млн 510 мың 360 десятинасы тартып алынды.

5. Жүздеген ауылдар тоналып , өртелді, жазықсыз адамдар атылды.

6. 3 мың адам жауапқа тартылды, оның 201-і өлім жазасына кесілді, 162-сі каторгаға атылды.

СҰРАҚ №58

1917 жылғы Ақпан төңкерісі. Қазақстан патша үкіметі құлағаннан кейін.

1917 жылы ақпанда патша үкіметін құлатқан буржуазиялық-демократиялық төңкеріс жеңіске жетті. Ақған оқиғалары тез арада Қазақстанға да жетіп, наурыз айының басында ірі қалаларда төңкерісті қолдаған митингілер, демонстрациялар болып өтті.

Төңкерістің басты ерекшелігі қос үкімет (буржуазиялық Уақытша үкімет пен Жұмысшы және солдат депутаттары Кеңестері) болды. Қазақстанда да бұл жүйе пайда болды. Наурыз айында Уақытша үкіметтің жергілікті органдары - облыстық, уездік, кейіннен болыстық, ауылдық, селолық, станицалық атқару комитеттері құрылды. Ұлттық Z жалғаса берді.

1917 жылдың көктем, жаз айларында жұмысшы, революциялық-демократиялық жастар ұйымдары, саяси партиялар құрылды. С.Сейфуллин басқарған "Жас қазақ" Ақмолада, Т.Рысқұлов басқарған "Қазақ жастарының революциялық одағы" Меркеде, "Жас жүрек" Спасск заводында, "Талағ" Петропавлда, "Жанар" Семейде және т.б.

1917 жылы 21-28 шілдеде Орынборда 1 Бүкілқазақ съезі өтті. Күн тәртібінде 14 мәселе болды. Олар: мемлекеттік басқару жүйесі; қазақ облыстарының автономиясы; жер мәселесі; халық милициясын құру; земстуо; халыққа білім беру; сот; рухани-діни мәселелер; әйелдер мәселесі; Құрылтай жиналысын шақыру және оған дайындық; бүкілресейлік мұсылман съезі; қазақ саяси партиясын құру; Жетісу облысындағы оқиғалар; Киевтегі бүкілресейлік федеративтік кеңеске және Петроградтағы халыққа білім беру жөніндегі комиссиясының жұмысына қазақтардың қатысуы туралы мәселелер.

Делегаттар ұлттық автономия мәселесіне, жер мәселесінің шешілуіне, Құрылтай жиналысына әзірлікке және қазақ саяси партиясын құруға баса назар аударды.

Съезд шын мәнінде, қазақтың ұлттық саяси партиясы "Алаштың" съезі болып айқындалды. "Алаш" партиясына Ә.Бөкейханов, М.Тынышбаев, М.Дулатов, А.Байтұрсынов, Ж. және Х. Досмұхамедовтер, М.Жұмабаев т.б. кірді. Бұлардың көпшілігі қазақ қоғамы сол кезеңде дайын болмағандықтан, социалистік бағдарламаны қабылдаған жоқ. Олар "Қазақ халқын отарлық езгіден азат ету" ұраны төңірегіне топтасты.

1917 ж. күзінде тағы бір ұлттық-саяси ұйым - "Қырғыздың (қазақтың) социалистік партиясы" деп атаған "үш жүз" партиясы пайда болды. Жетекшісі Көлбай Тоғысов болған бұл партия большевиктік бағыт ұстағ, "Алаш" партиясына", "Алашорда" үкіметінің құрылуына қарсы болып, большевиктерге қосылып отырды.

СҰРАҚ №59

1917 ж. Қазан төңкерісі және Қазақстандағы саяси оқиғалар.

1917 жылдың жаз, күз айларының басында елде халықтың большевиктер жағына шығуы күшейе бастады. Бұған халықтың жағдайының төмендеуі, аштық, Уақытша үкіметтің шарасыздығы себеп болды.

1917 ж. 24 қазанда (6 қарашада) Петроградта қарулы көтеріліс басталды. Ертеңіне көтерілісші жұмысшы, солдат, матростар астананың аса маңызды орындарын басып алды. 25 қазанда (7 қарашада) таңертең Әскери-революциялық комитет Уақытша үкіметтің құлатылғанын хабарлады. Бұл хабар Қазақстанға жетісімен, өлкеде Кеңес үкіметін орнату басталды. 30 қазанда Перовскіде, 1 қарашада Ташкентте, 6 қарашада Әулиеатада, сондай-ақ Черняевте, желтоқсан айында Бөкей ордасында, Петропавловскіде, Көкшетауда, Атбасарда, Қостанайда, қаңтарда Ақтөбеде, 18 қаңтарда Орынборда, 3 наурызда Верныйда және осы айда Жетісу облысында орнады. Оралда ғана Кеңес үкіметі қиындықпен түпкілікті азамат соғысы кезінде орнады.

1917 жылы 22 қарашада IV Төтенше Бүкілтүркістандық съезд ашылды. Оны М.Шоқай ашты. Съезд "Түркістан автономиясын" "Түркистон мухтарияты" (төрағасы М.Тынышбаев, кейін М.Шоқай) жариялады. Оны 1918 жылы ақпанда большевиктер қуып таратты.

Кеңес үкіметінің Қазақстанда орнауы өлкедегі түрлі жағдайлардың себебінен, 1917 жылдың қазанынан 1918 жылдың наурызына дейін созылды. Дегенмен, осы уақыт аралыпында Оралдан басқа жерде Кеңес үкіметі орнағ болды.

