На сортировку / 2 / Тарих / билет тарих / 1.Қазақстан тарихы / Тарих / жанарбектен / на каз / Жети жаргы каз

²азаº ханды¹ыны» билiгi 1680 жылы Ж¸»гiрдi» ½лы Т¸укеге к¼штi. Жа»а билеушi к¼реген саясаткер, аºылды дипломат, º½дiреттi хан болды. Т¸уке ханны» ¼зiне дейiнгiлерден айырмашылы¹ы – хандыºта¹ы ерекше ¸леуметтiк топты º½райтын, дала аºс¾йектерiнi» ¼кiлi билердi» к¼мегiмен ¼здiнi» ¾стемдiгiн ны¹айту¹а тырысты. Д¸ст¾рлi ºазаº ºо¹амында билерге ерекше ма»ыз берiлдi. Билердi» шаруашылыº, ¸деттi - º½ºыº, ¸скери ж¸не идеологиялыº мiндеттердi атºаруда ерекше ролi болды. Алайда, олар Шы»¹ыс ½рпаºтарына жатпайтын едi. Т¼»iрегiне беделдi билердi топтастыр¹ан Т¸уке «билер ке»есiнi» » ºолдауына с¾йене отырып, хан билiгiне ашыº т¾рде ºарсы шы¹ушы Шы»¹ыс ½рпаºтарына ºарсы к¾рес ж¾ргiздi. Билер ке»есi халыºты» айтуынша Т¸уке хан¹а дейiн, а»ыз¹а айнал¹ан Майºы би заманында-аº белгiлi бол¹ан. Билер м¸жiлiсi ерекше жа¹дайларда, аса ма»ызды м¸селелердi шешуге ¹ана шаºырыл¹ан. Билер ке»есiнi» ºызметiн ретке келтiруде Т¸уке бiрºатар шаралар ºабылдады. Ол билер съезiнi» ¼тетiн жерi мен уаºытын белгiледi. Ханны» ма»ызды билiк ж¾йесi болып табылатын билер ке»есi ¸рдайым Т¸уке ханны» белгiлi бiр ордасында: Т¾ркiстан ºаласы жанында¹ы Бит¼беде, Сайрам ºаласыны» ма»ында¹ы Март¼беде ж¸не Сырдария облысыны» Ангрен ºаласына жаºын жердегi К¾лт¼беде ¼ткiзiлген.

Т¸уке хан даулы iстердi шешуде билер сотыны» беделiн арттырып, билер ке»есiн кесiмдi ¾кiм шы¹аруда ерекше орган¹а айналдырды. Осыдан бастап билер ке»есi ²азаº ханды¹ыны» iшкi ж¸не сыртºы саясатында¹ы аса ма»ызды м¸селелердi шешетiн т½раºты ж¾йеге айналды.

Билер ке»есiнi» шешiмi мiндеттi т¾рде ж¾зеге асырылды. Оны» бiрде-бiр шешiмiн немесе ¾кiмiн келесi билер ке»есiнi» м¸жiлiсiне дейiн ешкiм де ¼згерте алмайтын едi .

Т¸уке хан билiгiнi» бiр б¼лiгiн беру жолымен ыºпалды билердi мемлекеттiк iстерге тарату¹а ба¹ыттал¹ан саясат ½станды. Ол ºазаºты» ¾ш ж¾зiнi» е» беделдi билерiнi» ºатысуымен билер ке»есiн с¸ттi ½йымдастырып отырды. µлы ж¾зде Т¼ле бидi», Орта ж¾зде ²азыбек бидi», Кiшi ж¾зде °йтеке бидi» беделi ерекше болды. Олард» даналы¹ы мен кеме»герлiгi ойрат жаулап алушыларына ºарсы ºазаº халºыны» к¾шiн бiрiктiруге, сондай-аº хандыºты ауыр сындардан аман алып ¼туге ба¹ытталды.

¶ш ж¾здi» басын º½рауда¹ы саяси оºи¹ада билер ке»есi ¾лкен р¼л атºарады. Сонымен ºатар Т¸уке хан ¼зiнi» билiгi мен саясатында «би-батырлар тiрегiн» ке»ейтуге тырысты. Ке»еске барлыº руларды» ºатарда¹ы билерi мен ¸скербасылары ж¸не батырлары к¼птеп шаºырыла бастады.

Билердi» м¾ддесiн к¼здей отырып, Т¸уке ¼з билiгiн ны¹айтты. М½ны» барлы¹ы ºазаº тайпалары мен к¼шпелiлер арасында жо¹ар¹ы билiктi к¾шейтуге м¾мкiндiк бердi. Сонымен, ºазаº ºо¹амын iшкi саяси ºайта º½рулар хандыº ¼кiмет билiгiн орталыºтандыру¹а тырысºан ¸рекет болды.

