На сортировку / 2 / Тарих / билет тарих / 1.Қазақстан тарихы / Тарих / жанарбектен / на каз / Милль, Джон, Стюарт

Милль, Джон, Стюарт

(1806-1873), ағылшын философы және экономисі. Лондонда 1806 жылы 20 мамырында шотландық экономист және философ, Ост – инутік серіктестікте жоғарғы қызымет орнына ие болған. Джеймс Милль отбасында дүниеге келген. Табиғатынан Джон Милль дарынды бала болды. Сәбилік шағынан Джон грекше оқи алды және тіпті Рим тарихын жаза бастады. Қашан оған он төрт жас толғанда және білім алуы аяқталды деп есептегенде оның өзі айтқандай, ол замандастарының алдында ширек ғасырдай алға ұпай жинады.

Біршама парасаттық қасиеттерге ие бола отырып, Миль сол мезгілде жастық шағындағы қыңырлығымен ерекшеленді, тұйық және салқын қанды болды. 1823 жылы ол Ост-инд серіктестігіне жұмысқа орналасты және өзінің әкесі сияқты бас сарапшы қызыметіне және өмірінің аяғына дейін материалдық дербестікке тәуелсіздікке әзірше жеткеніне дейін қызыметі бойынша алға баса берді. «Европаның ақыл-ойлық қайта өркендеуі оның қоғамдық жаңғыруының алдын алатынына сенімді болған Милль, өзінің күшін оқу әдебиетін жасап шығаруға бағыттады. Өзінің «Логика жүйесінде», оларға сай біліммен мінез -құлық туа біткен идеялар мен «Моральдық сезімнен» шығады делінетін, философияның сол бағыттарын ол сынға алды. Керісінше білім өзінің бастауы ретінде, идеялар ассоциациясына қабілеттілікпен қосылған тәжірибеге сүенеді, деп ол дәләлдейді,табиғи ғылымдар сияқты, моральдық ғылымдар да себептілік принципін басшылыққа алады, Милль бұл күресті «Логиканың» сегіз басылымында, «Утилитаризм», «Сэр Уильям Гамильтонның философиясын зерттеу» және басқа шығармаларында жалғастырды.

Милльдің келесі жұмысы Саяси экономия принциптері Рикардо идеяларына негізделген, дегенмен оның қорытындылары радиокалдылау сипатта болды. Автордың пікірі бойынша экономикалық мотивтерге жеке пайдамен қатардағы әдет-ғұрыпты жатқызу керек. Ол табиғи заңдардың өзгеріссіздігі туралы классикалық мектептің түсініктерін бекерге шығарады, жасады, рента және табыстың адам ерігі бойынша өзгеріле алатындығын көрсетті. Жалдамалы еңбек жүйесінің орнына Милль, олар жұмыскерлер капиталды бірге иеленетін және бақылаушыларға бақылау жүргізетін кооперативтік қауымдастықтар жүйесін енгізуді усынды. Оларды өз еңбегімен ол тапқан құралдарға деген құқықты әрбір адамға қалдыра отырып, мұраны қоса, еңбекке негізделмеген табыстарға Милль қатаң салықтарды енгізуді талап етті. Нәтижесінде, деп пайымдады ол, жаңа капиталдың құралуы тийылады, өнеркәсіптің дамуы мен халықтың өсімітоқтатылады. Осындай «статикалық қоғамда», оны білім беру мен әлеуметтік мәселелерді шешуге жұмсауға болатын бос уақыт көбейді. 1867 жылы Милль әйелдердің теңдігіне арналған қоғамды құруға қатысты және оған қатысушыларды өз құқықтарын табанды қорғауға сендіргісі келеді, табиғи қорларға мемлекеттік меншікті енгізуді қолдады және өмір баянын аяқтай бастады.

Дж. Ст. Милль

Толғаулар

Басқарудың қабілеттілігі

Яковлевтің басылымы

Санктпетербург

үлкен мәскеулік бойынша №4

Юлий Андреевич Бокрамның баспаханасында

1863

ІІІ тарау

Халықтық басқарудың мұратты ең жақсы түрі өкілетті басқару болып табылады .