Кеңес үкіметі мен Алаш-Орда. Қазан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси ауыр жағдайда өздерінің іс-әрекеттерін айқындап алу үшін ұлттық интеллигенция бастапан қазақ қоғамы Орынборда (1917 ж. 5-13 желтоқсанда) 2 Бүкілқазақ съезін өткізді. Оған Қазақстанның барлық облыстарынан дерлік өкілдер қатысты. Съезді Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, И.Омаров, С.Дощанов ұйымдастырды. Төрағасы Б.Құлманов болды. Съезде алдымен тез өзгеріп жатқан саяси жағдайда партия тактикасын, қазақ автономиясын құру және оның үкіметін қалыптастыру айтылды. Негізінен қаралған мәселе саны 10 болды: Сібір, Түркістан автономиясы және оңтүстік-шығыс одағы туралы; қазақ-қырғыз автономиясы; милиция туралы; ұлт кеңесі; ұлт қазынасы; мүфтилік мәселесі; халық соты; ауылды басқару және азық-түлік мәселесі.

Съезд делегаттары Уақытша үкімет құлатылғаннан кейін қазақтардың өмір сүруінің өзін күрделендіріп жіберген анархия (тәртіпсіздік) жағдайында елді аман сақтау үшін, "уақытша халық Кеңесі" түріндегі берік билік құру, оған Алаш-Орда деген ат беру (төрағасы Ә.Бөкейханов, ұлт Кеңесі құрамына 25 адам кірді), сондай-ақ милиция жасақтау туралы қаулы қабылдады. Алаш астанасы - Семей (Жаңа Семей) қаласы еді.

Алаш-Орда жетекшілері Кеңес үкіметімен байланыс жасауға тырысты. Х. және Ж.Досмұхамедовтер Ленин, Сталинмен, сондай-ақ Х.Ғаббасов ұлт ісі жөніндегі халық комиссары Сталинмен келіссөз жүргізді. Мұның нәтижесі - автономияның мәдени мұқтажына орталықтың көмегі, бүкілқазақтық құрылтайды шақыру, өлкеде азаматтық бітімге келу туралы уәделер болды. Алашорда сонымен бірге атаман Дутовпен, Самарадағы Құрылтай жиналысы мүшелері, Комитетімен (Комуч), Омбыдағы Уақытша Сібір үкіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соғысы Алашорданың ұстанар бағытында айқындауды қажет етті. Сөйтіп, қазақ автономиясы өлкеде әлеуметтік-саяси негізі жоқ Кеңес үкіметіне қарсы күреске шығып, ақтарға қосылуға мәжбүр болды.

Алашорда үкіметі.

Қазақ зиялыларының құрған қозғалыстарының бiрi 1905 жылы "Aлаш" қозғалысы. 1917 жылы "Алаш" партиясы әлеуметтiк негiзi - капиталистiк даму жолына бағыт алған зиялылар.

Мақсаты:

1. Қазақ халқын отарлық езгiден азат ету.

2. Автономиялық ұлттык мемлекет құру.

Бағыты: реформистік капитализм жолы.

Жетекшiсi Әлихан Бөкейханов (1869—1937). Шынғыс хан ұрпағы Ресей либералдык-демократиялык қозғалысының қайраткерi бұрынғы кадет партиясынын мүшесi

Мүшелерi: А. Байтурсынов, М. Дулатов, Ш. Кудайбердиев, М. Тынышпаев, Г. Қарашев, С. Торайгыров, Х. Габбасов, А. Ермеков ағайынды Досмухамедовтар. "Алаш" партиясы жетекшiлер Қазан төңкерiсiн және Қазақ мемлекетiн кеңестiк негiзде құру идеясын қабылдамады.

Себептері

• Қазан төңкерсіне дейін Қазақстаннын дамуына өз көзқарастарын білдіріп бағларламаларын насихаттады

• Федеративтік Республикаға кірген әр мемлекет басқа мемлекеттермен өз бетінше жұмыс істей алады деп есептеді

• Алаш партиясы ақиқат жағында болды

• Алаш партиясы социал-демократтардын меньшевиктік тобынын багдарламасын қолдады

1917 жылы 5--13 желтоксан – Орынбордағы жалпы қазақ съезі.

Қаралған мәселелер:

• территориялық - ұлттық автономия құру.

• Қазақ (қырғыз) облыстарынын автономиясына Алаш атауын беру

• Автономиялы Алаш облыстарынын террториясын Алаштын мемлекеттік меншігі деп жариялау

• Алаш автономиясының конституциясын Букілресейлік құрылтай жиналысында бекіту

• Алашорда уакытша Халык кеңесін 25 мушеден қурып оның 10 мүшесін орыс өкілдерінен сайлау Кеңестің төрағасы -- Ә Бөкейханов

• Алашорданынң уакытша орталығы – Семей

• Қазан революциясынын көп бұрын қазақ либералдык - демократиялык қозғалысының жетекшілері Қазақ өлкесінің Әлеуметтік --экономикалық және саяси дамуына байланысты өздерінің бағдарламаларын насихаттады.

1917 жылы 21 қараша Алаш партиясы бағдарламасынын жобасы жарияланды.

Алаш партиясы – әділдікке жақ нашарларға жолдас жәбірлерге жау.

Дінді мемлекеттен бөлектеу.

Сот сін қазақ тілінде жургізу.

Әскери қызметті өз жерінде аткару.

Жумысшылары заңмен қорғау Алаш партиясы жумысшылар туралы социал –демократтиялык меньшевиктік тобынын бағдарламасын жақтады.

Окудын жалпыга бірдей жане акысыз болуы.

Жиналыс сөз баспасөз еркіндігі

Жерді алдымен жергілікті халыққа беру.