²азаº аºс¾йектерiнi» Т¸уке хан баста¹ан белгiлi бiр тобы Орта Азиямен сауданы дамыту¹а м¾дделi болды. Шамамен 1687-1688 жылдары Т¸уке Ташкент жайлы Б½хара ханы Субханкулимен келiсс¼здер ж¾ргiздi. Сырдария ¼»iрiндегi Т¸укенi» хандыº билiгi берiк болды, оны» астанасы Т¾ркiстан ºаласы едi.

Т¸уке хан орыс-ºазаº ºатынастарыны» жаºындасуына табандылыºпен ºол жеткiздi. Ол 1686-1693 жылдары Сiбiрге бес елшiлiк жiбердi. М½нда Т¸уке орыс-ºазаº ºатынастарыны» ¼зара те» д¸режеде дамуын ны¹айту¹а айºын м¾дделiгiн танытты. Бейбiт халыºты ¼лтiру, тонау, мал-м¾лкiн тартып алу, ж¾здеген адамдарды т½тºын¹а алу, ¼зара шапºыншылыºтар¹а байланысты ту¹ан ºиындыºтар¹а ºарамастан, Ресей мен ²азаº ханды¹ы арасында¹ы бейбiт ºарым-ºатынастар саºтала бердi. XVII-XVIII ¹асырларда елшiлiктер алмасу екi ел арасында¹ы саяси ж¸не сауда ºатынастарын ке»ейттi.

Т¸уке ханны» билiк еткен кезе»iнде ºазаº-ойрат ºатынастары шиеленiстi. Галдан- Бошокту (1670-1697) билеген кезде, ¸сiресе оны» м½рагерi Цеван-Рабтан (1697-1727) ¼кiмет басына келгенде ºазаº-ºалмаº ºатынастары ºатты шиеленiсiп кеттi. 1698 жылдан ойраттар мен ºазаº ¸мiршiлерi арасында¹ы ºарулы ºаºты¹ыстарды» жа»а кезе»i басталды. Жо»¹арды» ¸скери шонжарлары ма»ызды сауда жолдары ¼тетiн ж¸не iрi сауда орталыºтары орналасºан О»т¾стiк ²азаºстанны» аума¹ын басып алуда к¼кседi. ²азаºты» Сы¹анаº, Т¾ркiстан, Отырар, Сайрам, ¸сiресе Созаº ºалалары жо»¹арлармен к¾ресте ¼зiндiк стратегиялыº тiрек бекетiне айналды. Т¸уке ханны» ойраттармен к¾рестегi кейбiр с¸ттiлiктерi о¹ан ¾лкен же»iс ¸келмедi, со¹ыс белсендiлiгi ойратарды» жа¹ында болды. ²азаº-ºалмаº ºырºыстары толассыз ж¾ргiзiлдi. Оларды» 1711-12, 1714, 1717 жылдарда¹ылары ерекше едi. Жо»¹ария ºазаºтар¹а аса ºатерлi ºауiп т¼ндiрдi.

1718 жылы ºазаºты» барлыº ¾ш ж¾зiне билiгi толыº тара¹ан ºазаº хандарыны» со»¹ысы Т¸уке ºайтыс болды. Т¸уке ханны» т½сында ºазаº ханды¹ы бiр орталыººа ба¹ын¹ан мемлекет едi.

«Æåòi æàð¹û».Т¸уке хан билiк º½рып т½р¹ан кезiнде ºазаºтарды» ¸деттегi º½ºыº нормалары бiр ж¾йеге келтiрiлiп, толыºтырылды. Т½жырымдал¹ан за»дар «Жетi жар¹ы» деген атпен м¸лiм, м½ны» ¼зi с¼збе-с¼з ал¹анда «жетi ереже» деген с¼з. Оларда орта ¹асырда¹ы ºазаº ºо¹амыны» патриархаттыº-феодалдыº º½ºы¹ыны» негiзгi принциптерi мен нормалары баянды етiлген. ±ылыми ¸дебиетте б½л за» º½жаты «Т¸уке ханны» ережесi » немесе «Т¸уке ханны» за»дары » деп аталады. Деректемелерде «Ереженi» » авторы кiм бол¹аны ж¼нiнде м¸лiметтер жоº. Тарихи а»ыздар¹а ºара¹анда, оны жасаушы Т¸уке хан делiнедi: Ол К¾лт¼бе деген жерде ¾ш ж¾здi» басты билерiнi» басын ºосºан, с¼йтiп олар «²асым мен Есiм хандарды» ескi ¸дет-¹½рыптарын» Жетi жар¹ы деп аталатын норма¹а бiрiктiрген деседi.