Онда жоғарғы бөлім немесе мемлекеттік басқару құқы, бүкіл қоғамға жыататын, онда оның үстіне, әрбір азамат басқаруда тек дауысқа ие болып қана қоймай, бірақ тағы ең болмаса кей уақытта жергілікті немесе мемлекеттік әр түрлі қоғамдық қызыметтерді өзі атқара отырып, елді шын басқаруға қатыса алатын халақтық басқарудың мұратты ең жақсы түрі осындай болатынын дәлелдеу қиын емес.

Бұл қағиданы бағалау үшін, олар соңғы тарауда қалай көрсетілгендей, өздері мен өздері қайсыбір басқару түрінің жетістіктері туралы ұғымда көрініс табатын, екі жақтарға қатысы бойынша оны қарастыру керек: біріншіден, бұл басқару түрі қаншама қоғамдық істерде әлде қашан өмір сүретін адамгершілік, ақыл-ойлық және әрекетшіл күштер арқылы жақсы жүргізуге мүмкіндік туғызады және екіншіден, бұл басқару қаншама көптен бері өмір сүріп тұрған күштерді дамытады немесе құлдыратады.

Басқарудың мұраты ең жетілген формасы, (бәлкім осы жөнінде еске алудың өзі керек пе), ол қоғамда оның өркениетінің кез келген дәрежесінде қолданылатыны, атап айтқанда мәнісін білдірмейді, бірақ ол, қолданыла отырып, сонымен бірге игілікті салдардың ең көп жиынтығын беретінге жатад. Халықтың басқару,қалай тікелей, солай болашақта да осыған ұқсас сипатқа ие. Халықтың қазіргі жақсы тұрмыс халіне қатысты, оның пайдалары, адамдық істермен байланысты, кез келген басқа жайға қарағанда әділетті және көбірек қолданылатын, екі бастамаларға негізделген. Біріншісі, қашан мүдделі адамның өзі оларды қорғауға қатысатын болса, тек сонда әркімнің және бірінің құқылары мен мүдделері әбден қорғалатындығы болып табыладын. Екіншісі, халықтың жалпы жақсы тұрмыс халі үлкен дәрежеге жеткендігінде және бұл жақсы тұрмыс халі үшін еңбек ететін және өзіндік күштердің қосындысы мен әртүрлілігінде шамалас кең таралуында тұр.

Бұл екі қағидаларды, осы жағдайда көбірек қолданылатын, формаға келтіре отырып, оларға басқа біреу әкелетін, зұлымдықтардан қаншама қауіпсіз екендігі, соншама оларда өздерін өздері қорғауға күші бар екендігінен тәуелділігін, біз көре аламаыз, және де олар, қашан басқалардан бөлек немесе бірге, басқалардың олар үшін істейтінінен гөрі өз ара келісім бойынша өздері істей алатынға көбірек тиісті болып, тек өздері өздерінен тәуелді болғанда, сонда табиғатпен табысты күресе алады.