Бағдарлама жобасының маңызы:

1. Сол кездің нақты мумкіндіктерін ескере отырып қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды

2. Буржуазиялык-демократиялык ұлт-азаттық революцияны аяктауға бағытталған жолды көрсетті.

3. 1917 жылы қараша – 1918 жылы қаңтар аралығында өткен сайлау қазақ енбекшілерінің көпшілігі Алаш партиясынын багдарламалык талаптарын қолдайтынын көрсетті.

4. Жетісу губерниясы – 57%

5. Семей уезінде --85%

6. Торғай Орал губернияларында – 75%.

Билеуші партияға айналған большевиктер Алашордамен тіл табысуға болады деп санамады. Әр турлі саяси күштердің билік жолындағы тайталасы басталды.

СҰРАҚ №60

Қазақстандағы Кеңес үкіметінің алғашқы қадамдары.

Кеңес үкіметі орнауымен бір мезгілде экономика мен мәдениетті қайта құру шаралары қолға алына бастады: өнеркәсіп кәсіпорындарында (Спасск зауытында, Қарағанды шахталарында, Успенск руднигінде, Ембі мұнай кәсіпшіліктерінде) бақылау енгізілді, кейбір өнеркәсіп орындары мен банктер мемлекет меншігіне айналдырылды. Жер туралы Декретті іске асыру шаралары байқалды. Шығыс Қазақстанда үш коммуна: "Дихан", коммунистердің бірінші Ресейлік қоғамы, "Дихан" коммунистердің екінші Ресейлік қоғамы, "Солнечная" коммунасы ұйымдастырылды.

Ұлттық проблемалар, ұлттық-мемлекеттік құрылыс мәселелері талқылана бастады. Кеңес өкіметі ұлт саясатының негізгі ғринциғтері екі құжатта - Ресей халықтары құқықтарының Декларациясы (1917 ж. 2 қараша) және "Ресей мен Шығыстың барлық мұсылман еңбекшілеріне" үндевінде (1917 ж. 20 қараша) жарияланған болатын.

Кеңестердің Үшінші Бүкілресейлік съезі қабылдаған (1918 ж. қаңтар) Ленин жазған "Еңбекшілер мен қанаушы халықтар құқықтарының Декларациясында" Коммунистік партияның кеңес республикаларын мемлекеттік құру формасы ретінде кеңестік федерацияны ұстанған ғозициясы өзінің нақты көрінісін тағты.

РКФСР құрылғаннан кейін ізінше елдің Шығысында жаңа автономиялық республикаларды құруға әзірлік жөніндегі жұмыстар басталды.

Большевиктік ұйымдар, Қазақстан мен Түркістан Кеңестері өздерінің бүкілқазақтық және бүкілтүркістандық съездерін шақыруға әзірлене бастады. Бұл жұмыстарды өлкеде Кеңес өкіметін нығайту жолындағы күрес болумен бірге, кеңестік мемлекеттіліктің қалыптасу кезеңі де болды девге болатын. Мұнымен қазан төңкерісін және Қазақ мемлекеттілігін кеңестік негізде құру идеясын қабылдамаған "Алаш" партиясы мен оның көсемдері келісе алмады.

СҰРАҚ №61

Алаш-Орда. Қазан төңкерісінен кейін қалыптасқан саяси ауыр жағдайда өздерінің іс-әрекеттерін айқындап алу үшін ұлттық интеллигенция бастапан қазақ қоғамы Орынборда (1917 ж. 5-13 желтоқсанда) 2 Бүкілқазақ съезін өткізді. Оған Қазақстанның барлық облыстарынан дерлік өкілдер қатысты. Съезді Ә.Бөкейханов, А.Байтұрсынов, М.Дулатов, И.Омаров, С.Дощанов ұйымдастырды. Төрағасы Б.Құлманов болды. Съезде алдымен тез өзгеріп жатқан саяси жағдайда партия тактикасын, қазақ автономиясын құру және оның үкіметін қалыптастыру айтылды. Негізінен қаралған мәселе саны 10 болды:

• территориялық - ұлттық автономия құру.

• Қазақ (қырғыз) облыстарынын автономиясына Алаш атауын беру

• Автономиялы Алаш облыстарынын террториясын Алаштын мемлекеттік меншігі деп жариялау

• Алаш автономиясының конституциясын Букілресейлік құрылтай жиналысында бекіту

• Алашорда уакытша Халык кеңесін 25 мушеден қурып оның 10 мүшесін орыс өкілдерінен сайлау Кеңестің төрағасы - Ә Бөкейханов

• Алашорданынң уакытша орталығы – Семей

• Қазан революциясынын көп бұрын қазақ либералдык - демократиялык қозғалысының жетекшілері Қазақ өлкесінің Әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуына байланысты өздерінің бағдарламаларын насихаттады.

Съезд делегаттары Уақытша үкімет құлатылғаннан кейін қазақтардың өмір сүруінің өзін күрделендіріп жіберген анархия (тәртіпсіздік) жағдайында елді аман сақтау үшін, "уақытша халық Кеңесі" түріндегі берік билік құру, оған Алаш-Орда деген ат беру, сондай-ақ милиция жасақтау туралы қаулы қабылдады. Алаш астанасы-Семей (Жаңа Семей) қаласы еді.

Мақсаты:

3. Қазақ халқын отарлық езгiден азат ету.

4. Автономиялық ұлттык мемлекет құру.

Бағыты: реформистік капитализм жолы.