«Т¸уке хан ережесiнi» » негiздерi туралы ºайсыбiр тиянаºты пiкiр айту ºиын; кейбiр ¹алымдар оны» негiздерiн Шы»¹ыс-ханны» Ясасынан iздейдi, ендi бiреулерi Жетi жар¹ы Ясадан м¾лдем т¸уелсiз жазыл¹ан деседi. Яса ¸деттегi º½ºыºты» жемiсi бол¹андыºтан, ¼з кезiнде Ясаны» º½рамына кiрiп, XVII ¹асырды» ая¹ында¹ы ºазаº ºо¹амы жа¹дайында ¼з ма»ызын жо¹алтпа¹ан оны» д¸ст¾рлi нормаларын Жетi жар¹ыны жасаушыларды» ескергенi, бiраº ¼з заманыны» талаптарына с¸йкес пайдалан¹аны таби¹и н¸рсе. Тегiнде, Жетi жар¹ыны» негiзгi к¼зi деп б¸рiнен б½рын ºазаºтарды» ¸деттегi байыр¹ы º½ºы¹ын, сондай-аº Т¸укеден б½рын ¼мiр с¾рген ºазаº хандарыны» жазылма¹ан за» ережелерiн мойында¹ан ж¼н. За»дар¹а негiзiнен ал¹анда ºазаº ºо¹амыны» XVII ¹асырда¹ы ¸скери-саяси ж¸не ¸леуметтiк ¼мiрiнi» ºажеттерiне с¸йкес келетiн ережелер енгiзiлген. Жетi жар¹ыны жасау ºолданылып келген ¸деттегi º½ºыº нормаларын ºазаºты» феодалдыº ºо¹амыны» жа»а ºажеттерiне бейiмдеу, б½л орайда ол нормаларды» феодал шонжарларды» м¾дделерiне сай келетiндерiн ¹ана саºтау маºсатын к¼здедi. С¼йтiп, Т¸уке ханны» «Ережесiнде » сол кездегi ºазаº ºо¹амыны» ¸леуметтiк ж¸не º½ºыºтыº нормалары за» ж¾зiнде баянды етiлдi. Жетi жар¹ы¹а ¸кiмшiлiк, ºылмысты iстер, азаматтыº º½ºыº нормалары, сондай-аº салыºтар, дiни к¼зºарастар туралы ережелер енгiзiлген, я¹ни онда ºазаº ºо¹амы ¼мiрiнi» барлыº жаºтары ºамтыл¹ан.

°кiмшiлiк-º½ºыº нормалары мен ºылмысты iс º½ºы¹ы. Жетi жар¹ы бойынша жо¹ар¹ы билiк ханны» ºолында шо¹ырлану¹а тиiс болды. За»дарды» жекелеген баптарына ºара¹анда, хан жо¹ар¹ы судья бол¹ан, ол ºылмысы ж¸не терiс ºылыºтары ¾шiн соттап, жаза¹а тартºан, ша¹ымдарды ºара¹ан, салыº салу т¸ртiбiн белгiлеген. Жетi жар¹ы тармаºтарыны» бiрiнде с½лтандар мен ру-тайпа аºсаºалдары арºылы хандыºты басºару т¸ртiбi наºтылана т¾скен: «Халыº iстерi туралы пiкiрлесу ¾шiн ханны» ¼зi, сондай-аº барлыº с½лтандар, руларды» аºсаºалдары мен билеушiлерi ºазаº даласыны» ортасында¹ы бiр жерге к¾з кезiнде жиналатын болсын». Б½л орайда оларды» б¸рi де « халыº жиналысына » ºару-жара¹ымен келуге тиiс болды. Б½л талапты» ºата» бол¹аны соншалыº, º½рылтай жиналысына ºарусыз келген адамны» дауыс беруге º½ºы¹ы болма¹ан ж¸не барлыº ¸дет-¹½рыпºа ºарамай, жасы кiшiлер о¹ан орын бермей отыра берген.

Жетi жар¹ы хан мен билерд» пайдасына т¾рлi алымдар жинауды за»дастырды. За»дарды» бiр ережесiнде: «С½лтандардан басºа ºару асына алатын ¸рбiр адам хан¹а ж¸не халыº билеушiлерiне жыл сайын ¼зiнi» мал-м¾лкiнi» жиырмадан бiр б¼лiгi м¼лшерiнде салыº т¼леп отыратын болсын», -делiнген.

Орта ¹асырда¹ы басºа да º½ºыºтыº ескерткiштердегi сияºты, Жетi жар¹ыда да ºылмысты iс-º½ºыº нормаларына негiзгi орын берiлген. ²ылмысты ¸рекеттер тiзбесiне мыналар енгiзiлген: кiсi ¼лтiру, мертiктiру, ¸йелдi зорлау, соººы¹а жы¹у, ºорлау, баланы» ¸кеге iлтипатын саºтамау, ½рлыº iстеу, некеб½зарлыº ж¸не басºалары. Жетi жар¹ыда адамны» жеке басына ºарсы, мал-м¾лiк ºатынастарына ºарсы жауапкершiлiк, отбасы-неке ºатынастары мен дiн саласында¹ы т.б. ºылмыс жас¹анды¹ы ¾шiн жауапкершiлiк к¼зделген.