Бірінші ой желісі - әрбір жеке тұлға өзінің жеке құқықтары мен мүдделерінің жалғыз сенімді сақтаушысы болып табылады, деген қащан оның мүдделері қозғалғанда өз ісін жүргізуге қабілетті, әрбір адам оларды басшылыққа алатын, сол дұрыс ақылдың қарапайым ерекшелігіне жатады. Саяси доктрина ретіндегі көптеген адамдар оған көп көңіл бөле бермейді, жалпылама этоизм ретінде, оны қуана айыптауға алғаш шығарып қояды. Оларға адамдар жалпы өзінің басқалардан, кім оған жақын болған, содан, кім алыстау, содан да, артық көретін дерек қашан жоғалғанда-сол кезден коммунизм тек жүзеге асатын болып қана қоймай, бірақ жалғыз мүмкін қоғамдық форма болған, бұл уақыт қашан келгенде, ол, күдіксіз іс жүзінде көрініс табады. Бұл пікір, олар өзімшілдіктің жалпылама басымдылығы туралы ілімді қолдайтын, Қазіргі ұйымдардың сол қорғаушыларының арасында мүлдем танымал емес. Дегенмен, бүкіл халық өкіметтік басқаруға қатысуы тиіс деген, сол ақиқатты бекітуге осыған ерекше тоқтап жасаудың қажеті жоқ. Маған қастыстыға келсек, онда жалпылама эгоизмге сенбей, коммунизм тіпті қазір адамдардың таңдаулы бөлігенде жүзеге аса алады. Ал кейін бәрінеде тарала алады дегенді, еш қиындықсыз жібере аламын. Егер билік қайсыбір жалғыз таптың қолына түсе, онда бұл тап әдейі және есеппен барлық басқаларын өзі үшін құрбандыққа шалатын болады деген, сол үйғарудың біз үшін ешқандай керегі жоқ: сондай бір тап шығарылып тасталған, және оның мүдделері олардың табиғи қорғаушыларының жоқтығынан еленбей қалатынына біз сенімді бола аламыз деп, айтсақта жеткілікті егер бұл мүдделер өздеріне көңіл аудартатын болса да онда оларға тікелей мүдделі адамдардың қалай қарайтынынан олар мүдделі басқаша көңіл аударады. Англяда, мысалы, жұмысшы табы деп аталатынды басқаруға тура қатысудан мүлдем аласталған деп есептеуге болады. Оған қатысып тұрған таптарда өзінің пайдалары үшін жұмысшы табын құрбандыққа шалу шеттері жалпы бар деп мен ойлаймын. Бірақ, бір кезде оларды осындай ниет болды; дәлелдеме –жалақыны заң арқылы төмендетудің табанды әректтері. Бірақ қазіргі уақытта олардың жалпы ықыласы мүлдем басқа: олар көптеген нәрселерді, әсіресе, өздерінің материалдық мүдделерін жұмышы табы үшін құрбандыққа шалады; олар құрбан жасағанда шамадан тыс ысырапшылдықпен күнәлі болады; ешқашан тарихта басқарушылар отандастарының өте кедей бөлігіне өздерінің парыздарын өтеу тілегіне соншама шын көңілмен берілген болмады. Және алайда, парламент немесе оның мүшелерінің бәрі, тым болмаса бір рет қайсы бір жұмысшы адамның көгімен қарадыма? Жұмысшылар табы мүдделі, қайсы бір мәселе қашан көтерілгенде, қожайындар көзқарастары тұрғысынан емес, қандай басқа көзқарас бойынша олар оған қарайды? Осыған үқсас жағдайларда жұмысшының кез келген басқа дауысқа қарағанда, ақиқатқа жалпы сәкес болады деп, мен айтып тұрғаным жоқ,- бірақ кейде ол оған өте жақын келеді. Тым болмаса жұмысшы құрметпен тыңдалуға тиіс, сонда қазір оны тек қана тыңдамай ал тіпті жай ғана білгісі де келмейді. Еруілдер ісінде, мысалы, парламент көсемдерінің ішінен, шындық тұтасымен қожайын жағында емес және жұмысшылардың талаптары жай ғана қисынсыздық емес екендігіне, ол сондай мықты сенімде болатын, әйтеуір біреуінің табылуы күмәнді. Бұл мәселені зерттегендер, осындай көз қарастың ақиқаттан сондай алыс екендігін жақсы біледі, егер ереуілге баратын таптар парламентте сөз айта алатын болса, онда мәселе қазіргідей емес мүлдем басқаша және сондай үстіртін болудан алыс талданатынын олар біледі.

Адамдық істерде бір қажетті шарт бар: біз туралы басқалар қаншама шын көңілмен қамқорлық танытқанымен, біздің өзіміз қолымызды жайып қойып отырмауымыз керек; бұл қандай қатынаста болса да біз үшін пайдалы емес. Тек өзіміздің еңбегімізбен біз өзіміздің жағдайларымыздың мықты және ұтымды жақсартуына жете алатыны, бірақ онда да анық ақиқат. Осы екі принциптердің қосылған әсерінің арасында, барлық еркін қоғамда әлеуметтік жалғандық пен қылмыстарға дұрысырақ қарсы тұра алды, және бүкіл басқаларына қарағанда, үлкен дәрежедегі берекелікке жете де алды: немесе олар өзіәнің, еркіндігін жоғалтқаннан кейін, осылай бола алмады. Олармен бүгінге дейін бәрі рахаттанып келген, еркіндіктің бүкіл игіліктері қоғамның тек бір бөлігіне таралғанын, онда бұл құқықпен бәрі бөлінбей пайдаланатын болғандай, басқару да әзірше жалғыз тақуалдық тілек болып қалғанын, тағы да айтып өту керек. Бірақ дегенмен бұл бағытта бәрін жақындататын енді өзінің құндылығына ие; әйтсе де, көптеген жағдайларда заттардың бар реттілінде, тек жалғыз жақындау және мүмкін оның үстіне барлығына бірдей еркіндіктің ізгіліктерін тарату, мұратты жетілген басқаруды құрастыратын болып табылады. Қалай ол кім болып есептелсе де, әрбіреу мүдделері, басқалары оны пайдаланатын кепілдіктерден де айырылады; қоғамның шығарылып тасталған мүшелері өз өзегінде өздерінің ізгі және қоғамдық мақсаттарын көздеуде ынталылықтың және әуестіктің көп бөлігін жоғалтады, ал осындан, ол қашанда қоғамның барлық жеке мүшелерінің игіліктері мен мөлшерлес, жалпы игілікте зардап шегеді.