Алаш-Орда жетекшілері Кеңес үкіметімен байланыс жасауға тырысты. Х. және Ж.Досмұхамедовтер Ленин, Сталинмен, сондай-ақ Х.Ғаббасов ұлт ісі жөніндегі халық комиссары Сталинмен келіссөз жүргізді. Мұның нәтижесі-автономияның мәдени мұқтажына орталықтың көмегі, бүкілқазақтық құрылтайды шақыру, өлкеде азаматтық бітімге келу туралы уәделер болды. Алашорда сонымен бірге атаман Дутовпен, Самарадағы Құрылтай жиналысы мүшелері, Комитетімен (Комуч), Омбыдағы Уақытша Сібір үкіметімен де байланыс жасады. Басталып кеткен азамат соғысы Алашорданың ұстанар бағытында айқындауды қажет етті. Сөйтіп, қазақ автономиясы өлкеде әлеуметтік-саяси негізі жоқ Кеңес үкіметіне қарсы күреске шығып, ақтарға қосылуға мәжбүр болды.

Себептері

• Қазан төңкерсіне дейін Қазақстаннын дамуына өз көзқарастарын білдіріп бағларламаларын насихаттады

• Федеративтік Республикаға кірген әр мемлекет басқа мемлекеттермен өз бетінше жұмыс істей алады деп есептеді

• Алаш партиясы ақиқат жағында болды

• Алаш партиясы социал-демократтардын меньшевиктік тобынын багдарламасын қолдады

1917 жылы 21 қараша Алаш партиясы бағдарламасынын жобасы жарияланды.

Алаш партиясы – әділдікке жақ нашарларға жолдас жәбірлерге жау.

Дінді мемлекеттен бөлектеу.

Сот сін қазақ тілінде жургізу.

Әскери қызметті өз жерінде аткару.

Жумысшылары заңмен қорғау Алаш партиясы жумысшылар туралы социал –демократтиялык меньшевиктік тобынын бағдарламасын жақтады.

Окудын жалпыга бірдей жане акысыз болуы.

Жиналыс сөз баспасөз еркіндігі

Жерді алдымен жергілікті халыққа беру.

Бағдарлама жобасының маңызы:

7. Сол кездің нақты мумкіндіктерін ескере отырып қазақ халқы дамуының балама жолын ұсынды

8. Буржуазиялык-демократиялык ұлт-азаттық революцияны аяктауға бағытталған жолды көрсетті.

9. 1917 жылы қараша – 1918 жылы қаңтар аралығында өткен сайлау қазақ енбекшілерінің көпшілігі Алаш партиясынын багдарламалык талаптарын қолдайтынын көрсетті.

10. Жетісу губерниясы – 57%

11. Семей уезінде-85%

12. Торғай Орал губернияларында – 75%.

Билеуші партияға айналған большевиктер Алашордамен тіл табысуға болады деп санамады. Әр турлі саяси күштердің билік жолындағы тайталасы басталды.

СҰРАҚ №62

Қазақстандағы шетел соғыс интеруенциясы мен азамат соғысы. "Соғыс коммунизмі" саясаты. Кеңес үкіметінің орнауы құлатылған тағтардың алғашқы сәттен-ақ қарулы қарсылығын тудырды. Әскери тұтқындардан жасақталған чехословак корпусының 1918 жылғы мамырдағы бүлігі азамат соғысын кең жайылтығ жіберді. Бүлікшілер Сібір, Орал, Орта Повольже қалаларын: Новосібір, Челябі, Том, Омбыны басып алды. 31 мамырда контрреволюционерлер Петропавлды, маусымда Ақмола, Атбасар, Қостанай, Павлодар, Семейдегі кеңес үкіметін құлатты. 1918 жылы 29 мамырда БОАК Декретімен Қызыл Армия қатарына әскери міндеткерлік енгізілді. Қазақ, мұсылман, дұңған, ұйғыр бөлімдері жасақталды.

1918 жылы жазда Орынбор аймағында ауыр жағдай қалыптасты. Оны 3 шілдеде атаман Дутов басып алып, кеңестік Түркістанды Орталық Ресейден бөліғ тастайды. Ақтардың оңтүстікке Ташкентке ілгерілемеві үшін, Ақтөбе майданы құрылды. Дала өлкесінің Төтенше комиссары Ә.Жангелдин басқарған экспедиция осы кезде өмірге келді.1918 жылы 18 шілдеде Мәскеуден қару-жарақ, киім-кешек тиеген экспедиция Волга, Касғий теңізі, Маңғышлақ арқылы 11 қарашада Шалқарға жетті. Ақтөбе майданы азамат соғысында шешуші роль атқарды, өйткені 1918 ж. қазанда ақтар Орта Азиямен Қазақстанның оңтүстігін бөліғ тастау үшін Ақтөбеге шабуыл жасайды. Бірақ олар мақсатына жете алмады. 1919 ж. Орынбор, Орал, Орск азат етілгеннен кейін Ақтөбе майданы әскерлері Шығыс майданы әскерлерімен қосылып жіберілді.

1918 ж. жаз, күз айларында Жетісу облысында да ауыр соғыс қимылдары жүрді. Ақгуардияшылдар Іле өлкесін, Верныйды алып, одан әрі оңтүстік және Орта Азияға қарай жылжуды ойлады. Сергиоғоль, ржар, Сарқанд басып алынды. 1918 . Солтүстік Жетісу майданы құрылды, күзде солтүстік Жетісудің тек Леғсі уезінен басқа өңірі ақтардың қолында қалды. Черкасск қорғанысы (Леғсіде) деген атпен белгілі болған бұл Черкасск селосы 1918 ж. маусымынан 1919 ж. қазанына дейін қорғанды.

Басты ошақтары Ақмола, Семей облыстары, Тарбағатай мен Алтайдың "Тау қырандары" деген атпен мәлім болған партизандық қозғалыста кең қанат жайды.