Жаса¹ан ºылмыстары ¾шiн кiн¸лiлер т¾рлi жазалар¹а тартыл¹ан. Жетi жар¹ыда « ºан¹а ºанмен, мертiктiрсе мертiктiрумен кек ºайтару» за»ы саºталды. Бiраº билердi» ¾кiмi бойынша немесе талапкерлердi» келiсуi бойынша жаза же»iлдетiлетiн бол¹ан, м½ндайда ºылмыскер кез-келген ºылмысы ¾шiн тек ºана белгiленген º½н т¼леп жазаланатын. Алайда º½н т¼леп º½тылу м¾мкiндiгi ¸рдайым берiле бермеген. Т¼рт жа¹дайда: 1) егер ¸йелi к¾йеуiн ¼лтiрсе ж¸не к¾йеуiнi» туыстары оны кешiрмейтiн болса; 2) егер « ¸йел к¼лдене» тапºан баласын ½ял¹аннан ¼лтiретiн болса»; 3) егер ¼з ¸йелiнi» к¼зiне ш¼п сал¹анына к¾йеуiнi» к¼зi жеткен болса; 4) егер º½дай¹а тiл тигiзгенi аныºталса, ¼лiм жазасына кесу за»дастырыл¹ан. ´лiм жазасы екi т¾рлi бол¹ан: дар¹а асºан ж¸не тас лаºтырып ¼лтiрген ( º½дай¹а тiл тигiзгенi ¾шiн).

Жазалауды» е» к¼п тара¹ан т¾рi º½н т¼леу бол¹ан. Талапкерлердi» келiсуi бойынша, тiптi кiсi ¼лтiрген адамдар да º½н т¼леу арºылы ¼мiрiн саºтап ºала ал¹ан. ²ылмыскердi» ж¸не ¼лген адамны» ¸леуметтiк тегiне байланысты º½н м¼лшерiнi» ¼згерiп отыруы Жетi жар¹ыны» таптыº сипатын д¸лелдейдi. М¸селен, ¼лтiрiлген ºатарда¹ы ер кiсi ¾шiн кiсi ¼лтiрушi оны» туыстарына 1000 ºой, ¸йел ¾шiн 500 ºой т¼леген, ал с½лтан мен ºожаны ¼лтiргенi ¾шiн жетi адамны» º½ны алын¹ан; º½лды» º½ны б¾ркiттi» немесе а» аулайтын тазыны» º½нына те»елген. Дене м¾шелерiне заºым келтiргенi ¾шiн де белгiлi м¼лшерде мал т¼леген: бас бармаº–100 ºой, шынашаº– жиырма ºой т.б. т½р¹ан.

µрлыº жаса¹ан кезде ½рла¹ан затты» º½ны иесiне « ¾ш то¹ыз » етiп ºайтарылу¹а тиiс бол¹ан. Егер мал ½рлан¹ан болса, б½¹ан кiн¸лi адам «т¾йе ¾шiн-бiр т½тºын, жылºы ¾шiн-бiр т¾йе, ºой ¾шiн- бiр жылºы ºосып беруге тиiс бол¹ан. Ж¾з т¾йе - 300 жылºы¹а немесе 1000 ºой¹а те»еледi ».

Жетi жар¹ыда ¼лiм жазасы мен º½н т¼леуден басºа да жазалар: мал-м¾лкiн т¸ркiлеу, елден ºуу ж¸не елдi» к¼зiнше масºаралау ºолданыл¹ан. Жазаны» бiрiншi т¾рi христиан дiнiне кiрген адамдар ж¼нiнде, екiншiсi - к¾йеуiн¼лтiргенi ¾шiн екiºабат ¸йелдер ж¼нiнде, ¾шiншiсi ½лыны» ата-анасы алдында¹ы парызын б½з¹аны ж¼нiнде ºолданыл¹ан.

²атарынан екi ºылмыс жаса¹аны ( ½рлыº iстегенi ж¸не кiсi ¼лтiргенi) ¾шiн екi жаза бiрдей есептелiп, кiн¸лi адам екi ºылмыс ¾шiн де жауапºа тартыл¹ан.

Жетi жар¹ы бойынша ºылмысты жауапºа ¸детте тiкелей кiн¸лi адам ¹ана тартыл¹ан, алайда ¼з туысы ¾шiн туыстас топты» ½жымдыº жауапкершiлiгi принцiпi де саºтал¹ан. Егер м¸селен, жауапкер сотºа келмей ºалса немесе тиесiлi º½нды т¼лей алмаса, ¸лгi º½н оны» туыстарынан немесе оны» ауылынан ¼ндiрiп алынатын бол¹ан. М½ндай жа¹дайда а¹айындары мен ауыл т½р¹ындарыны» ºылмыскер адам¹а не iстесе де хаºысы бол¹ан.