Осындай түрде қоғамның нағыз берекелігіне және өмір сүріп тұрған ұрықтың берекелігіне, қатысты мәселе де көрініс табады. Егер енді, басқару формасының ұлттық мінез-құлқына тигізетін әсеріне көшсек, онда халықтық басқарудың бұл қатынаста артықшылықтарға (егер тек бұл мүмкін болса) одан да артық шешімдіге ие екендігін, сонда көре аламыз.

Бұл мәселенің шешімі басқа, одан да маңыздылаудың шешілуінен тәуелді: екі кәдімгі мінез-құлық қыртыстарының жігерлі және еншардың, қайсысы адамзат игілігіне көбірек мүмкіндік туғызады,және қайсысы, сондықтан, қоғамда басымдылыққа ие болуға міндетті: сол, кім зұлымдықпен күресті жүргізетін бе, немесе сол, кім оның ауыртпалығына шығатын ба; сол, кім жағдайлардың алдында келетін бе, немесе сол, кім өз жағдайлардың игісі келетінбе?

Шіркеу әнін айтушыларға ортақ әуендер мен адамдардың ұнаушылықтары енжар мінездердің жағын ұстанады. Қайратты мінездер таң қалушылықты қоздырады бірақ ұяң және көнгіш мінездер көп бөлігінде артығырақ болып көрінеді. Біздің көршілеріміздің еншарлығы бізде өзімізге деген сенімділік сезімін күшейтеді: біз олармен ойымызға не келсе, соны істей аламыз. Егер біз тек олардың әрекетіне мұқтаждық көрсетпесе, енжар мінездер біздің жеке жолымыздағы бір аздау кедергі болып көрінеді. Бәрімен бітімге келуге дайын адам, қауіпті бақталас емес. Бірақ адамзат істеріндегі бүкіл жетілдірулерді қайтарып адамдардың тындырулары дегенмен, артық әділ ештеңе де жоқ; оның үстіне, енжарлыға қайрат сапасына ие бола алудан гөрі, әрекетшіл мінезге төзімділік сапасын қабылдап алу анағұрлым жеңілдеу.

Рухани артықшылықтардың үш түрлерінің арасында, яғни парасаттылықтың, әрекетшілдікті және әдептіліктің, олардың ішінде қайсысы артық саналатыны туралы, алғашқы екеуіне қатысты ешқандай күдік бола алмайды. Кез келген парасатың артықшылық әрекетшіл ынталылықтың салдары болып табылады. Іскерлік, қозғалысқа мұқтаждық, жаңа заттарды өзінің немесе жақынының игілігіне жасау, сынақ өткізуді қалау, тіпті ақыл- ойлық, бірақ анағұрлым көбірек практикалық қабілеттерді іс жүзінде жүзеге асырады. Мінездің енжар қисынына сай келетін сапалар солғын және айқын емес: ақыл иелері бұл жерде, ол мәнісінде тек ермек немесе қарапайым аңдау болып табылатын. Соған тоқтайды. Күшті ойдың, армандарымен әуестенбей, ал ол ақиқатқа жететін ойдың, айырмашылық белгісі – бұл алынған қоытындылардың істе табысты қолданылуы. Егер іс жүзінде практикалық қолданулар жоқ болса, онда идеялар дәл емес, анықталған болып табылады және ойлау Пифагоршылықтар немесе Веданыц мистикалық метафизикасынан басқа жақсы ештеңені шығаруға қабілетсіз. Практикалық әрекетіне қатысты бұл ақиқат одан да анық. өмірге шынайы жақсартулар алып келетін мінез, ол табиғи ықпалдармен талыпыныстарға орын беретін, сол емес, ал ол олармен күресетін, сол болып табылады. Өзіміздің жеке пайдамызға біз қабылдап, алатын, сапалардың бәрі әрекетшіл және қайратты мінездің жағында. Бір адамның игілігіне себебін тигізетін, әрекет көпті немесе азды сонымен бірге тұтас қоғамның игілігімен жетілуіне де себебін енгізеді.