1919 ж. жазында Колчак армиясының Шығыс майдандағы басты күші жеңіліғ, Батыс, Солтүстік, Шығыс Қазақстан мен Жетісудің азат етілуіне қолайлы жағдай туды. 1920 жылы наурызда Солтүстік Жетісу майданының жойылуымен қазақ өлкесінде азамат соғысы аяқталды.

Азамат соғысы кезінде материалдық ресурстарды мобилизациялау және оны үнемдев мақсатымен төтенше енгізілген шара "әскери коммунизм" деп аталды. "Артық" азық-түлікті халықтан жинап алып, қатаң мөлшермен ғана астық қалдырығ, азық-түлік салғыртын енгізген бұл Декрет 1919 ж. 11 қаңтарда жарияланды. Сондай-ақ міндетті еңбек тәртібі де енгізілді.

СҰРАҚ №63

Қазақ мемлекетінің қайта құрылуы. Қазақ АССР-І. 1920 ж. 26 тамызында РКФСР Бүкілресейлік Орталық атқару комитеті мен халық комиссарлары кеңесі М.И.Калинин мен Ленин қол қойған, РКФСР құрамында, астанасы Орынбор қаласында болатын "Қырғыз (қазақ) кеңестік Автономиялық социалистік республикасы еңбекшілері құқтарының Декларациясын қабылдайды, ол Декларация РКФСР құрамына жеке автономия болып кіретін Қазақ АССР-і құрылуын жұмысшылардың, еңбекші қазақ халқының, шаруалар, казактар, қызыл әскерлер депутаттары Кеңестерінің Республикасы ретінде бекітті. С.Меңдешовті бас етіғ, Орталық Атқару комитетін және Редус-Зеньковичті бас етіғ халық Комиссарлары Кеңесін сайлады.

Қазақстандағы (1921-1922 жж.) Жер-су реформасы. 1921-1922 жылдары Қазақстанда жер-су реформасы жүргізілді. Оның мақсаты Сібір, Орал казактары үшін Ертіс пен Оралдың сол жағалауындағы, Жетісу мен оңтүстік Қазақстандағы жерлерді өлкенің байырғы халқы қазақтарға қайтару болатын. Шаруалар нәтижесінде 1 млн.385 мың десятина жерге ие болды. 1921 ж. "Қосшы" атты кедейлердің одағы құрылып, олар жер реформасын жүргізуге белсене қатысты.

ЖЭС жылдарындағы қазақ ауылы (Жаңа экономикалық саясат). 1921 жылы 8-16 наурызда партияның х съезі болды. Онда жаңа экономикалық саясатқа (жэс) көшу туралы шешім қабылданды. Азық-түлік салғырты салықпен алмастырылды, жаппай еңбек міндеткерлігі жойылды, еркін саудаға рұқсат берілді, жалдамалы еңбек, жерді жалға алу, кооперация дамуына қолдау көрсетілді.

Жэс-тің ңәтижесі 20-жылдардың ортасында көрінді. 1925 жылға қарай халық шаруашылығы қалғына келтірілді. Өнеркәсіптің 60 проц., транспорт қатарға қосылды. Мал басы 1922 жылмен салыстырғанда екі есе өсіп, 26 млн. жетті. Ойыл, Қоянды, Темір жәрмеңкелері қалғына келтірілді. Сөйтіп, халық жағдайы, әл-ауқаты біршама көтеріле бастады.

СҰРАҚ №64

Экономикалық саясаттағы өзгерістер

Шетелдік интервенция мен азамат соғысынан кейінгі өлкедегі шаруашылық көріністері:

1. 307 кәсіпорынның 250-і жұмыс істемеді.

2. 1913 жылмен салыстырғанда мұнай өндіру 4 есе, көмір өндіру 5 есе қысқарып, мыс өндіру мүлде тоқтады.

3. Риддер кеніштері, Екібастұз көмір шахталары, Спасск байыту фабрикасы толық істен шықты.

4. Өнеркәсіп өнімі 6,3 % болды.

5. Егіс көлемі Оралда 2 есе, Жетісуда 3 есе қысқарды.

6. Мал саны 29,9 млн.-нан – 16,3 млн.-ға кеміді.

1921 жылы кеңес үкіметі еңбекшілер жағдайын жеңілдетуді ойластырды:

• Азық-түлікті, отынды тегін босату;

• Коммуналдық қызметтерді тегін көрсету;

• Ақысыз асханалар ашу туралы декреттер қабылдау.

Күйзелген шаруалар наразылық білдіре бастады:

1. Қостанай, Ақмола, Орал, Семейде көтеріліс ошақтары пайда болды.

2. 1921 жылғы ақпан - 25 мың адамдық отряд Петропавлда Кеңес өкіметі органдарының үйін қиратты.

3. 1921 жылғы наурыз - Оралда 10 мың бүлікші көтерілді.

4. Қарқаралы уезінде 70-тен астам партия және кеңес қызметкерлері көтерілісшілер қолынан қаза тапты.

XX ғ. 20ж. басында ауылдар мен селоларда халық наразылығының ұлғаюының себептері:

• Мемлекеттің еңбекші халыққа күш қолдану саясаты.

• 1921 – 1922жж. жаппай ашаршылық.

• Мал шаруашылығының ауыр жағдайы.

• Егін алқаптарының күрт азаюы.

Осы жағдайлардан ұсақ тауарлы өндіріспен айналысатын шаруалардың мүдделерін ескеретін жаңа экономикалық саясат қажеттігі айқындала түсті.

1921 жылғы наурыз – жаңа экономикалық саясатқа көшу туралы шешім қабылданды (партияның X съезі).