Ерiктi адам ¹ана º½ºыº субъектiсi бола ал¹ан, º½л за» ж¾зiнде адам деп мойындалма¹ан. « ²½лды» мырза¹а ша¹ымы ешºашан ºабылданбайды» делiнген за» тармаºтарыны» бiрiнде. ²½лды» иесiне ¼з ºарауында¹ы º½лды» ¼мiрi ¾шiн шексiз º½ºыº берiлген. Бiраº ºазаº ºо¹амы м¾шелерiнi» негiзгi б½ºарасы жеке басыны» еркiндiгi ¸рдайым за» алдынды¹ы те» º½ºыºтылыº бола бермеген, с¼йтiп бiр ºатар реттеде ерiктi адамдарды» да, е» алдымен ¸йелдердi» º½ºыºтары мен бостанды¹ына н½ºсан келтiрiп отыр¹ан. М¸селен, ¸йелдер, сондай-аº ºызметкерлер, малайлар мен º½лдар, сотта к¾¸ ретiнде с¼з с¼йлей алма¹ан. За» алдында¹ы толыº º½ºыºты адам « ºару асынып ж¾ре алатын » ересек еркек - ¾йдi» иесi, отбасыны» басшысы ¹ана бола алатын едi. °рбiр ерiктi еркектi» пайдаланатын º½ºыºтары немесе ол º½ºыºтардан айыру оны» ºо¹амда¹ы ¸леуметтiк жа¹дайына тiкелей байланысты белгiленген.

Отбасы – неке º½ºы¹ы. М½ра алу. Жетi жар¹ыда азаматтыº ºатынастар жеткiлiктi д¸режеде талданба¹ан. Б¸лкiм, б½лай бол¹ан себебi, Жетi жар¹ыны» ºолда бар м¸тiндерiнi» ¾зiк-¾зiк болып келетiндiгiнен ¹ана емес, тiптi одан да г¼рi азаматтар арасында¹ы к¼птеген ºатынастарды» ¸деттегi º½ºыº бойынша реттелiп, барша ж½ртºа белгiлi бол¹анды¹ынан, сондыºтан да Т¸уке хан «Ережесiнi» » б½л ºатынастар¹а iшiнара ¹ана тоºтал¹анынан болса керек.

Отбасы – неке ºатынастары саласында ата-анасыны» ¼з балаларыны» ¼мiрiне º½ºы¹ы орныºтырылып, ¸йелдi» те» º½ºыºсыздыº жа¹дайы ны¹айтыла т¾скен. « Ата-анасы ¼з балаларын ¼лтiргенi ¾шiн ешºандай жавза¹а тартылмайды » делiнген за»да. К¾йеуiнi» немесе ¸кесiнi» ºылмысын бiле т½ра айтпа¹ан ¸йелi немесе баласы жаза¹а тартылма¹ан, «¼йткенi отбасында¹ы ¾лкеннi» сыртынан с¼з айту¹а болмайды ».

М½рагерлiк º½ºыº м¸селелерiнде Жетi жар¹ы, сiр¸, ¸деттегi º½ºыº нормаларын баянды еткен сияºты. Баласы жоº б¼лек т½р¹ан ½лы ºайтыс болса, оны» мал-м¾лкi ¸кесiне берiлетiн болды. Ата-анасы ºайтыс болса, жас балалары е» жаºын туыстарыны», ал ондай туыстары болма¹ан жа¹дайда «б¼где сенiмдi адамдарды» » ºамºоршылы¹ына берiлетiн бол¹ан.

Ñîò. Соттау º½ºы¹ы тек ханны», билер мен рубасыларыны» ºолында ¹ана болды: « Дауды шешу ж¸не кiн¸лi адам¹а ¾кiм шы¹ару ханны» ¼зi болмаса, талапкер мен жауапкер т½ратын ауылдарды» билеушiлерiнi» не аºсаºалдарыны» ºолында болып, iстi ºарау¹а екi жаºтан да сайлан¹ан арада ж¾рушi та¹ы да екi адам шаºырылу¹а тиiс ». Iстi шешкенi ¾шiн билер мен арада ж¾рушiлерге ¼телетiн есенi» оннан бiр б¼лiгi берiлуге тиiс бол¹ан.Айºын ай¹аºтары болмай, ºылмыс iстедi деген к¾дiкпен айыптау ¾шiн екiден жетiге дейiн ку¸ керек етiлген ( м¸селен, ¸йелдi к¾йеуiнi» к¼зiне ш¼п салды деп айыптау ¾шiн т¼рт ку¸, º½дай¹а тiл тигiздi деп айыптау ¾шiн жетi ку¸ керек бол¹ан т.б. ). Ку¸лар болма¹ан жа¹дайда ант беру талап етiлген, бiраº талапкер де, жауапкер де емес, ¼зiнi» адалды¹ымен белгiлi адам ант беруге тиiс едi. « Билерге к¾дiгi » бола ºалса, айыпкердi» оларды» ауыстырылуын с½рау¹а º½ºы¹ы болды.