Бірақ біз егер, әдеп саласына ауыссақ, онда екі мінездердің арасы кем артықшылық беруге деген күдік жай қарағанда туындауы мүмкін. Діни пайымдардан тәуелсіз, енжар мінез өзі үшін де, басқалар үшін де шын пайдалы бола алмайды, бірақ тым болмаса ол зиянсыз бола алады. Өзінің күй-жайымен риза болу қашанда әдептік құндылық болып есептеледі. Бірақ өзімен ризашылықты енжар мінездердің табиғи және қажетті тиістілігі деп құрметтеу аса үлкен қателер болар еді; егер бұл жоқ болса, әдептік салдарлары қандай жағдай болмаса да зиянды болады; қашан да олар жоқ, сол игіліктерді өзіне алу тілегі адамды баурап болса, бірақ қашан оның үстіне ол өзінің бұл игіліктерге жеткізетін құралды ақылында таба алмаса, онда кім соларды әлде қашан пайдаланып келгендерге жеккөрушілік пен көзқызарлық оны тартып алады. Өзінің жағдайларын жақсартуға ұмтылған адам, егер осында ол өз мақсатына жетуге үміті болса, онда ол, кім оған енді жеткенге де, кім мақсатты көздеп тұрғанға да, соларға жылы қарайтын болады. Егер кпшілік осындай көздеумен айналысқан болса, онда, оларға жағдай қолайлы болмағандар, жалпы көңіл-күйлерінің ықпалында бола отырып, өзінің сәтсіздігіне немесе өзінің жағдайларды меңгере алмағанына немесе жеке басының бақытсыздығына тіркеп қояды. Керісінше оларды басқалар пайдаланғысы келген адамдар және де оның үстіне өз жағынан ешқандай күш салмай оларды алуды тілейтіндер өздері үшін оны олар жасағысы келмейтін тағдырға тұрақты түрде немесе күңкілдейді немесе өздерінің өшпенділігін бақыттыларға деген жазғыруларда ағытады.

Өмірдегі табыстар еңбектенудің салдары емес, ал тағдыр мен жағдайдың ісі болуы шамасында халықтың мінезінде ерекше айырмашылық белгісі ретінде көре алмаушылық өрістейді. Адамзат тегінде нағыз көрсеқызар халықтар-шығыстықтар. Шығыс халықтарының ертегілерінде, олардың моралистерінің шығармаларында, бәр жерде тым көрнекі көрсеқызар адам қылтиып көрініп тұрады. Нағыз өмірде, бұл сарай, әдемі нәесте, немесе тіпті әйтседе денсаулық немесе көңілді мінез – құлық болсын, тым әлде бір тартымдыға ие болса, ол солардың барлығының зәресін алушыны құрастырады: оның көздарасымен жүзеге асатын әсер кесірлі сөздің тиюі туралы жалпы сенімнің таралуына сылтау болды. Мінезінің енжарлығы және көрсеқызарлығы бойынша шығыс халықтарымен ілесіп оңтүстік Еуропаның кейбір халықтары жүреді. Испандықтар өздерінің бүкіл адамдарын көрсеқызарлықпен қудалады, олардың бүкіл өмірін уландырды және қоғамдық табыстылық майданында оларға ерте тосқауыл қойды. (*)

(*) Бұл сөйлемшелерді мен өткен уақытқа бағыттыймын, түбінде ол еркін халық болған, ұлы халық туралы ешқандай жәбірлеуші сөздерді айттым деп ойламаймын; ол Еуропалық прогресстің жалпы барысында енді жоғалтылған уақытты жылдам қайтарып алады, деп ойлау керек. Ешкім оның парасаты мен қайраттылығына күмәнданып тұрған жоқ: Бұл ұлттық кемістіктері, олар үшін еркіндік пен өнеркәсіптік әрекет ең жақсы дәрі-дәрмек болатын, сондай тектіге жатады. Француздар өз табиғатының мәнісі бойынша Оңтүстік халықтарының бөлімшесіне жатады; бірақ олардың қызуқандылығына қарамай, деспотизм мен котолицизмнің қос ықпалы жалпы көндіс және төзімді қылды; олардың түсінігі бойынша, төзімділік негізінен ізгілік болып табылады; және егер жақынды көре аламушылық немесе одан жоғарылау болатын, бәріне деген көрсеқызарлық оларда тым айқын көрініс таппаса да, онда біз мұны олардың мінезіндегі көптеген қарсы әсер ететін ізгі бастамаларға; бәрінен көп жеке өзіндік қайратқа, ағылшындардың өзіне сенімді және тайсалмайтын қайратына қарағанда, ол әйтсе де аздау табанды және көбірек үзікті болғанмен, сонда да, қайда тек соған жергілікті ұйымдар қолайлы жағдай жасағанда, барлық бағыттарды көрініс тапқанын, қосып жазуға міндеттіміз.