ЖЭС-тің белгілері:

• Азық-түлік салығы.

• Сауда еркіндігі.

• Жерді және ұсақ кәсіпорындарды жалға беру.

• Ауыл шаруашылық және несие, тұтыну кооперациясын дамыту.

• Кәсіпорындарды шаруашылық есепке көшіру.

• Енбек міндеткерлігін жойып, жалдамалы еңбекті қолдану.

ЖЭС-тің мәні – салғыртты салықпен ауыстыру.

• 1921 жылғы наурыз-сәуір – өлкеде салғырт салықпен ауыстырылды. Салықтың мөлшері салғыртқа қарағанда аз болды.

• 1921 жылғы маусым – Орынбордағы өткізілген облыстық 1-құрылтай партия конференциясында Қазақстанда ЖЭС-ке көшу туралы айтылды.

• Жаңа экономикалық саясатпен бірге тоталитарлық, авторитарлық басшылыққа көшу басталды.

Жаңа экономикалық саясат жылдарындағы өзгерістер.

Азық-түлік салығы енгізілгеннен бастап шаруалар өмірінде оңды жағдай қалыптасты:

1. Шаруалар басы артық өнімдерін қалаларға апарып сатып, тұрмыс жағдайын түзеуге мүмкіндік алды.

2. 6 және одан кем ірі қарасы бар қожалыктар салықтан босатылды.

3. Бірыңғай заттай салық белгіленді.

4. Салық мөлшері азайтылып, 1924-1925жылдары өнімнің 1/8 бөлігі алынса, 1927-1928 жылдары өнімнің 1/13 бөлігі лынды.

5. 1924 жылғы 1 қаңтар – ақшалай салық енгізілді.

6. Үдемелі салықтың ауыртпалығы кулактар мен байларға түсті.

Салықтан жиналган каражаттар мына ;злаларға бөлінді:

• Қорғаныс ісіне.

• Халық ағарту ісіне.

• Ауыл шаруашылығына.

• Ірі өнеркәсіпке.

Ауылшаруашылық несиесі қоғамы көшпелі халыққа жеңілдікті шарттармен 3-5 жылға несие берді. Мемлекет шаруаларға ауылшаруашылық машиналары мен жабдықтар сатып алуға несие берді. 1924-1925 жылдары республикаға әкелінген 415 тракторды кооперативтер мен коммуналар сатып алды.

Ауылшаруашылығындағы басты өзгерістер:

• Егіс көлемі 1924 жылы – 2,1 млн.га, 1928 жылы- 4 млн.га-ға өсті.

• Мал шаруашылығы 1924 жылы – 24,8 млн., 1928 жыл - 41 млн.-ға көбейді.

• Шаруа қожалыктары 1924 жылы – 737мың, 1928 жылы-1 млн.333 мыңға жетті.

• Астық өндіру 1924-1925 жылдары – 64618650 пұт, 1928-1929 жылдары – 240 млн. пұтқа артты.

• 103 коммуна, 650 ауылшаруашылық артелі, мақта өсіретін «Мақтарал» совхозы ( Оңтүстік Қазакстан) құрылды.

Шаруалардың жіктелу процесі күшейді:

1. Батырақ – кедей қожалықтары 2 есеге азайды.

2. 1928 жылы шаруалардың 3/4бөлігі орташаларға айналды.

3. Кулак-бай кожалықтар 6,6%-дан 14,8%-ға көбейді.

ЖЭС жылдары өнеркәсіпте де өзгерістер болып жатты. Халық шаруашылығының Қазақ Орталық Кеңесі 8 тресті біріктірді. Одактық маңызы бар трестер құрылды: «Эмбанефть», «Алтайказполиметалл», «Атбасцветмет». Жалпыодактық трестер республика бюджетіне табыстарының бір бөлігін аударып отырды: «Эмбанефть» мұнайынан алынған табыстың 5%-ын Қазак АКСР- інің өлкелік бюджетіне аударды. Осылайша одақтық трестердің монополиялық өктемдігі қалыптасты.Экономикалық саясат

өктемдікпен жүргізілді. Трестерді қаптату аймақтарда өндіргіш күштерді ұтымды орналастыруға теріс әсер етті. Қазақстан экономикасының ұзақ жылдарға созылған шикізаттық сипаты анықталды.

Ресейдің орталық аудандарынан республикаға бірқатар өнеркәсіп орындары көшірілді: Орынбор тоқыма фабрикасы, Қостанай шұға фабрикасы т.б.

Өлкедегі кен өнеркәсібіне көңіл бөлінді. Түсті металлургияның басты ауданы Кенді Алтай. 1922 жылы ағылшын кәсіпкері Л. Уркварт Риддер мен Екібастұзды концессиялау туралы тиімсіз шарт жасап, ол қабылданбады.

• 1920 жыл – Шымкент сантонин зауыты салынды.

• 1923 жыл – Риддер қорғасын зауыты одақта өндіретін қорғасынның 40% -ын берді.

Атырауды Доссор, Мақат мұнай кәсіпшіліктерімен жалғастыратын тар табанды жол салынды.

• 1927-1928 жылдар – Республика өнеркәсібін қалпына келтіру аяқталды.

ЖЭС кезінде сауданың маңызы артты.

• 1921 жылғы 24 мамыр – «Айырбас туралы» декрет жарияланды. Жеке саудаға рұқсат етілді. Жәрмеңке саудасы күшейтілді.

• 1927 жыл - 75 жергілікті, 13 губерниялық, 7 өлкелік жәрмеңке жұмыс істеп, сауда айналымы- 30 млн. сомға жетті.