Сот ¾кiмiн орындау дауды же»iп шыººан жаººа ж¾ктелген. Атºарушы органдарды» болмауынан туып, кiн¸лi адам мен оны» а¹айындарын сот ¾кiмiн орындау¹а к¾штеп к¼ндiрудi» ке» к¼п тара¹ан ¸дiстерiнi» бiрi бол¹ан м½ндай т¸сiл iс ж¾зiнде Жетi жар¹ыда барымтаны бас б½зарлыº ¸рекет деп ºарамай, сол кездегi ºазаº ºо¹амыны» ж¼н-жобалы º½былысы ретiнде ºарастыру¹а ¸келiп соºты. «Егер айыптал¹ан адам сотты» ¾кiмiн орындамайтын болса немесе ауыл басшысы iстi ºараудан ¸дейi жалтаратын болса, сол арºылы ºылмыскердi ºор¹аса, талапкер ¼з аºсаºалыны» р½ºсаты бойынша барымта жасау¹а, я¹ни ¼зiнi» туыстарымен немесе е» жаºын к¼ршiлерiмен бiрге жауапкердi» ауылына барып, оны» малын жасырын т¾рде айдап ¸кетуге º½ºыº алады; бiраº ¾йiне ºайтып келгеннен кейiн ол барымталан¹ан малды» саны талапºа м¼лшерлес болу ¾шiн б½л iстi ºада¹алап отыр¹ан ¼з басшысына айту¹а тиiс ». Б½дан жергiлiктi жерлердегi сот ж¸не ¸кiмшiлiк билiктi» бiр-бiрiнен б¼лiнбегенi де к¼рiнедi. Бидi» бiр басында кем дегенде ¾ш мiндет бол¹ан: ол рубасы да, би де, жергiлiктi ¸кiмшiлiк билiктi» ¼кiлi де едi.

Бiрºатар реттерде, тегiнде, ¸деттегi º½ºыº нормаларын iс ж¾зiнде ºолдану орайында жекелеген адамдарды»: ºожайынны» ¼з º½лы ж¼нiнде, шешесiнi» ¼з ºызы ж¼нiнде, к¾йеуiнi» ¼з ¸йелi ж¼нiнде жазалау º½ºы¹ы бол¹ан.

Жетi жар¹ыда ºылмысты тексеру мен сот процестерiнi» сипаты м¾лдем к¼рсетiлмеген. Сот процесiнi» жалпы ж½ртты» к¼з алдында ж¾ргiзiлгенiн басºа деректемелерге ºарап ºана а»¹ару¹а болады.

Жетi жар¹ыны» бiздi» заманымыз¹а дейiн жеткен м¸тiнi мазм½ныны» жалпы сипаты осындай. Т¸уке хан «Ережесiнi» » жалпы ба¹ыты – ºазаºты» феодалдыº жо¹ары тобыны» артыºшылыº жа¹дайларын, оны» саяси ¾стемдiгiн ºор¹ау, феодалдыº меншiктi ж¸не патриархаттыº ¸улетте ¾стем бол¹ан т¸ртiптердi ºор¹ау, м½сылман дiнiн ºолдау. Феодалдыº º½ºыºтарды б½з¹ан ¸рбiр адам¹а ºата» жаза¹а ½шырау ºаупi т¼нген. Жетi жар¹ыны жасау¹а барлыº ºазаº ж¾здерi ¼кiлдерiнi» ºатысуына ºара¹анда, онда т½жырымдал¹ан º½ºыºтыº нормалар жиынты¹ы б¾кiл ²азаº ханды¹ы шегiнде ºолданыл¹ан деп ºоытынды жасау¹а болады.

Т¸уке ханны» «Жетi жар¹ысыны» » мазм½ны:

• « ²ан¹а-ºан, мертiктiргенi ¾шiн наº сондай мертiктiру арºылы кек алынсын.

• µрлыº, тонау, зорлыº, зинаºорлыº жаса¹аны ¾шiн ¼лiм жазасына кесiлсiн.

• Осы бап бойынша, ¼лтiрiлген адамны» туыстары кiсi ¼лтiрушiнi ¼лтiруге º½ºылы; ал ºолды, аяºты, º½лаºты ж¸не басºа м¾шенi кескен адам денесiнi» наº сондай м¾шесiнен айырылу¹а тиiс. ²ылмыстыº жаза билердi» ¾кiмi немесе талапкерлердi» келiсiмi бойынша же»iлдетiлуi м¾мкiн, онда ºылмыскер кез келген ºылмысы ¾шiн белгiленген º½н т¼леу арºылы ¹ана жазаланады. Кiсi ¼лтiрушi º½н т¼леп, я¹ни ¸рбiр ¼лтiрiлген ер кiсi ¾шiн 1000 ºой, ал ¸йел ¾шiн 500 ºой т¼леп ¼мiрiн саºтап ºалады.Адамды мертiктiрушi немесе оны» ºандай да болсын бiр м¾шесiне заºым келтiрушi со¹ан т¼лем болардай м¼лшерде мал санын т¼лейдi. Бас бармаº - 100 ºой, шынашаº - 20 ºой т½рады ж¸не т.б.

• С½лтанды немесе ºожаны ¼лтiрген адам ¼лтiрiлген адамны» туыстарына жетi адамны» º½нын т¼лейдi. С½лтанды немесе ºожаны тiл тигiзiп, ренжiтушi 9 мал, ал соººы¹а жы¹ушы 27 мал айып т¼лейдi.