Кез келген елде, күмәнсіз, олар тек қана ізденісте бола алмай, бірақ және өзінің жағдайларында ешқандай өзгерістерді қаламайтын, өздерінің тағдырына риза адамдар да бар: Әрине, осындай мінезділер басқаларға ешқандай көре алмаушылықты танытпайды. Бірақ алғашқыда тағдыр мен ризашылық болып көрінетін, іс жүзінде, ол әрекетке өзінің күштерін қосатын және өзінің жайын көтеретін жігерлікке ие болмай, басқаларды өзінің деңгейіне дейін төмендеткісі келетін, жалқаулық және өзіне деген кешірімділікпен қосылған наразылық болып табылады. Егер біз күнәсіз ризашылықтың деректеріне жақыннан қарайтын болсақ, онда олар тек сонда, қашан адам өзінің материалдық күй-жайын жақсартуға немқұрайлы болып, ал сонымен бірге өзінің рухани жетілуі үшін қуатты түрде еңбектенсе немесе, тым болмаса, басқалардың игіліктері туралы риһсыз қамқорлық танытса, біздің рақымшылығымызды олар оята алады. Өзімен өзі разы адам, разы отбасы, егер басқалардың бақытына мүмкіндік туғызу туралы ойланбайтын болса, өзінің рухани жетілуі туралы қамқорлық танытпаса, егер өзінің елі мен көршілеріне игілікке жету жолында көмек беру туралы ойға келмесе, онда олар бізде не көңіл білдіруді, не таңдануды тудыра алмайды. Ризашылықтың осындай тегін біз әділетті түрде батылдық пен қайраттық жоқ болуына қосып қоямыз. Оны біз қолдайтын ризашылық, қолы неге жете алмағанға соған көңілді түрде қанағаттана алу қабілеттілігінде, егер оған жету одан көп маңызды нәрселерге жетумен сиыспаитын болса, түрлі тілектердің салыстырмалы құндылықтарын дұрыс бағалауда және кемірек маңызды нәрселерден өз еркімен бас тартуда тұр. Бірақ бұл сапалар мінезде, қалай ол өзінің тағдырын немесе жақының тағдырын жақсартуға белсенділеу ұмтыла бастағанда, сол шамада табиғилау көрініс табады. Кім қарсы кездескен жағдайлармен тұрақты түрде күші сынасатын, сол атап айтқанда қандай қиындықтарды жеңу оның қолынан келмейтінін және қандайларды дегенмен жеңуге болса да, бірақ табыстың мардымсыздығынан тым болмаса, оның жағдайында, оған кіріспеседе болатынын біле алады. Сонымен біз, іс жүзінде өздігінен әрекетшіл мінез өзінің мәнісінде ең жақсы ғана емес, бірақ сонымен бірге, қарама-қарсы типтің ең жақсы жағын ол құрастыратын сол сапаларды өзіне қабылдауға ең қабілетті деген қорытындыға келеміз.