Басты жәрмеңкелер:

1. Семей губерниясында – Қоянды, Баянауыл.

2. Ақмола губерниясында – Атбасар.

3. Ақтөбе уезінде – Ойыл, Темір.

4. Бөкей ордасында – Орда.

Жаңа экономикалық саясаттың нәтижелері:

1. Күйзелген ауылшаруашылығын тез арада қалпына келтіруге мүмкіндік берді.

2. Өнеркәсіп қалпына келтірілді.

3. Өркениетті кооператорлар құрылысы ел шаруашылығының барлық саласын көтерді

4. Шаруа шаруашылығын еркін дамытуға кепілдік берді.

ЖЭС – шаруашылықты өркендетуге мүмкіндік берген «керемет ғажайып» саясат болды (1921-1929жж)

СҰРАҚ №65

Индустрияландыруға бағыт алудағы қиыншылықтар.

Республиканың халық шаруашылығын қалпына келтіру әлі аяқталмаған болатын. Өнеркәсіп өндірісі соғысқа дейінгі деңгейінің 61%-на жетті.

• 1925 жылғы желтоқсан - БК(б)П-ның XIV съезі белгілеген социалистік индустрияландыру бағыты жарияланды.

Индустрияландыру – халық шаруашылығының барлық салаларын машина техникасымен жарақтандыру, инфраструктураның дамуы, индустрияланған халықтың пайда болуы.

Индустрияландыру КСРО халық шаруашылығын дамытудың 1-бес-жылдығымен (1928-1932жж.) қатар келіп өлкеде елеулі қиыншылықтармен жүзеге асты:

1. Қазба байлықтарының толық зерттелмеуі.

2. Байланыс және тасымал құралдарының нашар дамуы.

3. Жұмысшы табының сан жағынан өте аз болуы. Халықтың 90%-ы шаруалар.

4. Жергілікті мамандардың жетіспеуі.

5. ЖЭС тоқтатылып, әскери коммунизм кезеңіндегі әдістердің жаңғыртылуы.

6. Халық билігінің жеке диктатурамен ауыстырылуы.

7. Әміршілдік-төрешілдік басшылық әдісінің енгізілуі.

Осы жағдайлардан өлке экономикасында ауыл шаруашылығының басымдылығы (84,4 %) сақталды. Индустрияландыру жағдайында еңбекшілердің жақын арада шешуге тиісті міндеттері:

• Өлкенің техникалық - экономикалық жағынан артта қалуын жою.

• Байырғы халық өкілдерін кеңінен тарту жолымен жұмысшы табы мен өндірістік-техникалық мамандарды қалыптастыру.

Социализмнің бұрмалануы Қазақ өлкелік партия комитетінің 1-хатшысы қызметіне Ф.И.Голощекиннің (1925-1933ж.ж.) келуімен күшейе түсті. Ол "қазақ аулы Қазан лебін сезінген жоқ, сондықтан «кіші Қазан» төңкерісін жасау қажет" деген идеясын ұсынды. Оның бағыты қарсылыққа ұшырап, Сталинге хат жолдап, "Мен осы жазбаңызда белгіленген саясат негізінен алғанда дұрыс саясат деп ойлаймын" деген жауап алды. Осыдан бастап Голощекин идеясына жол ашылды.

"Кіші Қазан" төңкерісінің бағыты:

• Өлке өнеркәсібін ұсақ және орташа деңгейде дамыту.

• Өлкені шикізат базасы ету.

Голощекин бұл қағидасын 1927 жылы ұсынып, 1930 жылы VII Өлкелік партия конференциясында нақтылады. Саяси Бюро мүшелігіне кандидат А.А.Андреев VI Бүкілқазақтық партия конференциясында бұл бағытты қолдайтындығын мәлімдеді.

Ірі саяси кайраткер және экономист Смағұл Сәдуакасов "Кіші Қазан" бағытына қарсы шығып, өз идеясын ұсынды. Оның көздеген бағыты:

• Өнеркәсіпті шикізат көзіне жақындату.

• Қазақстанды ірі өнеркәсіптер еліне айналдыру.

Индустрияландыру жолдары туралы пікірсайыс барысында кереғар көзқарастар қалыптасты:

• "Түйеден социализмге" өту мүмкін емес, далада фабрикалар мен зауыттар салу шамадан тыс нәрсе, ұлттық өзіндік ерекшелікті жояды.

• Қазақтандыру өндірісті қымбаттатып жібереді.

• Қазақтармен енеркәсіп-қаржы жоспарын орындау мүмкін емес.

Жергілікті мамандардың индустрияландыруды жүзеге асыру барысындағы ұсыныс-пікірлері ескерілмеді. С.Сәдуакасов пен Ж. Мыңбаевтың өнеркәсіпте сақталып отырған отаршылдық құрылымды қайта қарау қажеттігі туралы айтқандары "ұлтшылдық көрініс" деп бағаланды. Өндіргіш күштердің даму деңгейіне, еңбек қорының дәрежесіне сәйкес келетін индустрияландыру қарқыны туралы ескертпелер "ұлыдержавалық шовинизм көрінісі" деп есептелді.

Индустрияландыруды жүзеге асыру.

Индустрияландыру – өлкенің табиғи байлықтарын зерттеуден басталды.

• Акамедик Н.С.Курнаков Орталық Қазақстанның минерал-шикізат байлыктарын зерттеп, "ҚАКСР-і Кеңес Одағының тұтас металлогенді провинциясы" деген тұжырым жасады.

• Академик И.М.Губкин Орал-Ембі мұнайлы ауданын зерттеп, бұл кен орны - мұнайға аса бай облыстардың бірі деп қорытындылады.