• Егер ¸йелi к¾йеуiн ¼лтiрсе, ол мiндеттi т¾рде ¼лтiрiледi, егер туыстары о¹ан кешiрiм жасамаса, одан º½н т¼леп º½тыла алмайды. Б½л ереже екiºабат ¸йелдерге ºолданылмайды, олар к¾йеуiн ¼лтiргенi ¾шiн жазаланбайды; бiраº м¸»гiлiк ºар¹ысºа ½шырап, ардан безген деп саналады. Егер к¾йеуi ¸йелiн ¼лтiрсе, ол ¼лiм жазасынан º½н т¼леп º½тыла алады.

• Ата-аналарына ¼з балаларын ¼лтiргенi ¾шiн ешºандай жаза ºолданылмайды;бiраº некесiз тапºан н¸рестесiн ½ял¹анынан ¼лтiрген ¸йел ¼лiм жазасына кесiледi.

• ´зiн-¼зi ¼лтiрушi зираттан оºшау жерге жерленедi.

• Егер ¸йелдi атты адам ºа¹ып кетiп, мертiктiрсе ж¸не одан ¼лi бала туса, кiн¸лiден мынадай есеп бойынша айып алынады: бес ай¹а дейiнгi с¸би ¾шiн - ¸рбiр ай¹а 1 жылºы, 5-9 айлыº с¸би ¾шiн - ¸рбiр ай¹а 1 т¾йе.

• Зорлау кiсi ¼лтiрумен те»естiрiледi, сондыºтан кiн¸лi адам ¼лiм жазасына кесiледi немесе ¸йелi ¾шiн к¾йеуiне, ºыз ¾шiн туыстарына º½н т¼лейдi; бiраº ¼зi абыройын т¼ккен ºыз¹а ºосылу ж¸не ол ¾шiн ºалы»мал т¼леу арºылы ºылмыскер ¼лiм жазасынан да, º½н т¼леуден де º½тылады.

• К¾йеуi ¼з ¸йелiн зинаºорлыº ¾стiнде ½стаса, оны ¼лтiре алады, егер ºылмыс ашыл¹ан бойда солай iстесе, жаза ºолданылмайды. Кез келген басºа жа¹дайда ол билерден к¼зiне ш¼п сал¹ан ¸йел мен оны аз¹ырушыны, егер оларды» ºылмысы д¸лелденсе, ¼лiм жазасына кесудi с½рай алады; ал егер сенiмдi 4 адам оларды» кiн¸сiздiгiне ант берсе, сот олар¹а ешºандай жаза ºолданбайды.

• ´згенi» ¸йелiн оны» келiсiмiнсiз алып ºашºан адам ¼лiм жазасымен жазаланады немесе º½н т¼лейдi; ал егер ¸йелдi» келiсiмiмен алып ºашºан болса, алып ºашушы оны» к¾йеуiне ºалы»мал т¼леп ж¸не оны» ¾стiне о¹ан ºалы»малсыз ºыз берiп, алып ºала алады.

• °йелге тiл тигiзушi одан кешiрiм с½рау¹а, ал б½лай iстеуден бас тартºан жа¹дайда ºорла¹аны ¾шiн º½н т¼леуге мiндеттi.

• ²ан араластырушылыº ¼лiм жазасына кесiлуге тиiс; бiраº ол отбасыларыны» ¾кiмi бойынша жазалаумен алмастырылады, ¼йткенi б½л сияºты ºылмыстар б¼где адамдарды» ºарауына берiлмейдi.

• Жетi ку¸ ¸шкерелесе, º½дай¹а тiл тигiзушi таспен со¹ып ¼лтiрiлуге тиiс.

• Егер ¸лдекiм христиан дiнiне кiрсе, туыстары оны» барлыº опасызды¹ын мойнына алады.

• ²½лдарын иелерiнi» тiрi ºалдыру¹а да, ¼лтiруге де º½ºы¹ы шексiз. ²½лды» мырзасына ша¹ымы еш жерде ºабылданбайды.

• °ке-шешесiне тiл тигiзген немесе ½р¹ан ½лын мойнына º½рым киiз байлап, ºара сиыр¹а терiс ºаратып мiнгiзедi де, ауылды айналдыра ж¾ргiзiп, ºамшымен д¾релейдi; ал ºызды» ºол-ая¹ын байлап анасына ¼з ºалауынша жазалау¹а берiледi.

• µрлыº жаса¹аны ¸шкереленген адам ½рла¹аны ¾шiн ¾ш 9 (27) т¼лейдi, ал б½лайша жазалау айбана деп аталады. Егер мал ½рланса, кiн¸лi адам т¾йе ¾шiн – т½тºын, жылºы ¾шiн – т¾йе, ºой ¾шiн жылºы ºосып беруге тиiс. 100 т¾йе 300 жылºы¹а немесе 1000 ºой¹а те».

• Кiмде-кiм ¸рi ½рлыº жасап, ¸рi кiсi ¼лтiрсе, ол екi ºылмыс ¾шiн де жауапºа тартылады.