Ағылшындар мен солтүстік – американдықтардың белсенді тайсалмайтын мінезі, олар өз қарайтын екінші дәрежедегі мақсаттарды көздеуге әдетте тауысып бітіреді делінетін жазғыруға тек сол қатынаста олар лайық. Бүгін адамзаттың дамуына деген ең жақсы үміттер соған негізделуі тиіс екендігінде, оның мәнісі дәл сонда. Әрбір сәтсіздікке француздардың әдетте «төзу керек», ал ағылшындардың «қандай ұят!» деп айтатыны, байқалған. Сол халық, кім қате істі өзіне ұят деп есептейтін, кім жамандықтың алдын алу мүмкін және міндетті деген қорытындыға тура келетін, сол халық, ақыр аяғында, адамзат тегінің жетілуіне ең көп мүмкіндік туғызады. Егер бұл тілектер тек төменгі шеңберде айналса, егер олар тек материалдық жабдықталғандық пен жылтырағаннан алыс кетпесе, онда оның тікелей нәтижесі, материалды табиғаттың үстінен адамның құдіреттілігін шексіз таратудан, әлдебір басқа бола қоймас; бірақ та осының өзі де аса зор парасаттық және қоғамдық істерді жасауға механикалық құралдарды дайындауға, енді еркіндік береді. Қайда қуат болса, оның істе қолданатын адамдарда табылады, оны барған сайын көптеп тек қазіргі жағдайда жақсартуға ғана емес, сонымен бірге адамның ішкі табиғатында жетілдіруге, олар қолданатын болады. Әрекетсіздік, іскерсіздік, талапсыздық-қуаттың қайсыбір жалған бағытынан қарағанда, ол адамдық жетілу үшін біршама артық болатын, міне сол кедергілер; егер олар көпшілікте бар болса, оларды бірнеше белсенді адамдар кез келген жалған бағытқа бағыттай алатын, сол қауіпті күшті құрастырады. Тек бұл күш адам заттың үлкен бөлігін жабайы немесе жартылай жабайы күйде ұстап тұр.

Оларды жариялауда өздері қатысудың үлкен үлесіне ие болған, қоғамдық қаулылар мен табиғат заңдарынан басқа,т қайда адам өзінің әрекеті үшін бөтен сыртқы кедергілерді білмейтін, адамдық қабілеттер мен сол жерде мүлдем басқасы жүзеге асады және егер оларды ақылға сиымсыз деп есептесе, онда бұл туралы жариялы тұрде айта алады және де оларды ауыстыруға көндіре алады. Күдіксіз, дегенмен жартылай халықтың басқаруда, бұл еркіндік пен бәрі, тіпті, олар адамзаттықтың толық құқықтарын қолданбайтын болса да, енді пайдалана алады; бірақ қашан адам аяғында нық тұрғанда, және соған өзі жатпайтын, қоғамның сезімдері мен ықыласына ол тигізетін, сол әсерден оның табыстылығы тәуелді деп, ол ойламауға міндетті болғанда, адамдағы оның өзіне деген сенімі мүлдем басқаша дамиды. Қашан бұл адам адамзаттықтың толық құқығын немесе көптен бері пайдаланғанда, немесе оны алуға үміті болғанда, тек сол жағдайда еркіндіктің адамның мінезіне ең жоғары қолайлы әсері жүзеге асады. Бірақ бұл сезімнен, егер қайсыбір қоғамда қызыметті атқаруға, кей уақытта ол жіберілетін болса, оны азамат қабылдап алатын, іс жүзіндегі дағды одан маңыздылау. Олар өздерінің сезімдері мен ұғымдарының шеңберін кеңейте алатын жағдайлардың, адамдардың көпшілігінің кәдуілгі өмірінде қалай аз кездесетініне, сол жағдайда әлі күнге дейін жеткілікті көңіл аударылмады. Олардың күйбеңі-таза керітартпалық; оларды жылжытатын махаббат емес, ал оның ең нағыз қарапайым түріндегі, пайдакүнемдік-өздерінің күнделікті мұқтаждықтары жөніндегі қамқорлық түрінде; не еңбектің өзі, не еңбек процесі, олардың жеке мүдделерінің шектерінен шығатын, ойлары мен сезімдері оларда оята алмайды; егер қолдарында пайдалы кітаптар бар болса да, онда оларды оқуға деген қызығушы себеп оларда жоқ; жағдайлардың көпшілік бөлігінде, оны ақыл –ойлық білімділігімен асып түсетін, басқа адаммен байланысуға ода мүмкіндік болмайды. Қоғамдық әрекет белгілі бір дәрежеге дейін бұл барлық кемістіктерді толықтырады. Егер адамсның үлесіне маңыздылау қоғамдық қызмет түссе, онда оны мен ілесетін еңбектердің өзі оны тәрбиелейді. Ежелгідегі қоғамдық құрлыспен әдептік кемшіліктеріне қарамай дикастеримен экклезия сияқты, сондай ұжымдар афиндік азаматтың ағартылуының жалпы деңгейін, көнедегі немесе жаңадағы, бірде –бір халықтан, іздесек үқсасты таба алмайтын, сондай биіктікке дейін көтерді. Дәлелдері біздің Грецияның ұлы тарихшыларымыздың әрбір бетінде көруге болады; бірақ бізге, халықтың ақылы мен жігеріне күштілеу әсер ету үшін, оларды ұлы шешендер ең жақсысы деп есептеген, сөздердің сол мәнеріне тек сілтеме берсек болады. Дегенмен осындай дәрежеліктен алыс болса да, осыған ұқсас түрдегі игіліктерді.