• Инженер-геолог Қ.И.Сәтбаев Жезказған ауданындағы мыс кен орындарын зерттеп, аймақтың болашағы зор екенін дәлелдеді.

• 1927 жыл - Түркістан - Сібір темір жол магистралының құрылысы басталды. В.С.Шатов - құрылыс бастығы.Республика Халық Комиссарлары Кеңесінің төрағасы Н.Нұрмақов – Түрксібке жәрдемдесу комиссиясының басшысы. РКФСР Халық Комиссарлары Кеңесі төрағасының орынбасары Т.Рысқұлов (1894-1938жж) – РКФСР үкіметі жанындағы Түрксіб құрылысына жәрдемдесетін арнаулы комитет басшысы. Т.Рысқұловтың ұсынысымен комитет құрамына темір жол маманы, инженер М.Тынышбаев (1879-І937жж) енгізілді.

Түрксібтің ұзындығы 266,5 шақырым болатын учаскелерінің бірі – Жетісу жолына тәулігіне 1500 м жол теселіп, 7 айда салынды. Құрылыс жоспарда белгіленген 5 жылдың орнына 3 жылда салынып бітті:

• 1930 жылғы 28 сәуір - солтүстік және оңтүстік учаскелер Айнабұлақ станциясында түйісіп, жол уақытша іске қосылды. Алғашқы поезды тұңғыш қазақ машинисі Көшкінбаев жүргізді.

• 1931 жылғы қаңтар - Түрксіб темір жолы тұрақты пайдалануға берілді.

Түрксіб магистралы салынуының мемлекеттік және әлеуметтік-экономикалық маңызы:

• Орта Азия Сібір аудандарымен жалғастырылды.

• Елдің шығыс аудандарының экономикасы мен мәдениетін дамытуға ықпал етті.

• Өлкедегі жұмысшы табын тәрбиелеу мен шыңдау мектебі болды.

Өлкеде болашақ өнеркәсіп тораптарының негізі қаланып, басқа республикадағы экономикалық аудандармен байланыс нығайтылды:

• Орталық Қазақстанның шикізат аймағы Оңтүстік Оралдың өнеркәсіп орындарын кенмен, металмен, көмірмен жабдықтады.

• Кенді Алтай Сібірдің индустриялы кешенімен ұласты.

• Мұнайлы Ембі Еділ мен Жайық арасында жаңадан құрылып жатқан «Екінші Баку» мұнай базасының бір бөлігіне айналды

Индустрияландыру саясатындағы кемшіліктер:

1. Машина жасау, металлургия, қорғаныс өнеркәсібі кәсіпорындары болмады.

2. Энергетика базасы, құрылыс материалдары өнеркәсібі артта қалды.

3. Тау-кен шикізатын дайындаушы база ретінде қала берді.

4. Республикадан сирек кездесетін металдар, мұнай, көмір, фосфорит тегін әкетілді.

5. Теміржол арқылы жүк тасымалдау 1913 жылғы деңгейінен 213 есе асып түсті.

Өлкедегі индустрияландыру бағытын жүзеге асыру жолдары:

• Шаруаларға үстеме салықтар салу.

• Республикалардың барлық жинақталған қорларын мемлекеттік бюджетке қосу (тонау).

• Одақтық бюджеттен берілген есебінде, республика қорынан субсидиялар мен дотациялар бөлу.

• Өндірісті, өнім өткізуді және жабдықтауды мемлекет қолына шоғырландыру.

• Жазалау саясатын қолдану.

• Ұжымдастыру және аштықтан бас сауғалап қашқан қазақ шаруаларының еңбегін пайдалану.

Индустрияландырудың Қазақстанға тигізген теріс әсері:

• Халық дәстүрі бұзылды.

• Қазақ шаруалары кедейленді және аштыққа ұшырады.

• Лагерьлер жүйесі орнықты.

• Қазақстан Ресейдің шикізат көзіне айналды.

• Жергілікті мамандар дайындауға көңіл бөлінбеді.

Индустрияландыру ерекшеліктері:

• Өлкедегі индустрияландыру жоғарыдан жүзеге асырылып, шикізат көздері екпінді қарқынмен игерілді. Мұнай Ембіде өндіріліп, өндейтін орталық Орскіде салынды.

• Білікті жұмысшы мамандар, инженер-техник қызметкерлер сырттан әкелінді.

• Жергілікті мамандар жетіспеді.

Урбандалу процесі күшті жүріп, қалалар мен қала үлгісіндегі қоныстар, қала халқы көбейді:

• 1930 жылдың аяғы - қала халқы- 29,8%;

• 1939 жыл - қалада тұратын қазақтар – 375 мыңға артты. (1926 жылғыдан 5 есе көп)

• 1926 жыл – қазақтар 2,1%, соғыс қарсаңында – қала мен қала үлгісіндегі қоныстарда 16%-ға жетті.

• Жұмысшы табы құрамындағы қазақтардың үлес салмағы артты. 1928 жылы 19,8%; 1935жылы-43,%-га өсті.

Индустрияландыру саясатының тарихи маңызы:

• Аграрлық республиканың индустриялды-аграрлық аймаққа айналуы.

• Республикада қалалар мен қала тұрғындарының үлес салмағының өсуі.

• Ұлттық жұмысшы табының құрылуы.

• Инженер-техникалық зиялылардың қалыптаса бастауы.

• Қысқа мерзімде орасан зор материалдық қазыналар, өнеркәсіп мүмкіншілігі жасалды.

• Көп ұлтты ұжымдар пайда болып, адамдардың туысқандығы нығайды.

• Қазақстанның басқа индустриялық аймақтармен экономикалық байланысы орнықты.