• К¾йеуiнi» немесе ¸кесiнi» ½рлыº жаса¹анын бiлiп, оны айтпа¹ан ¸йелi мен балалары ешºандай жаза¹а тартылмайды, ¼йткенi отбасында¹ы ¾лкеннi» сыртынан с¼з айту¹а болмайды.

• ´лтiрiлген тазы немесе б¾ркiт ¾шiн иесi º½л немесе к¾» талап ете алады.

• Егер ¸кесiнен б¼лек т½ратын ½лды» ¼лгенде баласы болмаса, оны» мал-м¾лкi ¸кесiне тиесiлi. Жас балалар е» жаºын туыстарыны», ал егер туыстары болмаса, басºа бiр сенiмдi адамдарды» ºамºорлы¹ына берiледi.

• Рухани ¼сиеттер туыстары ж¸не молдалар ºатысып отыр¹анда жасалады.

• Барымталап ¸кетiлген малды ºоспа¹анда, басºа ½рлан¹ан мал: бие, сиыр ж¸не ºой т¼лiмен ºосып ¼ндiрiлiп алынады; ал жасырып ºал¹ан басºа малы жоº екенiн д¸лелдеу ¾шiн ½рыдан ант iшу талап етiледi.

• Дауды шешу ж¸не кiн¸лi адам¹а ¾кiм шы¹ару ханны» ¼зi болмаса, талапкер мен жауапкер т½ратын ауылдарды» билеушiлерiнi» не аºсаºалдарыны» ºолында болып, iстi ºарау¹а екi жаºтан да сайлан¹ан арада ж¾рушi та¹ы да екi адам шаºырылу¹а тиiс.

• Егер айыпкер билерге к¾дiк келтiрсе, оларды» ауыстырылуын ¼тiне алады.

• Егер жауапкер сотºа келмесе немесе салын¹ан айыпты т¼лей алмайтын болса, онда ¸лгi º½н оны» туыстарынан немесе ауылынан ¼ндiрiлiп алынады, б½л жа¹дайда а¹айындары мен ауыл т½р¹ындарына ºылмыскерден ¼з шы¹ынын ºайтарып алу¹а º½ºыº берiледi.

• ²ылмысты д¸лелдеу ¾шiн кемiнде екi , ал кейде ¾ш ку¸ керек. Ку¸лар болма¹ан жа¹дайда, ант берудi ºолдану¹а болады; бiраº оны ¼здерi ¾шiн талапкер де, жауапкер де бере алмайды: олар ¾шiн адалды¹ымен белгiлi адамдар ант беруге тиiс. Ал егер айыпкер ¾шiн ешкiм ант бермесе, ол жауапºа тартылады. ²ызметшiлер, малайлар мен º½лдар сияºты, ¸йел жынысы да ку¸ бола алмайды.

• Билер мен ара а¹айындар¹а iстi шешкенi ¾шiн б¾кiл талап етiлiп ¼ндiрiлгеннi» 10-нан бiрi берiлуге тиiс.

• Егер айыптал¹ан адам сотты» ¾кiмiн орындамайтын болса немесе ауыл басшысы iстi ºараудан ¸дейi жалтаратын болса, сол арºылы ºылмыскердi ºор¹аса, талапкер ¼з аºсаºалыны» р½ºсаты бойынша барымта жасау¹а, я¹ни ¼зiнi» туыстарымен немесе е» жаºын к¼ршiлерiмен бiрге жауапкердi» ауылына барып, оны» малын жасырын т¾рде айдап ¸кетуге º½ºыº алады; бiраº ¾йiне ºайтып келгеннен кейiн ол барымталан¹ан малды» саны талапºа м¼лшерлес болу ¾шiн б½л iстi ºада¹алап отыр¹ан ¼з басшысына айту¹а тиiс».

Осы за»дар¹а ºосымша Т¸уке ханны» мынадай есте ºаларлыº баптары ºосылу¹а тиiс:

– « Ханны» ¼зi, сондай-аº барлыº с½лтандар, руларды» аºсаºалдары мен

билеушiлерi халыº iстерiн талºылау ¾шiн к¾зде ортада¹ы бiр жерге

жиналып отырсын.

• Бiрде-бiр ºазаº халыº жиналысына ºару-жараºсыз келмейтiн болсын. ²арусыз адамны» даусы болма¹ан ж¸не о¹ан жасы кiшiлер орын бермеген.

• ²ару ½стап ж¾ре алатын ( с½лтандардан басºа) кез келген адам хан мен билеушiлерге жыл сайын мал-м¾лкiнi» 20-дан бiр б¼лiгiн алым¹а т¼леп отыратын болсын.

• °рбiр тармаºты», ру мен б¼лiмшенi» ¼з та»басы ( ел та»ба орнына ж¾ретiн белгiсi) болсын. Та»балар сол кезде-аº ¾лестiрiлiп, б¾кiл мал-м¾лiктi» кiмдiкi екенiн ажырату ¾шiн оларды» б¸рiне та»ба салу¹а мiндеттелген.»