Англядағы орта сословиенің төменгі таптары ант берушілер атағында қызмет етуге және өздерінің жергілікті шеркеу бөлімшелерінде азаматтық лауазымдарды атқаруға деген міндеттілік әкеледі; әйтсе де көбнесе олар жетпегенімен, бұл лауазымдар да қызқа мерзімді болса да, оларды бұл жағдайда афиндік демократиялық ме///////////// мен салыстыруға болатын, сондай жоғары азаматтық тәрбиені дегенмен ол бермегенімен- солардың бәрінде, оларды атқаратын адам, ұғымдары мен қабілеттерінің дамуы барысында, кім өмір бойы тігін машинасы тетігінің үстінде қарап тұғанға немесе дүкенде жайылған тауарларды стаып тұрғанға қарағанда, мүлдем басқа жан бола алады. Осындай қызыметтер оның адамгершілік жағына одан да артық игі ықпал етеді. Мұнда ол жеке өзінің ісін талқылауға шақырмайды; мұнда екі мүдделердің қақтығысы жағдайында, ол жеке ұнатуларын басшылыққа ала алмайды; олар ортақ игілік үшін өмір сүретін, принциптер мен ерекшеліктерді ол өзінің әрбір қадамында іске қолдануға міндетті; осындай істе ол әдетте көбірек дамыған және бұл жұмысқа көп машық, ақылы бар адамдарды әріптестері ретінде алуы керек; осындай жанасу ода ортақ игілікке деген түсінушілік пен жан ашушылық қабілетін өрістетеді. Ол өзін қоғам мүшесі ретінде санауға үйренеді және қоғамдық мүдделерге жеке өзінікіне сияқты қарайтын болады. Қайда қоғамдық рухани тәрбиелеудің осындай мектебі болмаса онда, жоғарғы орындарды алатындарды шегере отырып, заңдарға бағыну мен үкіметке көнуден басқа, қоғамға деген қайсыбір міндеттілікке жеке адамдар ие бола алады, деген саланың болуы да күманды. Ол жерде қоғамдық мүдделерге деген риһсыз сезім жоқ. Бұл жағдайда пайда туралы қамқорлық және парыз жөніндегі кез келген ұғымдар тұлға немесе отбасымен бүгіндей тартылып кетеді. Адам енді отрақ мүдделер, ортақ талпыныстар туралы ойламайтын болады: ол керісінше басқалардан тек ізденушілерді көреді, және де белгілі шамада, реті келгенде оларды пайдаланып қалуға да кет әрі емес. Көршілер енді одақтас немесе жолдас болмайды себебі олар өзара орта пайда үшін ешқандай істе бірікпегендіктен. Сондықтан оның өзіне тек бақталас бола бастайды. Сонымен қашан қоғамдық адамгершілік жоқ болғанда тіпті жеке адамгершілікте зардап шегеді. Осы барлық жағдайларды пайымдау нәтижесінде, ол азаматтық қоғамдардың бүкіл талаптарын әдеби қанағаттандыра алатын, халықтық басқарудың формасы онда бүкіл халық басқаруға қатысуға жіберілетін; кез келген қатысу тіпті ең ұсақ қоғамдық қызыметтерде қолайлы болатын; бүкіл қоғамның даму дәрежесі қалай тек мүмкіндік беретіндей, басқаруға халықтың қатысуы соншама зор болуға міндетті; бүкіл халықтың оған қатынасуындай, халықтық басқару үшін болашақта артық ештеңе қаланбайтын, дәл сол болады, деген ақиқатқа біз жеттік. Бірақ бір кішігірім қаланың аумағында асып түсетін, елде әркім басқарудың тек ең мардымсыз үлесіне жеке қатыса алтындақтан,-онда сондықтан халықтық басқаруды мұраттың жетілген түрі қайда ол қолданылатын болса, бәрін де ол өкіметтік басқару болып табылады.

VIІ- тарау